Με τον Louis Armstrong συμβαίνει το εξής παράξενο. Υπάρχουν πολλοί που ακούν τζαζ, ίσως όχι βαθειά αλλά εν πάση περιπτώσει κάπως πιο συστηματικά, οι οποίοι θεωρούν τον Armstrong… πολύ παραδοσιακό και ξεπερασμένο, και τούτο όταν δεν τον κατηγορούν ως «διασκεδαστή των λευκών» και ακόμη χειρότερα ως «μπαρμπαθωμά» (βαρύς χαρακτηρισμός, ιδίως όταν αποδίδεται απερίσκεπτα από… λευκούς). Άλλοι τώρα που ακούν τζαζ τυχαία και σποραδικά, όντας μέσα στη χαλαρότητά τους, φαίνεται πως διατηρούν μια πιο σωστή εικόνα για ’κείνον. Συμβαίνουν αυτά! Ο «βασιλιάς της τζαζ» θα τους ακούσεις να λένε, καθώς θα σιγοτραγουδούν για ακόμη μια φορά… “I see trees of green, red roses too/ I see them bloom for me and you/ And I think to myself what a wonderful world…” – τραγούδι που το θυμόμαστε οι νεότεροι από την εποχή του “Good Morning, Vietnam” (1987). Πώς ακριβώς έχουν τα πράγματα;
Το πιο σίγουρο όλων είναι πως η τζαζ χωρίς τον Louis Armstrong θα ήταν κάτι τελείως διαφορετικό, απ’ αυτό που γνωρίζουμε σήμερα – και ως προς τα διάφορα προφίλ της μέσα στα χρόνια, αλλά και ως προς το βάρος της ιστορίας της. Δεν λέμε πως δεν θα υπήρχε φυσικά, μα πως θα ήταν κάτι άλλο. Ο Armstrong δεν ήταν απλώς η πρώτη πολύ μεγάλη μορφή της, ήταν κι εκείνος που έπαιξε και ηχογράφησε αληθινά συναρπαστική και καινοτόμα μουσική ήδη από τη δεκαετία του ’20 – κάτι που δεν ισχύει για κανέναν άλλον της γενιάς του. Υπήρξε, ακόμη, ο πρώτος μεγάλος σολίστας της και βεβαίως εκείνος που κατέστησε την τζαζ «μουσική του κόσμου» από την αρχή. Και μάλιστα όλου του κόσμου, σε Δύση και Ανατολή.
«Βγήκα από το αναμορφωτήριο στα δεκατέσσερά μου.(...) Με άφησαν ελεύθερο με τον όρο να μείνω με τον πατέρα μου και τη μητρυιά μου. Ήρθαν να με παραλάβουν ένα υπέροχο απόγευμα του Ιουνίου που ο αέρας μοσχοβολούσε αγιόκλημα. Πώς μ' άρεσε αυτό το άρωμα! Τις ήσυχες κυριακάτικες νύχτες που άραζα στην κουκέτα μου και άκουγα την μπάντα του Φρέντι Κέππαρντ να παίζει μισό μίλι πιο κάτω για κάποιους πλούσιους λευκούς, το άρωμα των υπέροχων αυτών λουλουδιών πλημμύριζε το δωμάτιό μου».
Αν και ως δημιουργός ο Louis Armstrong δεν παρακολούθησε την εξέλιξη της τζαζ μετά τον πόλεμο (bebop, cool, hard bop, free jazz κ.λπ.), καθώς τον ενδιέφερε να προτείνει και να ηχογραφεί την ίδια κατά βάση μουσική που έπαιζε στις δεκαετίες του ’20 και του ’30, εντούτοις ήταν τέτοια η προπολεμική διαδρομή του, που καθιστά «αστεία» κάθε κριτική που θα είχε ως στόχο να μειώσει, έστω και κατά το ελάχιστο, την προσφορά του – και όχι μόνο στην τζαζ, αλλά και στο ποπ θέαμα γενικότερα.
Λέμε «ποπ θέαμα», επειδή ο Armstrong δεν υπήρξε μόνο καινοτόμος μουσικός, αφού από πολύ νωρίς άρχισε να διαπρέπει και ως ηθοποιός-σώουμαν. Ίσως γι’ αυτό το λόγο, επειδή υπήρξε φημισμένος διασκεδαστής, κάποιοι να μίλησαν από νωρίς για «μπαρμπαθωμά»… για ’κείνον τον μαύρο γαλίφη τέλος πάντων, που προσποιείται κάτι άλλο από αυτό που είναι προκειμένου ν’ αποκτήσει την εύνοια του λευκού, ώστε να επιβιώσει. Αν όμως ήταν έτσι, αν κάθε επιτυχημένο μαύρο θέλω να πω τον απoκαλούσαμε «μπαρμπαθωμά», τότε μάλλον επιστρέφουμε ξανά στο φυλετικό διαχωρισμό, αλλά από άλλη μεριά.
Να λοιπόν σε αδρές γραμμές 19+1 σταθμοί της καριέρας του Louis Armstrong. Στην αρχή θα χρησιμοποιήσουμε και κάποια δικά του λόγια, έτσι όπως εκείνα καταγράφτηκαν στο βιβλίο του “Satchmo/ My Life in New Orleans” (1954), που κυκλοφόρησε και στη χώρα μας ως «Louis Armstrong/ Γεννήθηκα στη Νέα Ορλεάνη/ Αυτοβιογραφία» [Εκδόσεις Index, 1988] σε μετάφραση Μαρίας Καραγιαννοπούλου.
1. «Γεννήθηκα στα 1900 (σ.σ. πολλά χρόνια αργότερα διορθώθηκε η ημερομηνία γέννησής του κι έγινε 1901), τότε που ο πατέρας μου Γουίλλυ Άρμστρονγκ, και η μητέρα μου, η Μαίρη Ανν –η Μαιηάν όπως τη φώναζαν– ζούσαν σ’ ένα δρομάκι, τη Τζαίημς Άλλεϋ, που το μήκος του δεν ξεπερνούσε το ένα τετράγωνο. Η Τζαίημς Άλλεϋ βρίσκεται στην πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της Νέας Ορλεάνης, το Back O’ Town. Πρόκειται για ένα από τα τέσσερα μεγάλα διαμερίσματα στα οποία είναι χωρισμένη η πόλη. Τα άλλα είναι το Uptown, το Downtown και το Front O’ Town, καθένα με τις μικρές του ιδιομορφίες».
2. Τo 1913 ο νεαρός Louis Armstrong συλλαμβάνεται στη Νέα Ορλεάνη για… άσκοπους πυροβολισμούς στο δρόμο και κλείνεται στο αναμορφωτήριο. «Ξύπνησα γεμάτος φόβο. Τι θα μου έκαναν; Πού θα με πήγαιναν; Δεν είχα ιδέα τι ήταν το Waif’s Home, το αναμορφωτήριο. Για πόσο θα ’πρεπε άραγε να μείνω εκεί μέσα. Πόσο σοβαρό ήταν το να πυροβολείς στο δρόμο; Χιλιάδες ερωτήματα μου τριβέλιζαν το μυαλό και δεν έβρισκα απάντηση για κανένα. Είχα τρομοκρατηθεί πιο πολύ κι από τότε που ο Τζακ Τζόνσον έβγαλε νοκ-άουτ τον Τζιμ Τζέφρις. Εκείνη την ημέρα πήγαινα να πάρω τις εφημερίδες μου από τον Τσάρλυ, που είχε στη δούλεψή του πολλούς μικρούς μαύρους σαν κι εμένα. Στην Κάναλ Στρητ είδα ένα τσούρμο από δαύτους να τρέχουν σαν τρελοί προς το μέρος μου. “Τι τρέχει;” τους ρωτάω. “Καλύτερα βάλτο και συ στα πόδια” μου απάντησε ένας λαχανιασμένος κι άρχισε να με τραβάει. “Ο Τζακ Τζόνσον έριξε νοκ-άουτ τον Τζιμ Τζέφρις και οι λευκοί έχουν λυσσάξει… Εμείς πάλι θα πληρώσουμε τα σπασμένα!».
3. «Βγήκα από το αναμορφωτήριο στα δεκατέσσερά μου.(…) Με άφησαν ελεύθερο με τον όρο να μείνω με τον πατέρα μου και τη μητρυιά μου. Ήρθαν να με παραλάβουν ένα υπέροχο απόγευμα του Ιουνίου που ο αέρας μοσχοβολούσε αγιόκλημα. Πώς μ’ άρεσε αυτό το άρωμα! Τις ήσυχες κυριακάτικες νύχτες που άραζα στην κουκέτα μου και άκουγα την μπάντα του Φρέντι Κέππαρντ να παίζει μισό μίλι πιο κάτω για κάποιους πλούσιους λευκούς, το άρωμα των υπέροχων αυτών λουλουδιών πλημμύριζε το δωμάτιό μου». Στο αναμορφωτήριο πάντως ο Armstrong θα έρθει σε πιο στενή επαφή με τη μουσική, κάτι που το θεωρούσε πολύ σημαντικό στη μετέπειτα ζωή του.
4. Ο Louis Armstrong ήταν 21 ετών το 1922, όταν παίρνει την απόφαση να εγκαταλείψει τον Νότο για ν’ ανεβεί στο Σικάγο. Αυτή η μετακίνηση έχει τεράστια συμβολική αξία, καθώς συνδέεται με τη μετάβαση από το παραδοσιακό στυλ της τζαζ (εκείνο της Νέας Ορλεάνης) σε κάτι άλλο, σύγχρονο και διαφορετικό, που θα έσπαγε όλους τους υπάρχοντες κανόνες.
5. Νωρίς το 1925 ο Armstrong –αν και είχε ντεμπουτάρει στη δισκογραφία με τον King Oliver το 1923, έχοντας παίξει και με την ορχήστρα του Fletcher Henderson το 1924– παρέμενε ακόμη ένας ταλαντούχος side-man. Τι ήταν λοιπόν εκείνο που έδρασε με τόσο αποφασιστικό τρόπο, ώστε μέσα σε λίγους μόλις μήνες, με τις πρώτες του κιόλας προσωπικές ηχογραφήσεις, ν’ αλλάξει την πορεία τής μαύρης μουσικής; Ήταν η δεύτερη σύζυγός του, η πιανίστα της μπάντας τού King Oliver, η Lilian “Lil” Hardin (1898-1971), που έσπρωξε κατά πολύ την καριέρα του.
6. Ο Armstrong γνωρίζεται με διάφορους παραγωγούς, ανεβαίνοντας σταδιακά τα σκαλιά προς την επιτυχία. Ο Elmer Aaron Fearn της εταιρείας OKeh ήταν εκείνος που θα σχεδιάσει ένα all-star κουιντέτο, αποτελούμενο από αυτοδύναμους μουσικούς της Νέας Ορλεάνης, που δούλευαν τότε στο Σικάγο. Η ιδέα ήταν επαναστατική. Μέχρι τότε όλες οι τζαζ ηχογραφήσεις γίνονταν από μπάντες τα μέλη των οποίων δούλευαν μαζί, χωρίς καμμιά ενεργή συμμετοχή του σολίστα. Αυτό άλλαζε. Στο νέο σχήμα θα υπήρχε ο πρώτος, ο εξέχων, και δίπλα του οι υπόλοιποι οργανοπαίκτες που θα τον συνόδευαν έχοντας διακριτούς ρόλους. Κάπως έτσι οι Louis Armstrong and His Hot Five ήταν έτοιμοι. Louis Armstrong κορνέτα, Lil Hardin πιάνο, Kid Ory τρομπόνι, Johnny St. Cyr μπάντζο, Johnny Dodds κλαρινέτο.
7. Στις 26 Φλεβάρη του 1926 ο Louis Armstrong με τους Hot Five ηχογραφούν στο Σικάγο το περίφημο “Heebie jeebies”. Αν και δεν ήταν το πρώτο scat που ηχογραφήθηκε σε δίσκο ήταν σίγουρα εκείνο που είχε τη μεγαλύτερη επίδραση, αν σκεφτούμε πως μέσα σε λίγες εβδομάδες πουλήθηκαν από την OKeh 40 χιλιάδες αντίτυπα. Ο Armstrong επιδεικνύει με έπαρση την υψηλή τεχνική του στο scat –το να τραγουδάς πάνω στο ρυθμό χωρίς να προφέρεις λέξεις, αναπαριστώντας τις νότες με ακαθόριστες συλλαβές–, δίνοντας με το “Cornet chop suey” ένα εντυπωσιακό παίξιμο, μίλια μακριά από την παράδοση της Νέας Ορλεάνης.
8. Η περιπέτεια με τους Hot Seven ξεκινά τον Μάιο του 1927, πάντα στο Σικάγο. Από τους Hot Five παραμένουν στο γκρουπ, πέραν του Louis Armstrong που παίζει ακόμη κορνέτα, η Lil Hardin πιάνο, ο Johnny St. Cyr μπάντζο, ο Johnny Dodds κλαρινέτο, ενώ ο τρομπονίστας Kid Ory έχει αντικατασταθεί από τον John Thomas. Προστίθενται ακόμη ο τουμπίστας Pete Briggs και ο ντράμερ Baby Dodds. Με αυτή τη σύνθεση ηχογραφήθηκαν μόλις δύο κομμάτια, τα “Willie the weeper” και “Wild man blues”, που ήταν όμως αρκετά για να γράψουν ιστορία.
9. Επισήμως, όπως λέμε, ο Louis Armstrong φαίνεται να στρίβει από την κορνέτα στην τρομπέτα, που θα τον αναδείξει σε «ήρωα» όλα τα μετέπειτα χρόνια, τον Ιούνιο του 1928, όταν με τους Hot Four συνοδεύει την τραγουδίστρια Lillie Delk Christian.
10. Τα χρόνια από το 1929 έως το 1932, παρότι συμπίπτουν με τη Μεγάλη Ύφεση, είναι εκείνα που μετατρέπουν τον Louis Armstrong από έναν αστέρα της τζαζ, σ’ ένα ποπ είδωλο παγκόσμιας ακτινοβολίας. Η μουσική του γίνεται γνωστή και πέραν της Αμερικής, στην Ευρώπη, ακόμη και στην Αφρική, και κομμάτια όπως τα “Ain’t misbehavin’”, “Black and blue, (What did I do to be so)” και “Rockin’ chair” αποκτούν αμέσως τεράστια φήμη. Το 1930 συνεργάζεται, μάλιστα, με τον μέγα λευκό countryman Jimmie Rodgers στο “Blue yodel no. 9 (Standin’ on the corner)” και αυτό λέει πολλά. Για το έδαφος που είχε καλύψει ο 29χρονος Louis πρώτα-πρώτα…
11. Εμφανίζεται στον κινηματογράφο ήδη από το 1930 (“Ex-Flame” του Victor Halperin), έχοντας έκτοτε ως ηθοποιός καμμιά 30αριά εμφανίσεις (για παράδειγμα στη μικρού μήκους “A Rhapsody in Black and Blue”, από το 1932, υποδύεται τον βασιλιά της… Jazzmania). Εκείνη την εποχή φεύγει για την Ευρώπη. Εμφανίζεται στο Λονδίνο, την Κοπεγχάγη, τη Στοκχόλμη, αργότερα στο Παρίσι, με μεγάλες ορχήστρες πλέον, για να επιστρέψει στη Νέα Υόρκη, μοιράζοντας γενικώς το χρόνο του ανάμεσα στην Ανατολική και τη Δυτική Ακτή. Για μια δεκαετία, και μέχρι το 1942, ο Louis Armstrong δρέπει τους καρπούς μιας απίστευτης παγκόσμιας αναγνώρισης. Όσον αφορά στην προσωπική ζωή του; Το 1942 θα παντρευτεί την τραγουδίστρια του Cotton Club Lucille Wilson (ήταν ο τέταρτος και τελευταίος γάμος του), με την οποία θα ζήσει όλα τα υπόλοιπα χρόνια του.
12. Η πρώτη μεταπολεμική δεκαετία (1946-1956) είναι η περίοδος των μεγάλων συνεργασιών. Ο Louis Armstrong είναι πια «αστέρας» και δίπλα του μπορούν να σταθούν όλα τα «ονόματα» της εποχής. Συνεργασίες λοιπόν με Duke Ellington (το έξοχο “Snafu”), Ella Fitzgerald, Billie Holiday, Jack Teagarden, Sy Oliver, Louis Jordan, Earl Hines, Frank Sinatra, Lotte Lenya, Perry Como… To 1954 γράφει, όπως είπαμε και στην αρχή, το αυτοβιογραφικό βιβλίο του “Satchmo/ My Life in New Orleans” (1954). Satchmo ήταν το πιο διάσημο παρατσούκλι του, προερχόταν από τη φράση satchel-mouth και υποδήλωνε το μεγάλο στόμα του.
13. Το φθινόπωρο του ’56 κυκλοφορεί το άλμπουμ “Ella and Louis” [Verve], που σηματοδοτεί την ξεχωριστή συνεργασία τού Louis Armstrong με την Ella Fitzgerald. Το ρεπερτόριο κλασικό και στη συνοδεία το κουαρτέτο του Oscar Peterson. Θα ακολουθούσε την επόμενη χρονιά το “Ella and Louis Again”. Οι δυο τους, μαζί με ορχήστρα φυσικά, θα δώσουν και την εκδοχή τους στην όπερα των Gershwins “Porgy & Bess” [Verve] το 1959, προτείνοντας ένα άλμπουμ που έκανε μεγάλη εντύπωση στην εποχή του.
14. Το 1957 ο Louis Armstrong, στην καρδιά του φυλετικού προβλήματος στις Ηνωμένες Πολιτείες, παίρνει ξεκάθαρη θέση κατά των φυλετικών διακρίσεων με αφορμή την κρίση στο Little Rock του Arkansas, όταν ο κυβερνήτης Orval Faubus αψήφησε απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου σχετική με την κατάργηση του ρατσιστικού μίσους στο κεντρικό γυμνάσιο της πόλης. Ακολούθως ματαιώνει περιοδεία του στη Σοβιετική Ένωση για λογαριασμό του State Department λέγοντας: «Οι άνθρωποι εκεί πρόκειται να με ρωτήσουν τι πάει λάθος με τη χώρα μου. Τι θα έπρεπε να τους πω;». Ένας «μπαρμαπαθωμάς» μάλλον δεν θα το έπραττε αυτό…
15. To 1960 κυκλοφορεί το “Bing & Satchmo” [MGM], η συνεργασία του δηλαδή με τον Bing Crosby, ενώ από το 1961 σειρά έχουν τα άλμπουμ του με τον Duke Ellington. Πρώτα το “Recording Together for the First Time” [Roulette] και λίγο αργότερα το “The Great Reunion” (κι αυτό στην Roulette).
16. Το 1965 ο Louis Armstrong ως Πρεσβευτής της Τζαζ κι έχοντας πάντα δίπλα του τους All Stars, επισκέπτεται την Ανατολική Γερμανία, την Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία, την Γιουγκοσλαβία, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία ρίχνοντας το σπόρο του κι εκεί…
17. Τα πρώτα πολύ σοβαρά προβλήματα στην υγεία του παρουσιάζονται προς την άνοιξη του ’67. Την επόμενη χρονιά νοσηλεύεται και έκτοτε αραιώνει τις εμφανίσεις του, έχοντας εγκαταλείψει σχεδόν το φύσημα στην τρομπέτα. Παρά ταύτα, εκείνη την εποχή θα κάνει μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του, το “What a wonderful world” (κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του ’67). Ήταν το τελευταίο του hit… στη σειρά άλλων μεγάλων επιτυχιών του όπως ήταν οι “Blueberry hill”, “La vie en rose”, “C'est si bon”, “Mack the Knife” και “Hello, Dolly!”.
18. Το “Hello, Dolly!” ήταν ένα μιούζικαλ, που είχε ανεβεί στο Broadway το 1964. Ο Louis Armstrong τραγουδώντας το φερώνυμο κομμάτι (για την εταιρεία Kapp) το έκανε Νούμερο 1 (ρίχνοντας, λέει, από την κορυφή τους Beatles!). Το 1969 γυρίστηκε και η ταινία σε σκηνοθεσία του θρύλου χορευτή και χορογράφου Gene Kelly, με τον Louis Armstrong να τραγουδά τον ίδιο σκοπό – αυτή τη φορά μαζί με την Barbra Streisand.
19. Τα συνεχή και επιδεινούμενα προβλήματα υγείας θα θέσουν εκτός (μουσικής) μάχης τον Louis Armstrong ήδη από τον Μάρτιο του ’71. Τέσσερις μήνες αργότερα, την 6η Ιουλίου θα φύγει από τη ζωή, στον ύπνο του, ύστερα από ένα ακόμη καρδιακό επεισόδιο, στα 70 χρόνια του.
Και κάτι τελευταίο με ξεχωριστό ελληνικό ενδιαφέρον…
20. Ο Louis Armstrong είχε παίξει στην Αθήνα, στο θέατρο Ορφέας, την Παρασκευή 3 Απριλίου 1959, σε συναυλία που είχε οργανώσει η Ελληνοαμερικανική Ένωση. Ήταν στο πλαίσιο της τότε ευρωπαϊκής περιοδείας του. Τον συνόδευαν η τραγουδίστρια Velma Middleton και ακόμη οι Trummy Young τρομπόνι, τραγούδι, Billy Kyle πιάνο, Peanuts Hucko κλαρίνο, Danny Barcelona ντραμς και Mort Herbert κοντραμπάσο. Στο πρόγραμμα πολλά κλασικά tracks: Ain’t misbehavin’, Rockin’ chair, St. James infirmary blues, Go down Moses, Rock my soul, Sometimes I feel like a motherless child…
Την επομένη του θανάτου του (7/7/1971) όλες οι εφημερίδες είχαν την είδηση. Τα «Νέα» αφιέρωσαν πεντάστηλο στη δεύτερη σελίδα και με τίτλους… «Ρέκβιεμ για τον Σάτσμο/ Ντάνιελ-Λιούις Άρμστρονγκ η χρυσή τρομπέτα σιώπησε/ Ο βασιλιάς της τζαζ ήταν σαν άνθρωπος ένα μεγάλο παιδί». Το κείμενο συνόδευε φωτογραφία του Louis Armstrong από την Αθήνα του ’59 μαζί με τον αείμνηστο καλλιτεχνικό συντάκτη των «Νέων» Γιώργο Πηλιχό…
