KEIMENO & ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: AΠΟ ΤΗΝ ΝΤΟΜΙΝΙΚΑ ΣΠΥΡΑΤΟΥ
Τον Ιούλιο του 2004 μια ομάδα φοιτητών του Διδασκαλείου Ξένων Γλωσσών του Πανεπιστημίου Αθηνών πέρασε δύο αξέχαστες βδομάδες στην Κριμαία όπου είχε πάει για μαθήματα ρωσικών. Ανάμεσά τους ήμουν κι εγώ. Τότε κανείς μας δε θα μπορούσε να είχε φανταστεί πως μετά από μια δεκαετία η αυτόνομη αυτή περιοχή της Ουκρανίας θα προσαρτηθεί στη Ρωσία αναγκάζοντας πολλούς Τατάρους, τους τουρκικής καταγωγής πρώτους κάτοικους της χερσονήσου, να φύγουν για δεύτερη φορά από τα σπίτια τους. (Την πρώτη είχαν διωχθεί από τον Στάλιν κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο). Μαζί τους έφυγαν και όσοι τόλμησαν να ταχθούν ανοιχτά κατά των de facto αρχών του νέου καθεστώτος. Δολοφονίες, απαγωγές και βασανιστήρια είναι μερικά από τα εγκλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν όσοι από αυτούς έμειναν πίσω, ενώ άλλοι δεν μπόρεσαν να αποκτήσουν ρωσικό διαβατήριο με αποτέλεσμα να μην έχουν δικαίωμα εγγραφής σε πανεπιστήμια, τεκμηρίωσης της κατοικία τους ή πρόσβασης σε κοινωνικές παροχές. Πολλές από τις πτυχές της νέας αυτής πραγματικότητας παραμένουν άγνωστες, καθώς η είσοδος σε ξένους δημοσιογράφους και ανεξάρτητους οργανισμούς έχει περιοριστεί ή και απαγορευτεί.
Έντεκα και κάτι χρόνια μετά το πρώτο μου ταξίδι στην περιοχή, βρέθηκα στο Καλαντσάκ, ένα από τα τρία σημεία ελέγχου και εισόδου στην χερσόνησο ή αλλιώς, όσο πιο κοντά μπορούν να φτάσουν πλέον οι περισσότεροι ξένοι στην Κριμαία. Εκεί από τον Σεπτέμβριο ομάδες Τατάρων δεν επιτρέπουν σε φορτηγά με ουκρανικά τρόφιμα και προϊόντα να περάσουν στην κατειλημμένη περιοχή. Πρώτα όμως πέρασα μερικές μέρες στο φθινοπωρινό Κίεβο.
Κρίσεις και μεταρρυθμίσεις
Το ταξί μας άφησε στην οδό Κρετσάτικ, στο κέντρο της πρωτεύουσας, η οποία είχε καταστραφεί ολοσχερώς κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μας εξήγησε στα ρώσικα ο ταξιτζής. Από τα μπαλκόνια του ξενοδοχείου φαινόταν η πλατεία Ανεξαρτησίας (Maidan Nezalezhnosti), αρκετά πιο ήρεμη από το ζεστό καλοκαίρι που την είχα πρωτοεπισκεφθεί. Τίποτα δε θύμιζε πως εδώ ήταν το επίκεντρο των διαδηλώσεων του Euromaidan τον Νοέμβριο του 2013 κατά του προέδρου Γιανούκοβιτς για την απόρριψη συμφωνίας σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη φιλορωσική πολιτική του. Οι αντιδράσεις, που αρκετά γρήγορα εξαπλώθηκαν σε όλη τη χώρα, μετατράπηκαν σε θανατηφόρες συγκρούσεις και τελικά τρείς μήνες αργότερα ο πρόεδρος εκδιώχθηκε και την εξουσία ανέλαβε μια πιο φιλοευρωπαϊκή μεταβατική κυβέρνηση.
Ο Βίκτορ Γιανούκοβιτς όμως, ήταν απλά η αφορμή εκείνης της πολιτικής εκτόνωσης. Στην πραγματικότητα οι Ουκρανοί πολίτες βγήκαν στους δρόμους γιατί είχαν κουραστεί να ζούν σε μια χώρα όπου τα πάντα υπολειτουργούν, η οικονομία οδηγείται όλο και πιο βαθιά σε ύφεση και η μετάβαση στη δημοκρατία ουσιαστικά δεν έγινε ποτέ. Κυρίως όμως είχαν κουραστεί να κυβερνώνται από διεφθαρμένους ολιγάρχες που πλούτισαν μέσα σε μια νύχτα στην περίοδο των ιδιωτικοποιήσεων, λίγα χρόνια μετά την ανεξαρτησία της χώρας το 1991.
Τις τρεις μέρες που πέρασα με τους συναδέλφους μου στο Κίεβο, μιλήσαμε με ακτιβιστές, βουλευτές και εκπροσώπους τοπικών και διεθνών οργανισμών. Όλοι τους έμοιαζαν πολύ απασχολημένοι και πώς να μην είναι άλλωστε όταν έχουν να αντιμετωπίσουν τις κρίσεις στην Κριμαία και στην ανατολική Ουκρανία και μια κυβέρνηση που, αν και για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας φαίνεται να προσπαθεί να κάνει μεταρρυθμίσεις και να πατάξει τη διαφθορά, προς το παρόν δεν έχει μεγάλη επιτυχία. Εξάλλου, με τη δύναμη και την επιρροή που έχουν οι ολιγάρχες, το τελευταίο δε θα ήταν ποτέ εύκολο.
«Υπάρχει μεγάλη πίεση από το λαό για μεταρρυθμίσεις», μας εξήγησε η αναπληρώτρια επικεφαλής προμηθειών του Υπουργείου Άμυνας, τονίζοντας ότι οι πιο επιτυχημένες μέχρι στιγμής είναι στον τομέα της ενέργειας· η εξάρτηση από την Ρωσία έχει μειωθεί αισθητά. Για τις στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις υπάρχει ειδική επιτροπή στη βουλή αλλά είναι πολύ αδύναμη γιατί η εργασία της δεν είναι συστηματική και δεν υπάρχουν κοινωνικές εγγυήσεις για το προσωπικό. Στον δικό της τομέα έχουν σχεδόν καταφέρει να εξαλείψουν τη διαφθορά με την εφαρμογή νέου συστήματος ηλεκτρονικών αγορών, αλλά ο έλεγχος στην κατανομή τους παραμένει δύσκολος. Τα καλά νέα είναι ότι τουλάχιστον οι αξιωματικοί έχουν σταματήσει να πουλάνε τα όπλα τους στην Αφρική, κάτι που συνέβαινε παλαιότερα. Όταν τη ρωτήσαμε για την κρίση στο Ντονμπάς, το ανατολικό κομμάτι της χώρας, μας είπε πως ο πόλεμος έκανε τους Ουκρανούς περισσότερο πατριώτες. Την ίδια απάντηση πήραμε και από έναν ανεξάρτητο βουλευτή που είχε δουλέψει πριν μερικά χρόνια στον στρατό. Τότε η Ουκρανία είχε 5.000 στρατιώτες και κανείς δεν πίστευε πως θα μπορούσε να βρεθεί σε πόλεμο, ειδικά μετά το μνημόνιο της Βουδαπέστης (1994) σύμφωνα με το οποίο εγκατάλειψε τα πυρηνικά της και πήρε εγγυήσεις για την εδαφική της ακεραιότητα. Τώρα οι στρατιώτες φτάνουν τις 200.000.
Ο πόλεμος στο Ντονμπάς, μία από τις πιο φτωχές και υποβαθμισμένες περιφέρειες (όμπλαστ), ξεκίνησε πριν περίπου ενάμιση χρόνο και μέχρι τώρα μετράει 8.000 νεκρούς, 18.000 τραυματίες, 1.5 εκατομμύρια εσωτερικά εκτοπισμένα άτομα και πάνω από μισό εκατομμύριο πρόσφυγες σε γειτονικές χώρες. Ήταν το αποτέλεσμα αντιδράσεων και πορειών υπέρ της Ρωσίας στις ρωσόφωνες περιοχές της χώρας μετά την εκλογή φιλοευρωπαϊκής κυβέρνησης. Ενώ όμως αλλού αυτές οι αντιδράσεις καταστάλθηκαν, εκεί οδήγησαν σε πολεμική σύρραξη, με την Ρωσία να επεμβαίνει για να ενισχύσει τους αυτονομιστές. Από τον Σεπτέμβριο έχει τεθεί σε εφαρμογή η δεύτερη συμφωνία του Μινσκ για κατάπαυση του πυρός, παρόλα αυτά κανένας από όσους ρωτήσαμε δεν πιστεύει πως ο πόλεμος έχει τελειώσει. Ας μη ξεχνάμε πως η πρώτη συμφωνία παραβιάστηκε και από τις δύο πλευρές.
Στα γραφεία της Διεθνούς Εταιρικής Σχέσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (International Partnership for Human Rights) που καταγράφει εγκλήματα πολέμου, μιλήσαμε για τις κατεχόμενες από τους αυτονομιστές περιοχές όπου υπάρχει οργανωμένο σύστημα απαγωγών και δολοφονιών αμάχων, υποστηρικτών της Ουκρανία. Πέρα από τους ηλικιωμένους, οι περισσότεροι ντόπιοι έχουν φύγει, εργοστάσια και μικρές επιχειρήσεις έχουν κλείσει, οι τιμές έχουν ανέβει στα ύψη, οι τράπεζες δεν λειτουργούν και δεν υπάρχει κανενός είδους κοινωνική παροχή. Όσοι έμειναν αναγκάζονται να περνούν στις απελευθερωμένες -από το καλοκαίρι του 2014- περιοχές για να αγοράσουν τρόφιμα ή για να πάρουν τις συντάξεις τους και ορισμένες φορές, οι ουρές στα σημεία ελέγχου φτάνουν μέχρι και 10 χιλιόμετρα.
Όλοι σχεδόν οι αυτονομιστές –άτομα που μας τα περιγράφουν ως επιθετικά, χωρίς μόρφωση, και με τάση να πίνουν πολύ- έχουν διαπράξει εγκλήματα πολέμου άλλοτε ακολουθώντας εντολές και άλλοτε με δική τους πρωτοβουλία. Φυσικά δεν είναι οι μόνοι. Υπάρχουν για παράδειγμα άνθρωποι που έχουν συλληφθεί και βασανιστεί και από τις δύο πλευρές. Γι΄ αυτό ένας άλλος οργανισμός, το Κέντρο Πολιτικών Ελευθεριών (Centre for Civil Liberties), προσπαθεί να πιέσει την κυβέρνηση να ερευνήσει τα εγκλήματα πολέμου που έχουν διαπράξει οι ουκρανικές ένοπλες ομάδες και να τιμωρήσει τους υπαίτιους. Όπως όμως μας εξηγούν δεν είναι και τόσο εύκολο αφου οι τοπικοί πολιτικοί ολιγάρχες έχουν τις δικές τους παραστρατιωτικές οργανώσεις και κανείς δεν τολμά να τους εναντιωθεί.
Από τον εκπρόσωπο της ειδικής αποστολής παρακολούθησης της κατάπαυσης του πυρός στο Ντονμπάς του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), μάθαμε πως από τον Σεπτέμβριο ο κόσμος άρχισε σιγά σιγά να επιστρέφει στα σπίτια του. Η αποστολή αυτή τη στιγμή αποτελείται από 450 παρατηρητές από 40 χώρες -κυρίως Αμερικάνους- αλλά ο αριθμός τους μπορεί να φτάσει μέχρι τους 1000. Παρακολουθούν την απόσυρση βαρέων όπλων, προσπαθούν να προωθήσουν τον διάλογο και οργανώνουν προσωρινές εκεχειρίες για να φτιάξουν τις κατεστραμμένες υποδομές για τον χειμώνα. Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην περιοχή είναι οι αυτοσχέδιοι εκρηκτικοί μηχανισμοί με το Σλαβιάνσκ, το Λουχάνσκ και το αεροδρόμιο του Ντονιέτσκ να είναι ακόμα γεμάτα νάρκες. Ο ΟΑΣΕ είναι υπεύθυνος για την εκκαθάρισή τους. Όπως όλες οι μεγάλες διεθνείς αποστολές έτσι κι αυτή έχει τους περιορισμούς της κυρίως λόγω κόστους και ασφάλειας προσωπικού. Συχνά όμως η κοινή γνώμη είναι πιο επικριτική και ερμηνεύει τους περιορισμούς ως αναποτελεσματικές και λανθασμένες επιλογές. Έτσι πολλοί απο όσους μιλήσαμε κατηγορούν την αποστολή για το ότι έχει Ρώσους παρατηρητές, ότι οι συμμετέχοντες δε βγαίνουν από τα τεθωρακισμένα οχήματά τους για να βοηθήσουν τους αμάχους μέχρι το ότι τρώνε και πίνουν σε εστιατόρια μαζί με αυτονομιστές.
Φυσικά δε θα μπορούσαμε να φύγουμε από το Κίεβο χωρίς να μάθουμε τη γνώμη του κόσμου για τα μπλόκα των Τατάρων. Κανένας δε φάνηκε ιδιαίτερα ενθουσιασμένος για τα πιθανά αποτελέσματά τους και κάποιοι εξέφρασαν ανησυχίες για την όλη πρωτοβουλία. Ακόμα δεν είχαμε καταλάβει γιατί τόσοι ακτιβιστές δεν υποστήριζαν την πρωτοβουλία κάποιων συμπολιτών τους, έπρεπε όμως να βιαστούμε· το αεροπλάνο για την Οδησσό ήταν έτοιμο για αναχώρηση.
Καλαντσάκ
Στην γεμάτη ιστορικές μνήμες Οδησσό μείναμε δίπλα στο παλιό κτίριο της KGB, εκεί που λίγες μέρες νωρίτερα είχε γίνει έκρηξη και οι επιπτώσεις της ήταν ακόμα εμφανείς στα ραγισμένα τζάμια του ξενοδοχείου μας. Αυτή ήταν η πιο πρόσφατη από τις περίπου 30 εκρήξεις του τελευταίου χρόνου που έχουν στοιχίσει τη ζωή ενός μόνο άνδρα. Κατά τα άλλα η πόλη ήταν πολύ ήρεμη και ο κόσμος ενθουσιασμένος με την πρόσφατη εκλογή του Μιχαήλ Σαακασβίλι, πρώην προέδρου της Γεωργίας, για κυβερνήτη της περιοχής. Ένας υποστηρικτής του και υποψήφιος στις τοπικές εκλογές της 25ης Οκτωβρίου, μας είπε ότι ο Σαακασβίλι έχει ήδη συλλάβει αρκετά άτομα για εγκλήματα διαφθοράς (αν και δεν έχει καταδικάσει ακόμα κανένα). Στο Κίεβο πάντως όσους είχαμε νωρίτερα ρωτήσει, παρουσίασαν τον νέο κυβερνήτη ως «θεατρίνο» και όχι λιγότερο διεφθαρμένο από τα άτομα που καταδιώκει.
Στο Καλντσάκ φτάσαμε οδικώς. Χρειαστήκαμε πέντε ώρες για να διανύσουμε τα 300 περίπου χιλιόμετρα που μας χώριζαν από τον προορισμό μας· η ποιότητα της μιας και μοναδικής λωρίδας του αυτοκινητόδρομου, δεν μας επέτρεψε να ταξιδέψουμε πιο γρήγορα. Στη διαδρομή σταματήσαμε στη πολυπολιτισμική –όπως μας την περιέγραψαν- Χερσώνα για να μιλήσουμε με ντόπιους για τις εξελίξεις στην περιοχή. Όπως και στην Οδησσό, ο κόσμος εδώ είναι περήφανος που δεν άφησε τους ρωσόφωνους αυτονομιστές να την καταλάβουν, σταματώντας έτσι τα επεκτατικά σχέδια του Πούτιν στις νότιες περιφέρειες της χώρας, τις οποίες αποκαλεί ο ίδιος «Νέα Ρωσία» (Novorossiya). Στόχος του ήταν να ενώσει ξανά την Ρωσία με τη Μαύρη Θάλασσα, όπως στην αυτοκρατορική εποχή.
Ένας αστυνομικός εκτός υπηρεσίας μας εξήγησε πως η αστυνομία βοηθάει τα μπλόκα των Τατάρων με το να ψάχνει τα αμάξια όσων περνάνε τα σύνορα για όπλα και ναρκωτικά. Προσφέρθηκε να με πάει ο ίδιος στο σημείο ελέγχου στο Καλαντσάκ και παρόλο που η εικόνα του περιστρόφου στη ζώνη του με έκανε να θέλω να αρνηθώ, τελικά δέχτηκα απο ευγένεια. Σύντομα αφήσαμε πίσω τα άλλα δύο αμάξια της ομάδας και φτάσαμε στον προορισμό μας 15 λεπτά νωρίτερα από τους υπόλοιπους, κάτι που επιβεβαίωσε ότι έπρεπε να είχα αρνηθεί την προσφορά. Τουλάχιστον εκμεταλλευτήκαμε το χρόνο αυτό για μια ξενάγηση στο σημείο που είχαν κατασκηνώσει οι Τάταροι. Λίγα μέτρα πιο κάτω υπήρχαν χαρακώματα κατασκευασμένα από το τάγμα της Χερσώνας, μια εθελοντική τοπική ομάδα έτοιμη να βοηθήσει σε περίπτωση εισβολής από τη Ρωσία. Oι Τάταροι έχουν μεγάλη βοήθεια και από τον Δεξιό Τομέα κάτι που δεν περιμέναμε να ακούσουμε. Η οργάνωση δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του Euromaidan με πολλούς νέους να γίνονται μέλη της όταν ξέσπασε ο πόλεμος και δεν έγιναν δεκτοί στον στρατό. (Ο Δεξιός Τομέας επιτέθηκε σε ελληνική αποστολή στην Οδησσό νωρίτερα τον Οκτώβριο). Εκπρόσωποι του μας είπαν πως βοηθάνε τους Τατάρους γιατί πιστεύουν σε μια πολυεθνική Ουκρανία και αυτοί με την σειρά τους φαίνεται να εκτιμούν πολύ τη βοήθειά. Αφού ανταλλάξαμε μερικές κάπως επιφυλακτικές ματιές, μας κάλεσαν στη σκηνή που λειτουργούσε σαν κουζίνα για να φάμε. Εκεί κατάλαβα πως η μετάφραση, ειδικά στα σημεία που μας μιλούσαν για τα πατριωτικά τους αισθήματα και την πίστη τους στην παράδοση, την εκκλησία και τις οικογενειακές αρχές, είχε λίγο προσαρμοστεί για να γίνει πιο «φιλική προς τους καλεσμένους».
Σύντομα η συζήτηση επικεντρώθηκε στον αποκλεισμό. Για τους Τατάρους είναι ένα μέσο να φέρουν από τη μία το ζήτημα της Κριμαίας ξανά στο προσκήνιο, αφού η κυβέρνηση στο Κίεβο φαίνεται να την έχει εγκαταλείψει, και από την άλλη να σταματήσουν το λαθρεμπόριο. Επίσης, εμποδίζουν τις ρωσικές αρχές να βγάζουν κέρδη απο τα ουκρανικά προϊόντα που μέχρι πρόσφατα έφταναν στην ελεύθερη οικονομική ζώνη της Κριμαίας και από τα οποία η χώρα δε λάμβανε φόρους ενώ η άλλη πλευρά τα σφράγιζε και πουλούσε ως δικά της. Η θέση της ρωσικής κυβέρνησης για τον αποκλεισμό είναι αντιφατική αφού από τη μία τον χαρακτηρίζει ως «γενοκτονία» και από την άλλη ισχυρίζεται ότι μπορεί να παρέχει η ίδια τα απαραίτητα αγαθά στους κατοίκους της Κριμαίας μέσω θαλάσσης. Στην Ουκρανία, κάποιοι βλέπουν θετικά την πρωτοβουλία με τους Τατάρους να λένε ότι έχουν την υποστήριξη αρκετών υπουργών ή τοπικών πολιτικών ηγετών αλλά και αρκετού κόσμου από τη Κριμαία του οποίου έχουν ανεβάσει το ηθικό. Άλλοι είναι πιο σκεπτικοί και φοβούνται πως με αυτόν τον τρόπο δε θα κερδίσουν την εμπιστοσύνη του κόσμου στη χερσόνησο, αντιθέτως η συνεργασία των Τατάρων με τον (ακρο)Δεξιό Τομέα δίνει τροφή στη ρώσικη προπαγάνδα. Απ’ ό,τι φαίνεται πάντως οι διοργανωτές των μπλόκων είναι αποφασισμένοι να συνεχίσουν τις προσπάθειές τους και ήδη όταν ήμασταν εκεί εφοδιάζονταν για τον χειμώνα.
Επιστροφή στην κανονικότητα;
Πήραμε το δρόμο της επιστροφής έχοντας ανάμεικτα συναισθήματα. Η Ουκρανία για πρώτη φορά στην ιστορία της έχει μπει σε τροχιά μεταρρυθμίσεων, οι πιο σημαντικές εκ των οποίων είναι το πρόσφατο πακέτο αναδιάρθρωσης χρέους και η υιοθέτηση από την ουκρανική βουλή νοµοσχεδίου για αποκέντρωση της εξουσίας, μια από τις προυποθέσεις της συµφωνίας του Μινσκ για να δωθεί μεγαλύτερη αυτονομία στις ανατολικές περιφέρειες. Τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων, που όπως απέδειξαν οι βίαιες διαδηλώσεις κατά της αποκέντρωσης δεν είναι πάντα καλοδεχούμενες από όλους, ακόμα δεν είναι εμφανή. Φταίει, εν μέρει, η έλλειψη στρατηγικής και ο κακός συντονισμός εντός της κυβέρνησης, η κακή επικοινωνιακή της πολιτική αλλά και το γεγονός ότι η χώρα δύο δεκαετίες τώρα κυβερνάται από κλεπτοκράτες ολιγάρχες που έχουν υποσχεθεί πολλές φορές -αλλά δεν έχουν κάνει- αλλαγές, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει εμπιστοσύνη από τη μερία των πολιτών. Σε αντίθεση όμως με την Πορτοκαλί Επανάσταση του 2004 που μετά το τέλος της ο κόσμος άφησε την τύχη του στα χέρια των πολιτικών πιστεύοντας πως η αλλαγή θα έρθει από εκείνους, αυτή τη φορά είναι αποφασισμένος να αναλάβει δράση άλλοτε με περισσότερο και άλλοτε με λιγότερο επιτυχημένες πρωτοβουλίες. Γιατί πλέον ξέρει ότι μόνο με τη δική του πίεση και συμμετοχή στις αποφάσεις η Ουκρανία θα μπορέσει να μεταμορφωθεί σε μια (πιο) δημοκρατική, με καλύτερη διακυβέρνηση και πιο ισχυρή οικονομία χώρα. Και -όχι με τη βία αλλά- έτσι θα μπορέσει να κερδίσει πίσω τους πληθυσμούς της Κριμαίας και του Ντονμπάς που αυτή τη στιγμή νιώθουν πως η Ουκρανία τους έχει εγκαταλείψει τελείως.
Πέρα όμως απο τις εσωτερικές προσπάθειες οι Ουκρανοί χρειάζονται περισσότερη διεθνή και κυρίως Ευρωπαϊκή βοήθεια, πίεση και διπλωματία. Γιατί η Ρωσία, που έχει τα δικά της πολύ σοβαρά οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, δε θέλει με τίποτα να δει μια εκδημοκρατισμένη Ουκρανία να φεύγει από τη σφαίρα επιρροής της με κίνδυνο να χαλάσει τη συνεργασία των ολιγαρχών των δύο χωρών και να δώσει το «κακό» παράδειγμα σε άλλες χώρες που ενδεχομένως να επιθυμούν το ίδιο. Ούτε να απομονωθεί ακόμα περισσότερο θέλει. Επομένως, θα συνεχίσει να εμπλέκεται στα εσωτερικά ζητήματα της χώρας, προκειμένου να την κρατήσει αποσταθεροποιημένη και μαζί της και την υπόλοιπη Ευρώπη. Η συμφωνία του Μινσκ μπορεί να είναι το πρώτο βήμα μιας ουσιαστικής διεθνούς προσπάθειας, θα χρειαστούν όμως πολλά περισσότερα ώστε να γίνει το τέλος του πολέμου η αρχή για την επιστροφή της ειρήνης.
σχόλια