O Dr. Thomas J. Harbin δημοσίευσε το θεμελιώδες έργο του Beyond Anger: A guide for men (μτφρ.: Πέρα από τον θυμό: Ένας οδηγός για άνδρες) το 2000, τότε που όλοι πιστεύαμε ότι ζούσαμε σε μια απλούστερη εποχή – οι σχέσεις έμοιαζαν πιο απλές.
Ο θυμός, ιδίως μεταξύ των ανδρών, ήταν ένα ευρέως διαδεδομένο πρόβλημα, αλλά δεν ήταν μια κατάσταση «μεταδοτική», στις διαστάσεις που την αντιμετωπίζουμε σήμερα. Τώρα, ο θυμός ταξιδεύει σαν ιός που μεταδίδεται με το άγγιγμα της οθόνης. Όπως γράφει στον πρόλογο της νέας έκδοσης του βιβλίου του ο Harbin, η εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει αποδειχθεί «παράλογα απελευθερωτική» για τους θυμωμένους άνδρες.
«Δεν χρειάζεται να απασχοληθούν με τις συνέπειες των οργισμένων διαμαρτυριών εναντίον τους ή να φοβούνται τα αντίποινα», γράφει. «Μπορούν να λένε ό,τι θέλουν σε όποιον θέλουν και να τη γλιτώνουν. Μπορούν να ξεσαλώνουν, να βρίζουν, να ψεύδονται, να ξεκινούν ή να ενισχύουν φήμες και μερικές φορές να καταστρέφουν ζωές, και να τα ξεχνούν όλα όταν απομακρύνονται από την οθόνη». Αυτή η συμπεριφορά, καταλήγει, είναι ξεκάθαρη δειλία.
«Το πρώτο πράγμα που θα έλεγα είναι ότι ο θυμός δεν είναι ούτε κακός ούτε καλός, είναι κάτι που απλώς υπάρχει και νιώθουμε όλοι κατά τη διάρκεια της μέρας. Και υπάρχει για συγκεκριμένους λόγους. Αυτό που μας απασχολεί με τους ασθενείς μου ή τουλάχιστον εμένα είναι για ποιον λόγο θυμώνει κάποιος, πόσο θυμώνει, τι κάνει όταν θυμώνει; Σε αυτά εστιάζω».
Ως κλινικός ψυχίατρος που εργάζεται στη Βόρεια Καρολίνα, ο δρ. Harbin δουλεύει εδώ και δεκαετίες με άνδρες που αντιμετωπίζουν πρόβλημα διαχείρισης θυμού, όπως και με τις οικογένειές τους, μαθαίνοντάς τους να συμβιβάζονται με τον θυμό τους και να τον ελέγχουν. Σε αυτό το διάστημα κατάφερε να κατανοήσει πλήρως τις διαφορετικές εκφάνσεις του θυμού, από πού προέρχεται, πώς λειτουργεί και πώς οι άνθρωποι μπορούν να τον αντιμετωπίσουν. Ο ίδιος, όταν μιλά για την ανδρική οργή, ξέρει πώς να μιλήσει με σαφήνεια, πώς να εξηγήσει στους άνδρες τον τρόπο με τον οποίο οφείλουν να διαχειριστούν τον θυμό τους, που σήμερα κάνει σαφώς αισθητή την παρουσία του.
Αξίζει, όμως, να σταθούμε στο πώς περιγράφει ο ίδιος τον ανδρικό θυμό και τι σκέφτεται γι’ αυτόν και τις συνέπειές του:
«Νομίζω ότι ο ανδρικός θυμός είναι μάλλον σαν τον θυμό όλων μας, μόνο που οι άνδρες τείνουν να τον εκφράζουν διαφορετικά απ' ό,τι οι γυναίκες. Είναι πιο επιθετικοί σε σωματικό και λεκτικό επίπεδο. Αλλά νομίζω ότι σε γενικές γραμμές ο θυμός είναι θυμός.
Ξεκίνησα να δουλεύω πάνω στον θυμό σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσω τον δικό μου όταν ήμουν νεαρός νεαρός. Έτσι άρχισα να καταγράφω κάποιες από τις σκέψεις μου. Είμαι κλινικός ψυχολόγος, οπότε, ασχολούμενος με άνδρες ασθενείς με αντίστοιχα θέματα, ήθελα να τους δώσω κάτι να διαβάσουν. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν κατάλληλα βιβλία, οπότε άρχισα να γράφω μερικά σκόρπια κεφάλαια που στην πορεία αποφάσισα να συγκεντρώσω σε ένα βιβλίο».
Όμως, κατά πόσο έχουν αλλάξει οι αντιλήψεις για τον θυμό ή η προσέγγισή του και με ποιον τρόπο στο πέρασμα του χρόνου; Ο Harbin έχει μια ενδιαφέρουσα απάντηση.
«Νομίζω ότι πλέον ανοιχτά δεν αναγνωρίζουμε ορισμένες συμπεριφορές που συνηθίζαμε να αποδεχόμαστε. Αν και απέχουμε πολύ από το να αντιμετωπίσουμε πολλά από τα προβλήματα που σχετίζονται με τον θυμό των ανδρών, τουλάχιστον τώρα η σωματική επιθετικότητα συνήθως δεν γίνεται αποδεκτή, το να φωνάζεις και να ουρλιάζεις στην οικογένεια, σε συναδέλφους ή σε άλλους ανθρώπους δεν είναι αποδεκτό. Έτσι, νομίζω ότι η αποδοχή πολλών παραδοσιακών ανδρικών συμπεριφορών σχετιζόμενων με τον θυμό όλο και λιγοστεύει», εξηγεί ο κλινικός ψυχολόγος και συγγραφέας.
Ωστόσο, τι οδήγησε στην αλλαγή αυτών των προτύπων και στη μηδενική ανοχή σε τέτοιες συμπεριφορές που παλαιότερα παρουσιάζονταν, καθόλου αθώα, ως «ανδρικές συμπεριφορές»;
«Οι δύο γενιές μετά τη γενιά του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή οι baby boomers και οι επόμενοι, έχουν πραγματικά ξεμπροστιαστεί. Σε παλαιότερες εποχές, το να είσαι άνδρας σήμαινε ότι πήγαινες στη δουλειά κάθε μέρα, δούλευες χρησιμοποιώντας τους μυς σου, έφερνες στο σπίτι έναν μισθό και αυτό ήταν όλο. Τώρα οι γυναίκες μπορούν να κάνουν τις περισσότερες από τις δουλειές που μπορούν να κάνουν και οι άνδρες. Ο ορισμός του άνδρα σήμερα είναι ρευστός και νομίζω ότι αυτό εμπνέει ανησυχία σε πολλούς. Δεν έχουμε πραγματικά στέρεους και σταθερούς κανόνες που να ορίζουν τι σημαίνει να είσαι επιτυχημένος άνδρας στις μέρες μας. Νομίζω ότι αυτό προκαλεί μεγάλη δυσαρέσκεια που εκφράζεται ως θυμός.
Πολλοί θυμωμένοι άνδρες νιώθουν αυτό που ονομάζω βασική αίσθηση κατωτερότητας. Αισθάνονται ότι δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της εποχής τους. Υπάρχει και μια έννοια που ο δρ. Michael Kimmel έχει διατυπώσει σε κάποια από τα βιβλία του, η «θιγμένη δικαιοδοσία». Και αυτό σημαίνει ότι πολλοί άνδρες, ειδικά λευκοί, αισθάνονται ότι οι άλλοι άνθρωποι απολαμβάνουν πράγματα και καταστάσεις και δικαιώματα που οι ίδιοι θεωρούν ότι δικαιούνται, αλλά τελικά δεν τα έχουν. Νομίζω λοιπόν ότι είναι ένα σύμπλεγμα που έχει αλλάξει τα τελευταία είκοσι ή τριάντα χρόνια».
Ωστόσο, τι ακριβώς εννοεί ο Harbin όταν μιλάει για βασικό αίσθημα κατωτερότητας και ποιες είναι οι ρίζες του;
«Λοιπόν, ας μιλήσουμε για τη σωματική κακοποίηση. Αυτή η συμπεριφορά κάνει ένα αγόρι να αισθάνεται ότι δεν είναι άνθρωπος, ότι είναι αντικείμενο, ότι όποιος το κακοποιεί μπορεί να το κάνει ό,τι θέλει – ειδικά το χτύπημα στο κεφάλι είναι κάτι ταπεινωτικό που δημιουργεί αισθήματα κατωτερότητας. Η σύγχυση σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι άνδρας στις μέρες μας νομίζω ότι ενισχύει αυτή την κατάσταση. Τα τελευταία είκοσι χρόνια είχαμε κάποιες σημαντικές οικονομικές ανατροπές, τη φούσκα της dot com το 2001, τη μεγάλη ύφεση το 2008, που νομίζω ότι αμφισβήτησαν την αυτοπεποίθηση πολλών ανδρών και τους ανάγκασαν, πολλές φορές, να επανεξετάσουν την ταυτότητά τους».
«Πιστεύω ότι η σταθερή πειθαρχία είναι ένας καλός τρόπος για να μεγαλώσετε παιδιά που δεν είναι θυμωμένα. Σε γενικές γραμμές, νομίζω ότι όταν οι γονείς χτυπούν τα παιδιά τους, τα μαθαίνουν ότι αυτός είναι ο τρόπος επίλυσης των προβλημάτων. Πιστεύω, λοιπόν, ότι πρέπει να μη δίνεται έμφαση στη σωματική τιμωρία και ότι τα παιδιά πρέπει να γνωρίζουν ποιοι είναι οι κανόνες και τι θα συμβεί αν δεν τους ακολουθήσουν».
Πώς και κατά πόσο έχουν αλλάξει οι δικές του απόψεις για τον ανδρικό θυμό και η στάση του απέναντι στην αντιμετώπισή του με την πάροδο των ετών; Εδώ ο Harbin εμφανίζεται ανήσυχος και επιφυλακτικός.
«Ανησυχώ. Νομίζω ότι τα τελευταία δέκα ή δεκαπέντε χρόνια η επιθετικότητα έχει αυξηθεί. Υπάρχει μια αποδοχή του παρακμιακού, κακοποιητικού λόγου στον αθλητισμό για παράδειγμα, πολλοί από τους πολιτικούς μας ουρλιάζουν ο ένας στον άλλο αντί να προσπαθούν να πετύχουν κάτι θετικό, νομίζω ότι πολλοί άνθρωποι εκτιμούν την επιθετικότητα, παρερμηνεύοντας την ως μαχητική συμπεριφορά, με αποτέλεσμα να αποτελεί πλέον αρετή. Νομίζω ότι υπάρχουν πολλές ενοχλητικές τάσεις στην κουλτούρα μας τα τελευταία είκοσι χρόνια».
Πώς βλέπει όμως ο ίδιος το γεγονός ότι η ανδρική επιθετικότητα είναι σχεδόν σε καθημερινή βάση στις ειδήσεις, ότι κινήσει όπως τα Proud Boys και όλο αυτό το επιθετικό κομμάτι της alt right προβάλλονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Τι έχει μάθει από τους ασθενείς του που προσπαθούν να διαχειριστούν την επιθετικότητά τους, έχοντας να αντιμετωπίσουν και όλα αυτά τα αρνητικά πρότυπα στη δημόσια σφαίρα;
«Νομίζω ότι ο απόηχος όλων αυτών των στρεβλών μηνυμάτων έχει συμβάλει τα μέγιστα ώστε να επιδεινωθεί η κατάσταση και να διαιωνιστεί το πρόβλημα του ανδρικού θυμού. Οι άνδρες μπορούν να μπουν στο διαδίκτυο και να βρουν χιλιάδες άλλους άνδρες, εξίσου θυμωμένους, και να ανακυκλώνουν όλη αυτή την κατάσταση. Νομίζω ότι η ευγένεια και η κοινή λογική έχουν συρρικνωθεί στις τελευταίες δύο γενιές και νομίζω ότι θα ήταν λάθος να κατηγορήσετε εξ ολοκλήρου τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γι' αυτό, ωστόσο πιστεύω ότι ενισχύουν αυτή την κατάσταση. Παλιότερα, αν θέλατε να συγκεντρώσετε μια ομάδα ανθρώπων για να διαμαρτυρηθούν για κάτι, έπρεπε να κάνετε κάποια τηλεφωνική ή ταχυδρομική επαφή, έπρεπε να κανονίσετε πού θα βρεθείτε. Και τώρα οι άνθρωποι μπορούν με μερικά κλικ απλώς να συνδεθούν με χιλιάδες άλλους που είναι εξίσου θυμωμένοι».
Και το ερώτημα παραμένει: τι μπορεί να κάνει μια κοινωνία για να θεραπεύσει τον θυμό με τον οποίο οι άνθρωποι και οι άνδρες ειδικώς αντιμετωπίζουν τη ζωή, τα μέλη της οικογένειας και τις σχέσεις τους;
«Νομίζω ότι η κοινωνία θέτει τα όρια. Οι γονείς, οι δάσκαλοι, οι προπονητές και όσοι έχουν εξουσία ορίζουν τι είναι αποδεκτό και τι όχι. Αυτή είναι, λοιπόν, κατά κάποιον τρόπο η συμβολή της κοινωνίας. Στη συνέχεια το άτομο πρέπει να βρει τρόπους να ζήσει ακολουθώντας αυτούς τους κανόνες, αλλιώς θα υποστεί τις συνέπειες. Και νομίζω ότι πολλές από τις κοινωνικές παραμέτρους είναι σε εξέλιξη αυτήν τη στιγμή. Σκέφτομαι ότι αν, όταν συμμετείχα σε αθλητικές δραστηριότητες στο λύκειο, έκανα κάποια πράγματα με τον τρόπο που είναι αποδεκτά σήμερα, θα καθόμουν στον πάγκο. Οι προπονητές δεν θα το ανέχονταν».
Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς όταν συνειδητοποιούν ότι τα παιδιά τους αντιμετωπίζουν προβλήματα διαχείρισης θυμού;
«Νομίζω ότι πρέπει να υπάρχει αυτό που λέμε σταθερή πειθαρχία. Με αυτό δεν εννοώ την τιμωρία αλλά ότι πρέπει να υπάρχει όριο – για μένα ο αδελφός μου είναι ο σχεδόν τέλειος πατέρας όσον αφορά την εκπαίδευση των παιδιών του. Έλεγε «περιμένω από σένα το τάδε, αν το κάνεις αυτό, θα συμβεί το x, αν δεν το κάνεις, θα συμβεί το ψ» και μετά τηρούσε ακριβώς τον κανόνα που είχε θέσει. Σπάνια χρειάστηκε να υψώσει τη φωνή του, επειδή οι κόρες του ήξεραν τι θα συνέβαινε σε κάθε περίπτωση.
Πιστεύω, λοιπόν, ότι η σταθερή πειθαρχία είναι ένας καλός τρόπος για να μεγαλώσετε παιδιά που δεν είναι θυμωμένα. Σε γενικές γραμμές νομίζω ότι όταν οι γονείς χτυπούν τα παιδιά τους, τα μαθαίνουν ότι αυτός είναι ο τρόπος επίλυσης των προβλημάτων. Πιστεύω, λοιπόν, ότι πρέπει να μη δίνεται έμφαση στη σωματική τιμωρία και ότι τα παιδιά πρέπει να γνωρίζουν ποιοι είναι οι κανόνες και τι θα συμβεί αν δεν τους ακολουθήσουν».
Τι πιστεύει ότι πρέπει να γίνει με έναν πατέρα που έχει ήδη προβλήματα διαχείρισης θυμού και πρέπει να αντιμετωπίσει προβλήματα και στην καθημερινότητα την οικογένειά του;
«Το πρώτο πράγμα που θα έλεγα είναι ότι ο θυμός δεν είναι ούτε κακός ούτε καλός, απλώς τον νιώθουμε όλοι κατά τη διάρκεια της μέρας. Και υπάρχει για συγκεκριμένους λόγους. Αυτό που μας απασχολεί με τους ασθενείς μου ή τουλάχιστον εμένα είναι για ποιον λόγο θυμώνει κάποιος, πόσο θυμώνει, τι κάνει όταν θυμώνει; Σε αυτά εστιάζω. Αλλά αν ένας γονιός, ας πούμε ένας πατέρας, αισθάνεται ότι πρόκειται να βγει εκτός ελέγχου με τα παιδιά του, το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνει είναι να απομακρυνθεί μέχρι να ηρεμήσει. Αργότερα ίσως μπορέσει να μάθει πιο εξελιγμένους τρόπους διαχείρισης του θυμού του, αλλά το πρώτο βήμα είναι να απεμπλακεί από αυτή την κατάσταση, ώστε να μην κάνει κάτι που θα μετανιώσει αργότερα».
