Το «Μυστήριο 100» της 2023 Ελευσίς Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης με τίτλο «Τα ιερά τραγούδια» είναι ένα πρόγραμμα 10 δράσεων που διαρκεί ολόκληρο το έτος και του οποίου την έρευνα, την καλλιτεχνική επιμέλεια και την παρουσίαση έχει ο καθηγητής εθνομουσικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Λάμπρος Λιάβας. Στο podcast της σειράς «LiFO x 2023 Eλευσίς» μιλάει με τον δημοσιογράφο Χρήστο Παρίδη και εξηγεί πώς οι κύκλοι των εποχών και της ζωής συνδέονται με τελετουργίες και έθιμα βαθιά ριζωμένα στην παράδοση του τόπου μας αλλά και γενικότερα της Μεσογείου, την Ανατολής και των Βαλκανίων ανά τους αιώνες.
Ξεκινάει εξηγώντας ότι τα ιερά τραγούδια παραμένουν ζώσα παράδοση τόσο στην επαρχία όσο και στα αστικά κέντρα και φέρνει μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα όπως τα Αναστενάρια, τα έθιμα της Απόκριας και τα Κάλαντα. Σε ερώτηση του δημοσιογράφου αν ήταν ανέκαθεν η σχέση με τη γη και την καλλιέργεια που γεννούσε τα τραγούδια αυτά απαντάει καταφατικά με αναφορά στη μεγάλη μητέρα και θεά της αρχαιότητας τη Δήμητρα, στοιχείο που ενώνει ιδανικά τα τραγούδια αυτά με την Ελευσίνα.
Καθώς μάλιστα πλησιάζει η 21 Νοεμβρίου, ημέρα που η Ελευσίνα γιορτάζει το έθιμο της Μεσοσπορίτισσας, ετοιμάζει μια μουσική παράσταση που θα παρουσιαστεί στο Μπόουλινγκ της Ελευσίνας με την Κατερίνα Παπαδοπούλου στο τραγούδι, το συγκρότημα «Ουράνιο Τόξο» και τη χορωδία της Δόμνας Σαμίου –ελάχιστο φόρο τιμής στη μεγάλη ερευνήτρια–, όπου εξυμνούνται τα τρία κύρια αγαθά της μάνας γης «Οίνος-Σίτος-Έλαιος», ένα τρίπτυχο το οποίο συναντάμε σε όλο τον κόσμο αλλά κυρίαρχα στη Μεσόγειο κι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής παράδοσης, των Βαλκανίων αλλά και της Εγγύς Ανατολής.
Ο κ. Λιάβας κάνει μια μικρή αναδρομή των «ιερών τραγουδιών» τα οποία, όπως λέει, είναι σοφά τοποθετημένα μέσα από έθιμα και τελετουργίες καθ’ όλο το έτος ξεκινώντας από τις Απόκριες, προχωρώντας στην Εαρινή Ισημερία, το Πάσχα και τις τελετουργίες της Άνοιξης, το Θερινό Ηλιοστάσιο, τον Δεκαπενταύγουστο, του Σταυρού, στη Μεσοσπορίτισσα και καταλήγοντας στο Χειμερινό Ηλιοστάσιο που περιέχει το Δωδεκαήμερο Χριστουγέννων-Πρωτοχρονιάς-Φώτων.
Ωστόσο, εξηγεί ότι το πρόγραμμα δεν μένει αποκλειστικά στον κύκλο της φύσης και των αλλαγών των εποχών αλλά ακολουθεί και τον κύκλο της ζωής. Από το νανούρισμα φτάνει μέχρι το μοιρολόι, από τη γέννηση του θεού και του ανθρώπου έως τα τραγούδια του χάρου και του Κάτω Κόσμου αλλά και της ξενιτιάς και της προσφυγιάς. Όταν παρουσίασαν τα τραγούδια της Εαρινής Ισημερίας στις 21 Μαρτίου στον Αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας με Μοιρολόγια και αρχαίους Κομμούς ήταν σαν ο θρήνος της Δήμητρας να συναντούσε τον θρήνο της Παναγίας για τον Χριστό.
Καθώς προστέθηκε και ο Διγενής Ακρίτας, έφτασαν με τους συνεργάτες του μέχρι τις ποντιακές γειτονιές της Ελευσίνας για να γιορτάσουν «σα ταφία» τη μέρα που οι ζωντανοί επισκέπτονται τους τάφους των νεκρών τους, όπου τρώνε και τραγουδάνε τα αγαπημένα τραγούδια τους. Ένας ολόκληρος λαϊκός πολιτισμός περιέχει τη μουσική, το τραγούδι, τον χορό, τη μνήμη και την ταυτότητα και εξακολουθούμε να τον έχουμε ανάγκη. Στους 10 σταθμούς του Μυστηρίου 100 η μουσική συμπληρώθηκε από κείμενα αλλά και την προβολή ντοκιμαντέρ. Έτσι, στην τελευταία δράση στις 16 Δεκεμβρίου εκτός από τη μουσική θα γίνει και ειδική μνεία σε δύο σπουδαίους λαογράφους με προβολή ντοκιμαντέρ, στον Γεώργιο Αικατερινίδη και τον Γεώργιο Μέγα.
Σε ερώτηση του δημοσιογράφου αν η προσέλευση του κοινού ήταν ενθαρρυντική, ο κ. Λιάβας φέρεται ενθουσιασμένος με τη συμμετοχή όχι μόνο των Ελευσίνιων αλλά και όσων ήρθαν από την Αθήνα καθώς ενεργοποιήθηκαν όλοι οι τοπικοί σύλλογοι Μικρασιατών, Ποντίων, νησιωτών και άλλων ενώ αναφέρεται σε συγκινητικές στιγμές όπως όταν παρουσίασαν τα Τραγούδια της Ξενιτιάς στον παλιό σταθμό της Ελευσίνας, συμβολικά επάνω στις γραμμές των τρένων, αλλά και τη δράση στον αρχαιολογικό χώρο δίπλα στο πηγάδι από όπου ανέβαινε η Περσεφόνη. Φυσικά αναφέρεται και στην κλιματική αλλαγή που προβληματίζει τη σύγχρονη κοινωνία που όμως εξακολουθεί να έχει ανάγκη όλες αυτές τις τελετουργίες. Ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο είναι πεπεισμένος ότι και η νέα γενιά δείχνει μεγάλη ανταπόκριση σε όλα αυτά τα έθιμα: απόδειξη οι πάρα πολλές ομάδες μουσικών ειδών και εκμάθησης παραδοσιακών μουσικών οργάνων. Χαρακτηριστικότατο δε παράδειγμα αποτελεί η αστική παράδοση του ρεμπέτικου, καθώς η βάση του λαϊκού πολιτισμού παραμένει η ίδια σε όλα τα είδη, όπως και ο κίνδυνος να χαθεί και να αντικατασταθεί από το φολκλόρ. Εξηγεί πως μαζί με τους συνεργάτες του αναζητούν το βίωμα και επουδενί τη νοσταλγική αναπαράσταση, το γλέντι που διαθέτει τάξη και σειρά και όχι το καταναλωτικό προϊόν με παθητικούς ακροατές ενός εμπορικού θεάματος. Αυτό είναι και εκείνο που δεν πρέπει να χαθεί, όπως λέει, αλλά να επιβιώσει σαν μια ουσιαστική σχέση ζωής.
Μια παραγωγή της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Η δράση υλοποιείται στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας Ελλάδα 2.0. Με τη χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης NextGenerationEU.
