Η θλιβερή είδηση της καταστροφής του Εθνικού Μουσείου της Βραζιλίας από την τεράστια πυρκαγιά που ξέσπασε σε αυτό πριν από έναν μήνα ήταν στα πρωτοσέλιδα όλου του πλανήτη για μέρες. Τα ερωτηματικά που γεννήθηκαν για τις συνθήκες του τραγικού περιστατικού ήταν πολλά και η ειρωνεία παραμένει έντονη: το ιστορικό κτίριο των 200 ετών που φιλοξενούσε πάνω από 20 εκατομμύρια εκθέματα ανθρωπολογίας και φυσικής ιστορίας δεν διέθετε σύγχρονο σύστημα πυρόσβεσης κι ενώ υπήρχε το πλάνο (και είχε συγκεντρωθεί η χρηματοδότηση) για μεταφορά μέρους της συλλογής σε άλλο χώρο και αποκατάσταση του συγκεκριμένου, ο χρόνος τους πρόλαβε με τον χειρότερο τρόπο.
Στη συλλογή του μουσείου περιλαμβάνονταν απολιθώματα από την προϊστορική εποχή, έργα τέχνης από όλες τις περιόδους της ιστορίας της Αμερικής και αντικείμενα από όλους τους ιθαγενείς πληθυσμούς της, ένας από τους μεγαλύτερους μετεωρίτες που έχουν βρεθεί στη Γη, αλλά και μια συλλογή της ελληνορωμαϊκής περιόδου.
Όταν έφτασα δεν είχε εξαπλωθεί ακόμα η φωτιά, αλλά επεκτάθηκε πολύ γρήγορα λόγω της έλλειψης νερού και συνειδητοποιήσαμε ότι δεν υπήρχε τρόπος να περιοριστεί. Κατορθώσαμε να σώσουμε μερικούς υπολογιστές, εξοπλισμό που είναι ακριβός και μερικά από τα ζώα μας. Φυσικά είναι τεράστια η απώλεια και όλο το κτίριο κάηκε αλλά εμείς ήμασταν τυχεροί που τουλάχιστον προλάβαμε να σώσουμε μερικά σημαντικά δεδομένα και υλικά από το εργαστήριο.
Βέβαια, από την τηλεφωνική μου συνομιλία με την αναπληρώτρια επιμελήτρια του μουσείου, Cristiana Serejo, με αφορμή την επίσκεψή της στο Ηράκλειο Κρήτης, ως καλεσμένης ομιλήτριας του διεθνούς συνεδρίου CIDOC 2018 που συνδιοργανώνει το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων, αντιλήφθηκα ότι ο συνολικός απολογισμός δεν είναι τόσο καταστροφικός όσο έχουμε καταλάβει. Μέρος του θησαυρού κατάφερε να διασωθεί, ενώ επειδή το κτίριο στεγάζεται σε ένα ευρύτερο συγκρότημα εγκαταστάσεων, η έρευνα και η δουλειά των εμπλεκόμενων επιστημόνων συνεχίζεται εκεί.
Ωστόσο η ζημιά δεν παύει να είναι μεγάλη και το πλήγμα για τους Βραζιλιάνους να λειτουργεί ως προειδοποίηση για την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα.
— Έναν μήνα μετά τη φωτιά, μπορείτε να μου περιγράψετε τα συναισθήματά σας αυτή τη στιγμή;
Υπάρχει ελπίδα. Οι καθηγητές και οι σπουδαστές δουλεύουμε ήδη σε άλλη περιοχή μέσα στο πάρκο Quinta da Boa Vista, όπου στεγαζόταν και το κτίριο που κάηκε.
— Υπάρχει δηλαδή σχέδιο να μεταφέρετε το μουσείο σε άλλο κτίριο;
Όχι ακριβώς. Η περιοχή καλύπτει 40.000 τετραγωνικά μέτρα, όπου εκτός από το μουσείο υπάρχει η βιβλιοθήκη, ο βοτανικός κήπος και κτίρια που χρησιμοποιούνται για μαθήματα. Αυτή η έκταση μας βοηθά τώρα, παρέχοντάς μας χώρο. Δεν βασιζόμασταν εξολοκλήρου στο κυρίως κτίριο, οπότε με αρκετά αποτελεσματικό τρόπο συνεχίζουμε τη δουλειά μας, από τη μία την έρευνα και από την άλλη τα σημαντικά εκπαιδευτικά προγράμματα. Οι φοιτητές και ο κόσμος βοήθησαν να συλλεχθεί ό,τι δεν κάηκε και να τα συγκεντρώσουμε έξω, μπροστά στον χώρο του μουσείου. Προσπαθούμε να μαζέψουμε πόρους για να οργανώσουμε αρχικά τις εκπαιδευτικές μας συλλογές. Θα εστιάσουμε εκεί.
— Έχει σημειωθεί πρόοδος στην αστυνομική έρευνα για το τι ακριβώς συνέβη εκείνο το βράδυ;
Δεν έχω ενημερωθεί για τις τελευταίες εξελίξεις. Ανακρίνονται οι ερευνητές, οι τεχνικοί, δεν έχουν καταλήξει ακόμα κάπου, λένε ότι είναι πολύ δύσκολο.
— Πού βρισκόσασταν την ώρα της φωτιάς; Από πού πληροφορηθήκατε τα νέα;
Ήμουν σπίτι και το έμαθα από τις ειδήσεις. Υπήρχαν ήδη κάποια βίντεο στο διαδίκτυο, άρχισα να βλέπω τα μέιλ μου περίπου στις 20:00. Η φωτιά νομίζω ξεκίνησε περίπου στις 19:30. Ευτυχώς το πληροφορήθηκα νωρίς, οπότε είχα χρόνο να φτάσω στο μουσείο μαζί με τον σύζυγο και το παιδί μου που είναι δέκα ετών, γιατί στη συνέχεια σε πολλούς δεν επιτρεπόταν να πλησιάσουν.
Καταφέραμε να βοηθήσουμε λίγο και προλάβαμε να μαζέψουμε τα πράγματά μας από το εσωτερικό, επειδή το δικό μου εργαστήριο ήταν από τα τελευταία που κάηκε. Η δική μου έρευνα είναι στα καρκινοειδή. Όταν έφτασα δεν είχε εξαπλωθεί ακόμα η φωτιά, αλλά επεκτάθηκε πολύ γρήγορα λόγω της έλλειψης νερού και συνειδητοποιήσαμε ότι δεν υπήρχε τρόπος να περιοριστεί. Κατορθώσαμε να σώσουμε μερικούς υπολογιστές, εξοπλισμό που είναι ακριβός και μερικά από τα ζώα μας.
Φυσικά είναι τεράστια η απώλεια και όλο το κτίριο κάηκε αλλά εμείς ήμασταν τυχεροί που τουλάχιστον προλάβαμε να σώσουμε μερικά σημαντικά δεδομένα και υλικά από το εργαστήριο.
— Το βασικό θέμα της ομιλίας σας στην Κρήτη ήταν η «απώλεια της ανθρώπινης μνήμης». Τι περιλάμβανε;
Μίλησα για την ιστορία του μουσείου, καθώς ήταν το παλιότερο στη Βραζιλία και σε όλη τη Νότια Αμερική. Ήταν 200 ετών και είχε ιδρυθεί το 1818 από τον Πορτογάλο βασιλιά Ιωάννη ΣΤ'. Αναφέρθηκα στις σημαντικές του συλλογές, φυσικής ιστορίας και ανθρωπολογίας, αλλά και στη μέθοδο δημιουργίας αυτών των συλλογών. Εξήγησα πώς κάνουμε την καταγραφή μας, ποια μεθοδολογία ακολουθούμε, γιατί το CIDOC είναι συνέδριο που εστιάζει στη σημασία της καταγραφής για τη διατήρηση της μνήμης. Ευτυχώς τα πράγματα έχουν βελτιωθεί μέσω της ψηφιοποίησης των δεδομένων, της «τρισδιάστατης» οπτικής των πραγμάτων, και υπάρχουν πολλοί τρόποι διατήρησης βάσεων δεδομένων.
Φυσικά χάσαμε πολλά πράγματα. Ήρθα εδώ για να κάνω επαφές που θα βοηθήσουν την ανάκτηση των δεδομένων της συλλογής μας και την οργάνωση σε ό,τι απέμεινε. Για παράδειγμα τα κομμάτια της εντομολογίας και της αραχνολογίας χάθηκαν στη φωτιά, οπότε αυτοί οι κλάδοι επηρεάστηκαν ιδιαίτερα, γιατί στεγάζονταν στο κυρίως κτίριο. Όμως τα καρκινοειδή, τα κνιδόζωα, οι σπόγγοι, τα εχινόδερμα διατηρούνταν κυρίως εκτός του κτιρίου. Οπότε σώσαμε πολλές από αυτές τις συλλογές και είναι σημαντικό για την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα να γνωρίζει ότι δεν χάθηκαν όλα.
Εξήγησα λοιπόν τι απώλειες είχαμε, τι διαθέτουμε τώρα. Το μήνυμα είναι ότι είμαστε ζωντανοί, συνεχίζουμε την έρευνα και φυσικά χρειαζόμαστε βοήθεια υλική από άλλα ιδρύματα, είναι απαραίτητη η συνεργασία. Πολλοί από τους συμμετέχοντες στα εκπαιδευτικά προγράμματα συνεργάζονται για την ανάκτηση των βάσεων δεδομένων μας, που είναι πολύ σημαντικές για την έρευνά μας, τώρα και στο μέλλον.
Το συνέδριο του CIDOC δεν εστίαζε στη φυσική ιστορία, εγώ έχω συνηθίσει να συμμετέχω κυρίως σε διοργανώσεις για την ίδια την επιστήμη μου, εκτός από αυτές για τα ζητήματα του μουσείου και των συλλογών. Είμαστε λοιπόν ανοιχτοί σε συνέργειες με άλλα μουσεία, εστιάζουμε σε crowdfunding για τα εκπαιδευτικά μας προγράμματα, για να έχουμε καλύτερες συλλογές για τα παιδιά.
Είναι γεγονός ότι θα περάσει χρόνος μέχρι να ανακάμψει πλήρως το μουσείο, είναι σημαντικό όμως να συνεχίσουν να λειτουργούν απερίσπαστα τα προγράμματά μας. Τώρα, όσον αφορά το ίδιο το κτίριο, έχουμε λάβει κάποια χρήματα από την κυβέρνηση, ώστε το επόμενο διάστημα να επιχειρήσουμε να περισώσουμε ό,τι υπέστη ζημιές και να το καταγράψουμε.
— Τι πρέπει να μάθει ο κόσμος από το δικό σας τραγικό περιστατικό;
Η πρόληψη φυσικά είναι σημαντική. Τόσο παλιά κτίρια δεν πρέπει να φιλοξενούν τόσο σημαντικές συλλογές. Το ξέραμε. Όπως εξήγησα και στην ομιλία μου, είχε ήδη καταρτιστεί το σχέδιο μεταφοράς της συλλογής σε άλλο κτίριο, και μάλιστα υπήρχαν και τα χρήματα γι΄ αυτή τη μεταφορά. Απλώς δεν προλάβαμε και είναι πολύ λυπηρό. Γνωρίζαμε δηλαδή ότι ήταν επικίνδυνο να έχουμε όλη τη συλλογή μέσα στο κτίριο και ήμασταν έτοιμοι να τη μετακινήσουμε.
Τα ηλεκτρικά του κτιρίου ήταν εντάξει, η πυροσβεστική έφτασε όμως η φωτιά επεκτάθηκε πολύ γρήγορα και κάηκε όλο το κτίριο. Δεν είμαι ειδική, αλλά είναι κρίμα που δεν κατόρθωσαν έστω να σταματήσουν τη φωτιά στη μέση.
Πρέπει να τα γνωρίζουν οι κυβερνήσεις αυτά τα θέματα για να προστατεύουν την κουλτούρα και την κληρονομιά μας. Ήταν μεγάλο πλήγμα και πολλοί συνάδελφοι από όλο τον κόσμο μας λένε ότι θα μπορούσε να συμβεί οπουδήποτε. Ξέρουμε πολλά κτίρια που έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά.
— Πώς είναι γενικότερα η οικονομική κατάσταση στη χώρα σας για την τέχνη, την επιστήμη και τον πολιτισμό, δύο χρόνια μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες;
Από το 2014 κι έπειτα η επιστήμη και η τεχνολογία δεν τα πηγαίνουν καλά οικονομικά. Πολλά Μέσα συγκρίνουν τη Βραζιλία με την Ελλάδα, ως προς το γεγονός ότι ξοδεύτηκαν πολλά χρήματα για τους Ολυμπιακούς. Από τη μία η Ολυμπιακοί, από την άλλη η διαφθορά. Όλες οι επιστημονικές κοινότητες κάνουν διαρκείς εκκλήσεις να μη συνεχιστούν οι περικοπές στους προϋπολογισμούς τους.
Δεν είναι καλή περίοδος, έχουμε και εκλογές τώρα. Δεν ξέρω τελικά αν είναι δίκαιο να το αποδίδουμε μόνο στους Ολυμπιακούς. Σίγουρα ξοδεύτηκαν πολλά λεφτά εκεί, είναι προφανές, αλλά οι καιροί είναι δύσκολοι γενικά.
