«Της Σαλονίκης το θεριό βγήκε να σεριανίσει.
Βάζει γεναίκας φορεσιά, γεναίκας πασουμάκι,
γεναίκα βγαίνει, κάθεται μέσα στο σταυροδρόμι…» (δημοτικό τραγούδι)

Από τα μικράτα μας ακούγαμε για αιμοβόρα στοιχειά στο «Κόκκινο Σπίτι» –απέναντι απ’ την Αγιά Σοφιά–, που το μετατρέπει ο νυν δεσπότης του «Θεσσαλονικάρχης» Ιβάν σε προτεκτοράτο του ΠΑΟΚ, για τρομοκρατικά φαντάσματα του Σέιχ Σου, για ζουρλούς ρασοφόρους στην Άνω Πόλη που παίρνουν στο κυνήγι μεταμεσονύχτιους διαβάτες, για το «στοιχειωμένο σπίτι» στου Βότση που των αδυνάτων αδύνατο να κατοικηθεί, για υπόγειες σήραγγες λαβυρινθώδεις, για χριστιανικές κατακόμβες και κρύπτες που σχηματίζουν μια δεύτερη πόλη με τούνελ – και λοιπά συγγενικά. Στη νιότη μας ανακαλύψαμε –τα μέχρι τούδε ανεξήγητα– εντυπωσιακά, σκόρπια, «χυμένα» γλυπτά –σαν από χέρι κάποιου δικού μας Γκαουντί– στους Κήπους του Πασά, όπου το κάλλος και το δέος.

Καθώς τυγχάνω πολύπλαγκτος στρατοκόπος, ευτύχησα να ανταμωθώ με άλλους πλάνητες του άστεως, με κάποιους σύγχρονους περπατημένους «μύστες», αλήτες και ποιητές, οι οποίοι, δασκαλεμένοι από παλιότερους, μ’ έμπασαν σε κόλπα κρυφά, μικρά μυστικά, που έκαναν την ταραγμένη μου νιότη λιγότερο οδυνηρή. Δεν υπάρχουν πια. Αφανίστηκαν κι εκείνοι μαζί με τα επεισοδιακά στέκια μου, ερωτιάρικα, ρωμαλέα, επαναστατικά, όπως π.χ. ο «Τζότζος», η «Δόμνα», η «Σεχραζάτ», ο «Παράδεισος» και η «Όμορφη νύχτα». Εκεί όπου γεννιόνταν όντως τέτοιες εκπλήξεις που εξελίσσονταν σε «μυστήρια». Όπου σε «μυούσε» αυτόματα ή σταδιακά και το βαρβάτο σου ένστικτο, η ορμή της νιότης, η αισθησιακή ευτολμία και η αυθεντική λαϊκότητα. Όλα αυτά σχεδόν μία δεκαετία προτού περάσουμε στον νέο αιώνα. Έκτοτε, μυσταγωγοί και μυημένοι σκόρπισαν σαν τρελαμένα πουλιά μες στην ανεμοδούρα.

Μα, κάνω ακόμη επί χιλιομέτρων χιλιόμετρα στις ρίμες της πολιτείας, επιμένοντας να ξαναπιώ απ’ το ίδιο –«αθάνατο», όπως πίστεψα στη νιότη μου– νερό, οργώνοντας ξανά και ξανά τις ίδιες πέτρες που τις ξέρω και με ξέρουν. Μπας και αποκαλυφθούν νέα «μυστήρια». Μπας και πετύχω το «θαύμα». Νιώθω νυχτοπερπατώντας συχνά σχεδόν ψηλαφητή τη συντροφιά αδερφών ομοαίματων που αλληλοσφραγίστηκαν μ’ αυτή την πόλη, σαν τον Ιωάννου και τον Ασλάνογλου, με τη νοερή παρέα του Χριστιανόπουλου στο πλάι μου, που του έλαχε Γολγοθάς αναπάντεχος στα στερνά του.

Αντιμάχομαι την πλασματική, απατηλή εικόνα της που τη συστήνουν ευκαιριακές καρτ-ποστάλ. Περί ερωτικών και άλλων τινών δαιμονίων. Δύσκολη πόλη! Πρέπει να σκάβεις διαρκώς! Αγόγγυστα! Να σαμποτάρεις τις εμμονικές αντιστάσεις της. Όσο και να την πονάς, όσο και να ματώνεις στα καλντερίμια της, δεν σε ξεδιψάει. Δεν σου παραδίδεται. Δεν είναι πόλη για απροσκύνητους η Σαλόνικα. Θέλει κάθε ώρα να της κάνεις τεμενάδες. Δεν αμφισβήτησε τους σατραπικούς εναγκαλισμούς που την καθήλωσαν, δεν αποδέχτηκε τις εσφαλμένες επιλογές της που της στένεψαν τα τακούνια –και ακόμη στραβοπατάει–, δεν έδιωξε τα δυναστικά φαντάσματά της. Δεν δικαίωσε τόσο άδικο αίμα που κύλησε στους δρόμους, στον Ιππόδρομο, στις αγορές και στις πλατείες, στους ναούς, στις χάβρες και στα τεμένη της, μέσα στο διάβα της Ιστορίας. Ναι, είναι ένας τόπος μαρτυρίου πλέον του μυστηρίου. Και τα μεν μαρτύρια καρτερούν τον γδικιωμό τους. Ικανό δε πλήθος συμπολιτών μας σέρνει ακόμη τον χορό στο ίδιο τέμπο, απ’ τον καιρό της λεγόμενης «απελευθέρωσης» κι έπειτα, ομού μετά εθνοκεντρικών καθηλώσεων και ψυχοπαθολογικών συνδρόμων ανίατου καθωσπρεπισμού και παπαδοκρατίας. Αυτά δεν είναι μυστήρια. Είναι κοινές αλήθειες ανομολόγητες.

Είναι, λοιπόν, η λατρεμένη, πολυτραγουδισμένη και μυθοποιημένη Σαλονίκη μια πόλη μαρτυρική. Παράλληλα, μάλλον είναι και «μυστική». Και πάντως πόλη μυστήρια. Comme il faut και φοβιτσιάρα. Όμως παράδοξα –κι ώρες ώρες παράφορα– και αφοπλιστικά ελκυστική. Μια παιδεμένη γερόντισσα με πολυτάραχο βίο, σεμνότυφη, αλλά προκλητικά πανέμορφη –μείξη ακόρεστης εταίρας και άσπιλης ηγουμένης–, με μια μόνιμη υγρασία υφάλμυρη που σε προσκαλεί σε μυσταγωγικές συνουσίες. Που συντελούνται θέλοντας και μη, στεγασμένες ή υπαίθριες, σε ελάχιστη απόσταση από κάποιαν απ’ τις μοναδικές στον κόσμο βυζαντινές εκκλησίες της.

Τέτοιες –που με πληγώνουν (αλλά και με «φτιάχνουν»)– κάνω σκέψεις, εν κρυπτώ και φανερώ, ενώ περνώ καταμεσήμερο έξω απ’ την άλλοτε κοσμοπολίτικη κεντρική αγορά «Μοδιάνο», απ’ την πλευρά της Ερμού –καθώς ολοκληρώνεται το άδειασμα απ’ τα καταστήματα και ετοιμάζεται η ανασκευή της, Κύριος οίδε, σε τι–, ακούγοντας το φάντασμα μιας αλλοτινής μου λάγνας γειτόνισσας Ισπανοεβραίας, της μαντάμ Μαρί, να τραγουδάει όπερες και θωρώντας το σέρτικο μαναβάκι από απέναντι, απ’ τη λαϊκή αγορά, το Καπάνι, να της απαντάει παιχνιδιάρικα με νταλγκαδιάρικους αμανέδες.

Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Αινείας κατάφερε να ξεφύγει από τη φλεγόμενη Τροία κουβαλώντας στην πλάτη τον ανήμπορο γέρο πατέρα του, τον Αγχίση, και κρατώντας από το χέρι τον μικρό του γιο Ασκάνιο. Μπήκαν σε ένα πλοίο και ανοίχτηκαν στη Μεσόγειο. Ο θρύλος τον θέλει να περνάει από την Καρχηδόνα στις ακτές της Αφρικής, να καταλήγει στην Ιταλία, όπου τα εγγόνια του θα ίδρυαν τη Ρώμη, και να γίνεται ο γεννήτορας όλων των Ρωμαίων. Αλλά πριν τα κάνει όλα αυτά πέρασε από τον Θερμαϊκό Κόλπο, όπου ίδρυσε την Αίνεια, στο ακρωτήριο Μεγάλο Έμβολο (Καραμπουρνού), στην περιοχή της Νέας Μηχανιώνας και του Αγγελοχωρίου, όπου έκτοτε τον λάτρευαν ως ήρωα.

Η Αίνεια ήταν ένας από τους οικισμούς που τροφοδότησαν με πληθυσμό τη νέα πόλη που ιδρύθηκε δίπλα, πολλά χρόνια μετά την Αίνεια, στα 315 π.Χ., τη Θεσσαλονίκη. Η νέα πόλη-λιμάνι προσέλκυσε ευθύς εξαρχής πολλούς πολιτισμούς και θρησκείες. Μία από τις μικρές λατρείες που μεταφέρθηκαν στη νέα μητρόπολη και έσβησαν από τη μνήμη με το πέρασμα του χρόνου ήταν η λατρεία του ήρωα Αινεία, η οποία γιορταζόταν πανηγυρικά κάθε τέσσερα χρόνια. Γνωρίζουμε ότι η λατρεία του Αινεία υπήρχε στη Θεσσαλονίκη πριν από τα ρωμαϊκά χρόνια, όσο η Μακεδονία ήταν ελεύθερη και η Θεσσαλονίκη στα πρώτα χρόνια της ζωής της, από ένα συμβάν που αναφέρει ο αρχαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος.

Την εποχή ακόμη του Μακεδονικού Βασιλείου, στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ., ο προτελευταίος βασιλιάς της Μακεδονίας, Φίλιππος Ε’, που βρισκόταν σε διαμάχη με τη Ρώμη, μετακίνησε βίαια κατοίκους παραλιακών πόλεων για να εγκαταστήσει εκεί Θράκες και άλλους πληθυσμούς «βαρβαρικούς», θεωρώντας θα του παρείχαν καλύτερους πολεμιστές στον επικείμενο πόλεμο με τη Ρώμη. Αυτό οδήγησε σε μαζική λαϊκή αντίδραση στο βασίλειο, που καταπνίγηκε βίαια με σφαγές των αντιφρονούντων. Ο Φίλιππος, φοβούμενος εκδίκηση από τις οικογένειες των δολοφονηθέντων, εξαπέλυσε πογκρόμ εναντίον των αρσενικών απογόνων τους. Μέσα σε αυτούς ήταν και κάποιος Πόρις και τα παιδιά του, που βρίσκονταν στη Θεσσαλονίκη. Η πρώτη του γυναίκα, η Αρχώ, πέθανε νέα. Η αδελφή της, Θεοξένα, παρότι χήρα η ίδια με έναν γιο, και ενώ αρνούνταν να ξαναπαντρευτεί, παντρεύτηκε τον Πόρι για να μεγαλώσει τα παιδιά της αδελφής της που ορφάνεψαν. Μετά τη διαταγή του βασιλιά για σύλληψη και εκτέλεση (που συμπεριλάμβανε τον Πόρι, τους γιους του και τον γιο της Θεοξένας), αποφάσισαν να αποδράσουν. Και για να το πετύχουν εκμεταλλεύτηκαν την γενική αναστάτωση της μεγάλης γιορτής προς τιμήν του ήρωα Αινεία, που έτυχε να γίνεται εκείνες τις μέρες, το έτος 181 π.Χ.

Ο Θερμαϊκός Κόλπος γέμιζε ψαροκάικα και πλοιάρια που μετέφεραν τον κόσμο από την πόλη στην εξοχή, εκεί όπου ο Αινείας ίδρυσε τον ομώνυμο οικισμό. Η οικογένεια του Πόρι και της Θεοξένας ακολούθησε τη νηοπομπή από τη Θεσσαλονίκη μέχρι την αντίπερα όχθη και, μετά το πέρας των εορταστικών εκδηλώσεων, περίμεναν να πέσει η νύχτα και να περάσει και η τρίτη νυχτερινή φρουρά. Μπήκαν μέσα στη βάρκα στο σκοτάδι και ξανοίχτηκαν στον Θερμαϊκό με σκοπό να αποδράσουν προς την Εύβοια. Ο αντίθετος άνεμος, όμως, τους εμπόδιζε να βγουν γρήγορα από τον κόλπο και το φως της ημέρας τους πρόδωσε. Έγιναν αντιληπτοί από τους άντρες του βασιλιά στην ακτή, που είχαν συγκεντρωθεί για τη μεγάλη γιορτή, οι οποίοι διατάχθηκαν να συλλάβουν το πλοιάριο με τίμημα τη δική τους ζωή.

Η αφήγηση του Τίτου Λίβιου για το τι ακολούθησε είναι συγκλονιστική: Ενώ οι άντρες του βασιλιά τους πλησίαζαν, ο Πόρις εκλιπαρούσε όσους ήταν στα κουπιά να βάλουν τα δυνατά τους και σήκωνε τα χέρια στον ουρανό παρακαλώντας όποιον θεό ακούει να τους βοηθήσει. Η Θεοξένα, αντιθέτως, γυναίκα αδάμαστου χαρακτήρα, έβαλε σε κοινή θέα ένα μπουκάλι δηλητήριο και μερικά μαχαίρια και είπε στα παιδιά: «Μόνο ο θάνατος θα μας λυτρώσει από την τυραννία του βασιλιά. Διαλέξτε ποιον θάνατο προτιμάτε». Κάποιοι διάλεξαν το μαχαίρι, ενώ άλλοι το δηλητήριο. Η Θεοξένα έριξε τα παιδιά στη θάλασσα μισοπεθαμένα. Έπειτα σφιχταγκάλιασε τον Πόρι και έπεσε μαζί του κι αυτή στα νερά του Θερμαϊκού. Όταν οι στρατιώτες έφτασαν, κατέλαβαν μια άδεια βάρκα.

Η τραγική ιστορία της Θεοξένας και των παιδιών της συνέβη στη γιορτή του Αινεία. Λίγα χρόνια αργότερα, οι Ρωμαίοι, οι «απόγονοι» του Αινεία, θα απλώνονταν στη Βαλκανική Χερσόνησο κατακτώντας τη Μακεδονία πρώτα και την υπόλοιπη Ελλάδα έπειτα. Σήμερα, η Θεσσαλονίκη συνεχίζει να συνδέεται με καραβάκια με την απέναντι όχθη προς το Καραμπουρνού. Ψαροκάικα, εμπορικά, κρουαζιερόπλοια και πλωτά μπαρ πλέουν στα νερά του Θερμαϊκού. Ανάμεσά τους ίσως πλέουν ως φαντάσματα και η ψαρόβαρκα του Βακχύλου και το πλοίο της Θεοξένας, και η Θεσσαλονίκη συνεχίζει να αφηγείται τις ιστορίες της στους αιώνες με τους ανέμους που κάθε εποχή της επιφυλάσσει, ούριους ή μη…

Μετά την κατεδάφιση του τείχους (από το 1869 και μετά) ο Σαμουήλ αγόρασε μεγάλη έκταση στην περιοχή και έχτισε το χάνι, που αποτελείται από το ισόγειο, που στεγάζει καταστήματα, και έναν όροφο, που έχει χαρακτηριστική οκταγωνική οργάνωση και μεταλλική γυάλινη στέγη. Στον δεύτερο όροφο σε οδηγεί μια μαρμάρινη σκάλα με μπρούντζινες κουπαστές. Το χειροκίνητο ασανσέρ του υπογείου (με το οποίο ανέβαζαν τα εμπορεύματα) τοποθετήθηκε το 1920. Τα τούβλα του υπογείου είναι παλαιάς κοπής, με την παλιά τεχνική δόμησης και το χαρακτηριστικό τόξο της οροφής. Περισσότερο από έναν αιώνα μετά την ανέγερση του πανδοχείου, το 1930, τα παιδιά του Σαμουήλ Μπενσουσάν πούλησαν όλο το ακίνητο σε έναν μεγαλέμπορο της Θεσσαλονίκης, τον Βασίλειο Ζωτιάδη, και το κτίριο άλλαξε πολλές φορές χρήση. Κατά καιρούς στέγασε καταστήματα με υφάσματα, μπαχαρικά, αποικιακά είδη και ψιλικά στο ισόγειο και τα δωμάτια του ορόφου μετατράπηκαν σε δικηγορικά και συμβολαιογραφικά γραφεία. Λόγω της συνεχούς χρήσης του τοποθετήθηκαν στο υπόγειο μεταλλικά υποστυλώματα, έτσι το κτίριο κατάφερε να διασωθεί, γιατί τα αντίστοιχα κτίρια που δεν στηρίχτηκαν κατέρρευσαν με την πάροδο του χρόνου. Η τελευταία γνωστή χρήση του ήταν τις δεκαετίες 1970 και 1980, όταν στον επάνω όροφο υπήρχαν τελωνειακά γραφεία και στο ισόγειο τα περίφημα για την εποχή μπαχαράδικα «Billys». Το 1996, το κτίριο εγκαταλείφθηκε για να επαναλειτουργήσει εξ ολοκλήρου το 2012 ως χώρος φιλοξενίας παραστάσεων και εκθέσεων. Σήμερα στεγάζει σημαντικές και συχνά πρωτοποριακές καλλιτεχνικές και πολιτιστικές δράσεις.

Η θάλασσα όμως είναι εκεί και πάντα αποτελεί για τους Θεσσαλονικείς μια παρηγοριά. Είσαι στην παραλιακή, εγκλωβισμένος στις μονομανίες σου, απλώς ρίχνεις το βλέμμα σου προς τα δεξιά και αυτόματα συντελείται η αποφόρτιση. Το αγαπημένο μου μυστικό σημείο στην πόλη είναι κρυμμένο στο κακοποιημένο ανατολικό παράκτιο μέτωπο της πόλης και είναι ένα καρνάγιο. Είναι ένα κανονικό ναυπηγείο με τεράστιους γερανούς που κατασκευάζει και επισκευάζει μεγάλα, σιδερένια σκάφη, όπου εργάτες με μπλούζες του ΠΑΟΚ κάνουν οξυγονοκολλήσεις, ακούγοντας δυνατά μουσική, και στο τέλος της βάρδιας οργανώνουν λαϊκά γλέντια με αυτοσχέδιες ψησταριές, πανσέτες, λακέρδες, τσίπουρα και Ζαγοραίο στα ντεκ.

Στο βάθος είναι τα βράχια, η θάλασσα και η απερίγραπτη θέα προς την πόλη και τον Θερμαϊκό Κόλπο. Στην είσοδο του ναυπηγείου υπάρχει ένα ιδιαίτερο μαγαζί-καντίνα-ψαροταβέρνα, το οποίο ολοκληρώνει αυτό το απίθανο σκηνικό και όπου τρώνε συνήθως οι εργάτες της περιοχής. Το ουζερί έχει λίγα και απλά πράγματα, χωρίς τεχνικές και επιτηδευμένες συνταγές − δεν θα άντεχα να έβρισκα και εδώ κρέατα τρίμηνης ωρίμανσης ή να πάω μέσα «να μου δείξει τα ψάρια». Φυσικά, τίποτα δεν είναι απίθανο και η μετάλλαξη του μυστικού ουζερί «Καρνάγιο» σε νεο-ταβέρνα θα μπορούσε να είναι ένα ενδεχόμενο.

Αλλά, όπως λέει κι ένας πολύ ταλαντούχος φίλος μου, «αφού σε μια γωνιά της φαντασίας ο άνεμος είναι ευνοϊκός για τα σχέδιά μας, ουσιαστικά τίποτα δεν μπορεί να μας απογοητεύσει, γιατί αυτός ο άνεμος έρχεται από τη θάλασσα».

Καθώς ο φάρος ήταν κλειστός για 30 χρόνια, το κάστρο παρατημένο και προφανώς ανεκμετάλλευτο (παρόλο το πλιάτσικο, ήταν, και είναι, σε καλή κατάσταση), τη δεκαετία του ’80 και του ’90 ήταν χώρος εντελώς προσβάσιμος, χωρίς καμία φύλαξη και έρημος. Για μένα, το συγκεκριμένο μέρος είναι «καταφύγιο». Το ξέρανε λίγοι, ακόμα και τώρα ξέρω πολλούς που αγνοούν την ύπαρξή του. Για να το κρατήσουμε μυστικό, το ραντεβού που δίναμε ήταν στο «καταφύγιο».

Πηγαίναμε να απομονωθούμε από τον θόρυβο της πόλης, να απολαύσουμε τη μαγευτική θέα, να ακούσουμε τις μουσικές που θέλαμε απ’ το κασετόφωνο του αυτοκινήτου ή τίποτα, ούτε τις φωνές μας, αφήνοντας την ομορφιά του τοπίου να ηρεμεί όλες μας τις αισθήσεις... Είναι μέρος γεμάτο φιλία, έρωτα, γέλιο, θλίψη και, κυρίως, αγάπη.

Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει, ο χώρος έχει περιφραχθεί, ο φάρος, επιτέλους, έχει τεθεί σε λειτουργία, συγκεκριμένα μετά το 2010. Ελπίζω το κάστρο να συντηρηθεί και ο χώρος του να γίνει επισκέψιμος πάλι, γιατί, πέρα απ’ την απίστευτη ομορφιά του τοπίου, τον φάρο και το κάστρο, υπάρχει και ένα πολυβολείο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα μπούνκερ (καταφύγιο), που δεν θα πιστεύετε πόσο καλά διατηρημένο είναι.

Έμαθα πως μετά την επαναλειτουργία του φάρου έχει ανοίξει τις πόρτες του στο κοινό λίγες φορές. Είναι κρίμα να μην ασχολείται η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας μ’ αυτά τα μνημεία και να μη γεμίζει επισκέπτες ο χώρος, παρόλο που εύχομαι να παραμείνει έτσι όπως τον έζησα...

Μια άλλη ενδιαφέρουσα ιστορία του ονόματός της είναι αυτή που περιγράφει πώς δημιουργήθηκε το μαγνητικό πεδίο. Το 1917, που κάηκε η πόλη, μια μαύρη πέτρα βρέθηκε στο βάθος ενός κρατήρα που άνοιξε με κρότο μεγάλο. Η πέτρα ήταν φτιαγμένη από σίδερο και μάλλον ήρθε απ’ το Διάστημα. Έτσι εξηγείται η δοξασία περί διαταραχής του μαγνητικού πεδίου της οδού και άρα η ύπαρξη της πύλης. Τότε ακόμα, λέει, δεν υπήρχαν σπίτια στη γειτονιά και σαν φτιάχτηκαν και σχηματίστηκε το στενό το ονόμασαν οδό Μαύρης Πέτρας.

Η οδός Μαύρης Πέτρας στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν ένα δρομάκι με χώμα, όπως όλη η περιοχή, αλλά είχε πολλές πέτρες λόγω του τεράστιου βράχου που αρχίζει από αυτήν και πάνω του χτίστηκαν τα προσφυγικά, φτωχόσπιτα, τουρκόσπιτα και λαμαρινοκατασκευές. Σιγά-σιγά, τα σπίτια αντικαταστάθηκαν από καλύτερες κατασκευές και από τις δύο πλευρές του δρόμου κι έτσι έχουμε τη σημερινή εικόνα με σπίτια δεξιά και αριστερά που καταλήγουν σε ένα ανοιχτό σημείο με μια εκπληκτική πανοραμική θέα της Θεσσαλονίκης.

Επιχειρήσεις των οποίων η ιστορία ξεπερνά της ιστορία της περιοχής και άλλες, πιο νέες, φρέσκες και καινοτόμες. Τα ιστορικά κτίρια εδώ κρατούν ζωντανά τα σημάδια των μεγάλων γεγονότων της Θεσσαλονίκης. Για παράδειγμα, ο σεισμός του 1978 άφησε το ρολόι της Στοάς Μαλακοπή σταματημένο στις 11:07, να θυμίζει μέχρι και σήμερα το συμβάν. Επίσης, μνήμες από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 υπάρχουν σε διάφορα κτίρια, που παραμένουν ανάμεσά μας, να μας θυμίζουν το παρελθόν της πόλης, και συνυπάρχουν αρμονικά με τα μεγαλεπήβολα σχέδια των επιχειρηματιών των Άνω Λαδάδικων.

Νομίζω πως οι ώρες στα Άνω Λαδάδικα χτυπούν πιο ηχηρά. Η παλιά Κεντρική Αγορά είχε εδώ την έδρα της. Η μείξη των πολιτισμών που πέρασαν έχει αφήσει το στίγμα της εδώ. Παλιές σπουδαίες επιχειρήσεις κρατήθηκαν και έδωσαν χώρο σε νέους ανθρώπους κι έτσι η Θεσσαλονίκη πάει ένα βήμα μπροστά. Νομίζω πως τα Άνω Λαδάδικα έχουν τον δικό τους ρυθμό, τον ρυθμό που μπορεί να αντέξει μια βιώσιμη Θεσσαλονίκη.

Το γλυκό ήρθε στη Θεσσαλονίκη το 1908, όταν ο Βιεννέζος Αλφρέντο Μορατόρι ήρθε στη Θεσσαλονίκη για να βγάλει μια ελληνική εφημερίδα που ονόμασε «Αλήθεια». Μαζί με την εφημερίδα άνοιξε και τρία καφέ, ένα για κάθε πολιτική παράταξη, ώστε να μπορεί να πουλάει πιο πολλά φύλλα. Παράλληλα, έκανε το πρώτο τηλεφωνικό κέντρο στη Θεσσαλονίκη. Το Ντορέ, που ήταν το δεξιό καφενείο, ήταν το μόνο που επέζησε (το δεύτερο, των κεντρώων έκλεισε πριν από το 1960) και το αναβιώσαμε το 1995. Ανοίγοντας αυτό το μαγαζί, έψαξα να βρω τι χαρακτηρίζει αυτή την πόλη για να το έχουμε και από την αρχή ο κατάλογός μας περιείχε το Βεζύρ Παρμάκ, το δάχτυλο του βεζύρη, ένα σιροπιαστό με βουβαλίσιο καϊμάκι, το ισλί που έφεραν οι Μικρασιάτες, και το Γκατό ντε Σαλονίκ, που, μαζί με τον ντοντουρμά, δεν μπορούσαν να λείπουν από αυτή την πόλη.

Ο Μορατόρι ήρθε για να πουλήσει τη βιεννέζικη κουλτούρα και όταν άνοιξε διέθετε σοκολάτα βιενουά και όλα τα γλυκά της Βιέννης μαζί με λίγα της ελληνικής κουλτούρας, όπως το ρεβανί. Όταν άνοιξε το θέατρο δίπλα, έφτιαχνε κάθε βράδυ σούπες για να τρώνε οι καλλιτέχνες. Το Ντορέ ήταν η πρώτη επιχείρηση στον ελληνικό χώρο που άφησε γυναίκα να σερβίρει ‒μέχρι τότε απαγορευόταν‒ και φιλοξένησε τον Κεμάλ Ατατούρκ, γιατί οι Τούρκοι έκαναν προσκύνημα εδώ. Αργότερα, φιλοξένησε βασιλιάδες, πολιτικούς, όλο τον καλλιτεχνικό κόσμο. Εδώ υπογράφτηκαν και πολλά συμβόλαια ομάδων. Όλα τα πράγματα που έχει το μαγαζί είναι αυθεντικά, τα βρήκαμε στο υπόγειο, μαζί με 25 μπιλιάρδα βιεννέζικα που είχαν για παίζουν οι θαμώνες και ένα μεγάλο πιάνο. Το ψυγείο είναι, επίσης, το πρώτο, το αυθεντικό. Ανάμεσα σε άλλα πράγματα βρήκαμε και τον πρώτο τηλεφωνικό κατάλογο της πόλης. Όσο για το Γκατό ντε Σαλονικέν, το τελευταίο μαγαζί που έζησα να το πουλάει ήταν το Όλυμπος Νάουσα, το οποίο κάποια στιγμή σταμάτησε να το βγάζει, γιατί δεν είχε πολλή δουλειά. Η τούρτα ήταν 12 κομμάτια και αν δεν την πουλούσαν αμέσως, δεν κράταγε, χυνόταν ‒ είναι για λίγες ώρες. Έτσι, άρχισε να βγάζει μόνο την πουτίγκα, την κλασική αγγλική, με το ψωμί.

Ο πύργος του Τριγωνίου ή, πιο σωστά ιστορικά, ο Πύργος της Αλύσεως για τους περισσότερους δεν είναι ένα μυστικό σημείο. Αντιθέτως, είναι ίσως από τα δημοφιλέστερα, καθώς χαρίζει την πιο μαγευτική πανοραμική θέα της πόλης. Ο λόγος που το κάνει αγαπημένο είναι πιο εσωτερικός. Έχει να κάνει με την ατμόσφαιρα στην οποία μπαίνει κάθε νεαρός και νεαρή Θεσσαλονικιός/-ά την πρώτη φορά που ανεβαίνει στο σημείο με την παρέα του/της για να μυηθεί στο τρίπτυχο του θεσσαλονικιώτικου βίου, παρέα - απλότητα - ομορφιά. Η πόλη αυτή είναι για όλους και το νιώθει κανείς αυτό στο πετσί του, όταν, χωρίς υλικό αντάλλαγμα, τον κατακλύζει η συγκίνηση.

Κι αφού το πρώτο σημείο υπογραμμίζει τα απλά συνθετικά της καθημερινής ευτυχίας, το δεύτερο, ως πιο δύσκολο στην ανεύρεσή του, με βοηθά να εμβαθύνω στους λόγους που συνεχίζω να είμαι ερωτευμένη με αυτή την πόλη.

Η πλατεία Τερψιθέας είναι, τις περισσότερες φορές, μια ανέλπιστη ανακάλυψη των ντόπιων σε ένα κλίμα λίγο πιο χαλαρό, συνήθως έπειτα από φαγητό στο Τσινάρι. Λίγο-πολύ, την πρώτη φορά που βρίσκεται κανείς σε αυτή την αστική όαση είναι επειδή έχασε τον δρόμο του. Κι αυτό από μόνο του είναι μέρος αυτής της εμπειρίας! Ούσα παιδί με πατέρα από ορεινό χωριό και έχοντας περάσει τα παιδικά μου καλοκαίρια σε λιθόστρωτα σοκάκια, με κελαηδίσματα πουλιών και ανάμεσα σε όμορφα σπιτάκια, ένιωσα απίστευτη ψυχική αγαλλίαση την πρώτη φορά που βρέθηκα στην πλατεία Τερψιθέας. Ταυτόχρονα, με κατέκλυσε κι ένα μυστήριο συναίσθημα ότι ταξίδευα στον χρόνο, καθώς μου ήταν δύσκολο να δεχτώ ότι αυτό το υπέροχο σκηνικό παραδοσιακού χωριού συνυπήρχε με το σύγχρονο αστικό τοπίο που μόλις πριν από πέντε λεπτά είχα αφήσει πίσω μου.

Και στα δύο σημεία μπορείς να φτάσεις εύκολα, περπατώντας από το κέντρο της πόλης. Διαφορετικά, θα μπορούσε κανείς να επιλέξει το λεωφορείο Νο 23 για το πρώτο και το λεωφορειακό Νο 22 για το δεύτερο

Λίγο πριν η Ελλάδα εισέλθει στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η οικογένεια Πάρδο ζούσε την ανέμελη ζωή που τους εξασφάλιζε η οικονομική τους άνεση. Μέλη της ανώτερης αστικής τάξης, ζούσαν σε άνετο διαμέρισμα νεόκτιστης πολυκατοικίας επί της Τσιμισκή, στη βόλτα τους πήγαιναν για γλυκό στου Φλόκα και για απογευματινό τσάι στις καλόγουστες σάλες του ξενοδοχείου Μεντιτερανέ επί της λεωφόρου Νίκης, όπου οι συναναστροφές τους ήταν αντίστοιχα καλοζωισμένοι Θεσσαλονικείς, είτε Εβραίοι είτε Χριστιανοί. Η βραχύβια αυτή «μπέλ επόκ» θα θρυμματιστεί με την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων τον Απρίλιο του 1941.

Για την οικογένεια η ανασφάλεια θα ξεκινήσει όταν ο πατέρας Χάιμ Πάρδο δεν θα παραστεί στο κάλεσμα-δημόσιο εξευτελισμό όλων των Εβραίων αρρένων στην πλατειά Ελευθερίας το καλοκαίρι του 1942. Όταν, δε, η οικογένεια αναγκάστηκε να μετακομίσει μαζί με όλους τους Ιουδαίους στο γκέτο, ο πατέρας συγκαταλέχθηκε στα εκατό επιφανή μέλη της ιουδαϊκής κοινότητας, ένα από τα οποία θα εκτελούνταν, σε περίπτωση που κάποιος από τους χιλιάδες έγκλειστους δραπέτευε. Διαπιστώνοντας τον κίνδυνο του άμεσου θανάτου, αποφάσισε να δραπετεύσει ο ίδιος και να εξασφαλίσει καταφύγιο για την οικογένειά του. Έκρυψε χρήματα, λίρες και τιμαλφή και σε συνεννόηση με τον φίλο του γιατρό και διευθυντή του ΙΚΑ της πόλης Γιώργο Καρακώτσο φυγάδευσε και την οικογένειά του.

Εδώ η αφήγηση της μικρής Ροζίνας είναι συγκλονιστική, καθώς μαζί με τη μικρή αδελφή της δραπέτευσαν από ένα κακοφυλαγμένο σημείο του γκέτο, ξήλωσαν τα κίτρινα αστέρια από τα παλτά τους και συνάντησαν τη κ. Φαίδρα Καρακώτσου που τους ενημέρωσε ότι στο εξής δεν θα ήταν η Ροζίνα κα η Ντενίζ αλλά η Ρούλα και η Νίτσα… Αφού διέσχισαν το μισό κέντρο της πόλης, κλειδαμπαρώθηκαν τον Απρίλιο του 1943 οικογενειακώς στο κενό διαμέρισμα της οικογένειας Καρακώτσου στη Διαγώνιο. Παρότι όποιος έδινε καταφύγιο σε Εβραίο εκτελούνταν και όποιος έδινε πληροφορίες για κρυμμένους Εβραίους λάμβανε γενναία αμοιβή, μια συνωμοσία σιωπής προστάτεψε την οικογένεια, και μάλιστα σε εποχές μεγάλης ένδειας και απελπισίας. Ο Χάιμ και η Ευγενία Πάρδο, μαζί με τα τρία μικρά παιδιά τους, έπρεπε να παραμείνουν για ενάμιση χρόνο εντός του διαμερίσματος, χωρίς να κινήσουν υποψίες στη γειτονιά. Ακούγοντας τις γλαφυρές περιγραφές της κ. Ροζίνας Πάρδο στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του Βασίλη Λουλέ Φιλιά εις τα παιδιά σχετικά με το πώς εκείνα έπρεπε να παραμείνουν ήσυχα και σιωπηλά για τόσο μεγάλο διάστημα, εγώ, ως πατέρας δύο παιδιών των οποίων η συμπεριφορά εντός σπιτιού κάνει το κοριτσάκι από τον Εξορκιστή να δείχνει αρσακειάδα, αναρωτιέμαι πώς το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και οι εντολές των γονιών υπερίσχυσαν του παιδικού αυθορμητισμού. Η μικρή Ροζίνα, σαν άλλη Άννα Φρανκ, κρατούσε ημερολόγιο όχι με το όνομά της αλλά ως Ρούλα Καρακώτσου, μέχρι που κάποια στιγμή σταμάτησε, φοβούμενη πως αν το έβρισκαν οι Γερμανοί θα τους πρόδιδε όλους. Σύντροφός τους η δεκατριάχρονη ψυχοκόρη του ζεύγους Καρακώτσου, η Μαρία Κάβουρα. Φίλη πια των εβραιόπουλων και του μικρού Φαίδωνα Καρακώτσου, έπαιζε μαζί τους σιωπηλά παιχνίδια, όπως το μέτρημα των κουταλοπίρουνων και το καβάλημα του περβαζιού της αθέατης ταράτσας, που γινόταν καράβι για να αρμενίσουν σε ανέφελες θάλασσες όλα μαζί τα πιτσιρίκια. Η μικρή Μαρία όχι μόνο δεν τους μαρτύρησε, αλλά, στην κορύφωση της ιστορίας, αποδείχτηκε ο σωτήρας όλων. Όταν η Γκεστάπο έψαχνε σπίτια για να επιτάξει και εισέβαλε στο διαμέρισμα, διαπιστώνοντας ότι ένα δωμάτιο ήταν κλειδωμένο, ήταν η Μαρία που εξήγησε στους καχύποπτους Γερμανούς ότι ο μικρός της οικογένειας κλειδώνει την πόρτα του για παιχνίδι. Μέσα στο δωμάτιο η οικογένεια Πάρδο άκουγε τη στιχομυθία κρυμμένη σε ντουλάπες και πίσω από παντζούρια. Η καρδιά τους χτυπούσε σαν ταμπούρλο, στο ενδεχόμενο ενός παραλίγο δραματικού φινάλε. Ακόμα και ένας Γερμανός αξιωματικός, ο Βάλτερ, επισκέπτης των Καρακώτσων, έδειξε σωτήρια αδιαφορία και, παρότι γνώριζε πως στο διαμέρισμα τάχα ζούσε μια κυρία Αιγυπτιώτισσα με τις τρεις κόρες τις, ποτέ δεν θέλησε να ασχοληθεί ιδιαίτερα με το προφανές ψέμα. Πέρασε ενάμισης χρόνος με λιγοστό φαγητό, περπάτημα με τις κάλτσες για να μη δημιουργείται θόρυβος, ατελείωτο διάβασμα και πλέξιμο. Πίσω από τις γρίλιες παρακολουθούσαν με αγωνία τους εκτοπισμένους συγγενείς και φίλους, ενώ τα παιδιά χάζευαν τα γεμάτα κόσμο τραμ, μέχρι που έφτασε η πολυπόθητη απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944. Μετά από λίγους μήνες αφίχθησαν οι πρώτοι ρακένδυτοι λιπόσαρκοι ομόθρησκοί τους από τα στρατόπεδα του θανάτου. Όταν οι Θεσσαλονικείς ρωτούσαν για την τύχη των οικογενειών τους, μιλούσαν για θαλάμους αερίων και κρεματόρια. Νόμιζαν ότι είχαν αποτρελαθεί. Κανείς δεν τους πίστευε. Κανείς δεν μπορούσε να διανοηθεί τη βιομηχανικής κλίμακας εξόντωση όσων οι νάζι θεωρούσαν υπανθρώπους… Η αλήθεια όμως ήταν απάνθρωπη. Σχεδόν ολόκληρη η πανάρχαια εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης είχε εξοντωθεί.

Εδώ νομίζω ότι βρίσκεται και η δύναμη της ιστορίας αυτής, μιας ιστορίας κουράγιου και προνοητικότητας των γονιών, υπακοής και δέους των παιδιών και απίστευτου ρίσκου της οικογένειας Καρακώτσου. Πολλές είναι οι ιστορίες για το τέλος της ιουδαϊκής κοινότητας της πόλης και όλες μιλούν για καχυποψία και οικονομικό ανταγωνισμό μεταξύ χριστιανών και Εβραίων, για την ισοπέδωση του αχανούς εβραϊκού νεκροταφείου και τη χρήση των μαρμάρων ως οικοδομικού υλικού από τις Αρχές της πόλης, για τη λεηλασία των περιουσιών, και πολλά άλλα. Εδώ όμως μια ιστορία αγάπης και εγκαρτέρησης δίνει το στίγμα του ανθρώπινου μέτρου, της ευτυχούς κατάληξης, και θέτει το αδυσώπητο ερώτημα: εμείς τι θα κάναμε;

Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε και η κ. Ροζίνα Άσσερ Πάρδο μεγάλωσε, έκανε οικογένεια, απέκτησε παιδιά και εγγόνια και ζει στην Αθήνα. Έγραψε, μάλιστα, κι ένα βιβλίο με τίτλο 548 μέρες με άλλο όνομα. Tα μέλη της οικογένειας Καρακώτσου τιμήθηκαν ως Δίκαιοι των Εθνών από το Yad Vashem, ενώ ως φόρος τιμής στη «συνωμοσία» για τη σωτηρία αυτής της οικογένειας το κτίριο στέκει ακόμα όρθιο, παρά το «ολοκαύτωμα» της αντιπαροχής που εξόντωσε τις ελληνικές πόλεις. Στέγασε κάποτε το Μακεδονικό Ωδείο και τώρα στεγάζει ενοικιαζόμενα διαμερίσματα στο νούμερο 105 πια της Τσιμισκή. Αν περάσετε από κει, ρίξτε μια ματιά στα παράθυρα του δεύτερου ορόφου, όπου πριν από 74 χρόνια φοβισμένα παιδικά μάτια, κρυμμένα πίσω από τις γρίλιες, χάζευαν τους διαβάτες, περιμένοντας να περάσει ακόμη μια μέρα…

Στην κορυφή ενός τετράγωνου πύργου κοντά στο νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος μπορεί να δει κανείς μια δυσανάγνωστη πλίθινη επιγραφή: «ΤΕΙΧΕΣΙΝ ΑΡΡΗΚΤΟΙΣ ΟΡΜΙΣΔΑΣ ΕΞΕΤΕΛΕΣΣΕ ΤΗΝΔΕ ΠΟΛΙΝ ΜΕΓΑΛΗΝ ΧΕΙΡΑΣ ΕΧΩΝ ΚΑΘΑΡΑΣ». Δηλαδή υπογράφει κάποιος Ορμίσδας την ανέγερση των βασικών τειχών της πόλης. Η ταυτότητά του, ακόμα αξεδιάλυτη: ίσως ένας Πέρσης αξιωματούχος του Βυζαντίου επί Θεοδοσίου Α’, ίσως ένας πραίτορας του Ιλλυρικού του 5ου αι., ίσως ο Πάπας Ορμίσδας, στη δικαιοδοσία του οποίου ήταν και η Θεσσαλονίκη. Ίσως πάλι κάποιος άλλος, συνώνυμός τους, άγνωστος σ’ εμάς κατά τα άλλα.

Όποιος κι αν ήταν, μάλλον υποψίες προκαλεί η δήλωση ότι έχει καθαρά χέρια. Καταχράστηκε, άραγε, δημόσιο χρήμα; Γράφει σχετικά και ο Ντίνος Χριστιανόπουλος σε ένα ποίημά του: «[…] Με συγκινεί αυτή η λεπτομέρεια. / Όλοι, αρχίζοντας απ’ τον Φειδία, έτρωγαν / και μόνο αυτός ο Ορμίσδας βρέθηκε / να ’χει τα χέρια καθαρά. / Ας τον πιστέψουμε. / Αλλιώς θα τρελαθούμε βλέποντας τόση ρεμούλα, / τόση ρεμούλα μέσα σε χιλιάδες χρόνια». Μπορούμε, ίσως αστειευόμενοι, να του καταλογίσουμε το ότι τελικά τα τείχη δεν ήταν και τόσο απόρθητα, όπως μας υποσχέθηκε;

Τα τείχη είναι γεμάτα τέτοιες λεπτομέρειες, ένα σαγηνευτικό παλίμψηστο ιστορικών εποχών. Διαφορετικά είδη τοιχοποιίας διαφορετικών εποχών, μαρμάρινα ανάγλυφα σε δεύτερη χρήση, επιγραφές και «υπογραφές» αινιγματικές. Αινίγματα, ευτυχώς, προορισμένα να αποκρυπτογραφηθούν από άλλους, πολύ ειδικότερους και αρμοδιότερους από μένα. Δεν χρειάζεται, όμως, να είναι κανείς ειδικός για να απολαύσει έναν περίπατο στα τείχη της Θεσσαλονίκης. Αρκεί να μη φοβηθεί τις ανηφοριές…

Ακριβώς δίπλα από το Καραβάν Σαράι περιμένει με ανυπομονησία το μετρό για να ανοίξει τις πόρτες του το παλαιότερο τζάμι της πόλης, το Χαμτζά Μπέη. Τελευταία φόρα που το είδαμε ανοιχτό ήταν κοντά στο 1977, όταν λειτουργούσε ως κινηματογράφος με το όνομα «Αλκαζάρ». Ακριβώς απέναντι στέκι το γοβάκι του Καρύδα, σύμβολο της εμπορικότητας του σημείου, φερμένο από μέρη εξωτικά, το ξακουστό Las Vegas. Λίγο πιο κάτω συναντάμε το Μπεζεστένι, τη μεγάλη αγορά υφασμάτων της πόλης, με τους γνωστούς τρούλους του και τα μαγαζιά που θυμίζουν άλλες εποχές. Το Μπεζεστένι βρίσκεται ανάμεσα στα δύο πιο όμορφα διατηρητέα της πόλης, το Mέγαρον Ερμείον και το Μέγαρο Αλέγρα Εργάς. Το Mέγαρον Ερμείον είναι το πρώτο ίσως κτίριο εμπορικών καταστημάτων της Θεσσαλονίκης, το οποίο χτίστηκε το 1925 κι έχει έναν μοναδικό εσωτερικό διάκοσμο. Πλέον στεγάζει δημιουργικά γραφεία της πόλης. Επίσης, αποτελεί πύλη που καταλήγει σε έναν μικρό πεζόδρομο με ταβέρνες και χρώματα ενός μεγάλου τσίρκου. Το Μέγαρο Αλέγρα Εργάς βρίσκεται στη Βαλαωρίτου και Βενιζέλου και χτίστηκε ως κατοικία του ζεύγους Αλμπέρτο και Αλέγρα Εργάς, μιας παλιάς εβραϊκής οικογένειας, ενώ έχει έναν από τους πιο εντυπωσιακούς τρούλους της πόλης που μοιάζει σαν καπέλο μικρού εξερευνητή. Πάντα ήθελα να δω το εσωτερικό αυτού του χώρου. Ανηφορίζουμε στην αγορά του Μπιτ Μπαζάρ, όπου ό,τι ψάχνεις θα το βρεις. Το Μπιτ Παζάρ παραχωρήθηκε στους πρόσφυγες το 1922 και το 1928 χτίστηκαν διώροφα κτίρια, των οποίων οι επάνω όροφοι ήταν κατοικίες και τα ισόγεια εμπορικά μαγαζιά. Μπιτ Παζάρ σημαίνει «αγορά της ψείρας», ονομασία που προήλθε από τα παλιά ρούχα που πωλούνταν στα καταστήματα, τα οποία ήταν γεμάτα ψείρες. Σήμερα εκεί λειτουργεί η μοναδική αγορά σταθερών παλαιοπωλείων στην πόλη. Στο κέντρο της υπάρχει μια περίκλειστη πλατεία με έξι στοές και απολήξεις στις οδούς Τοσίτσα και Oλύμπου. Το βράδυ η περιοχή μετατρέπεται σε φοιτητικό στέκι για κρασιά και φαγητό − ένα τελείως διαφορετικό σύμπαν στο ίδιο σκηνικό.

Αυτός ο συνδυασμός εικόνων, χρωμάτων, ήχων και γεύσεων είναι για μένα το καλύτερο secret spot στην πόλη. Το μόνο που χρειάζεται είναι διάθεση για εξερεύνηση…

Το παρεκκλήσι αυτό ιστορήθηκε το 1303 με χορηγία του αξιωματούχου της αυλής του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, του «πρωτοστράτορα» Μιχαήλ Δούκα Γλαβά Ταρχανειώτη και της συζύγου του Μαρίας Δούκαινας Κομνηνής Παλαιολογίνας Βράναινας. Ο μικρός αυτός ναός αποτελεί μικρογραφία μιας τρίκλιτης βασιλικής και είναι ένας από τους ελάχιστους ναούς αυτού του μεγέθους στη Θεσσαλονίκη που περιέχει πλήρες εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού κανονικών διαστάσεων.

Ο ναός αυτός, αφιερωμένος στον Άγιο Ευθύμιο, ιδρυτή του μοναχισμού στους Αγίους Τόπους, έχει και άλλες ιδιαιτερότητες. Στους δύο πεσσούς του ιερού απεικονίζονται ο Άγιος Δημήτριος και ο Άγιος Ευθύμιος. Θεωρείται πως η απεικόνιση του Άγιου Δημητρίου δεν έχει στόχο μόνο να αποτίσει φόρο τιμής στον πολιούχο άγιο και την εκκλησία του αλλά και να δείξει πως στρατιωτικοί και μοναχοί είναι οι δύο πυλώνες της εκκλησίας και της αυτοκρατορίας κατ’ επέκταση. Το πιο ενδιαφέρον και μοναδικό, όμως, είναι οι τοιχογραφίες ως σύνολο. Είναι οι πρωιμότερες που φέρουν τα χαρακτηριστικά της παλαιολόγιας τέχνης που τολμά, χωρίς να αποδεσμεύεται από την πνευματικότητα της βυζαντινής τέχνης, να εισάγει νέα στοιχεία με τη δυναμικότητα των συνθέσεων, την πολυπλοκότητα των χρωμάτων και την επανεξέταση της απόδοσης των μορφών. Στο παρεκκλήσι αυτό εντύπωση προκαλεί επίσης η μνημειακότητα του ύφους των συνθέσεων, παρότι ο χώρος είναι ιδιαίτερα περιορισμένος. Η σκηνή της Μετάληψης του Οίνου, καθώς σώζεται σε καλή κατάσταση, μας καθηλώνει με τις κινούμενες μορφές και τα καλοσχεδιασμένα ενδύματα που αφήνουν να φανεί η ένταση των σωμάτων μιας σύνθεσης με μεγάλη ζωντάνια και δραματικότητα.

Από πολύ νωρίς ο καλλιτέχνης του εικονογραφικού προγράμματος του Αγίου Ευθυμίου είχε συσχετιστεί με τον θρυλικό αγιογράφο Μανουήλ Πανσέληνο και το εργαστήριό του. Ο Θεσσαλονικιός αυτός αγιογράφος, ο κορυφαίος της εποχής του, σχεδιάζει με μοναδικό τρόπο πολυπρόσωπες παραστάσεις, ιδιαίτερα και εκφραστικά πρόσωπα με γλυκά και αρμονικά συνδυασμένα χρώματα. Ο ναός του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Όρους, το εικαστικό του αριστούργημα, είχε αποτελέσει αντικείμενο θαυμασμού για τους συγχρόνους του και μίμησης για τους επόμενους, αν και κανένας δεν κατάφερε να ξεπεράσει τη μοναδικότητα της λάμψης της τέχνης του.

Την ίδια εποχή, αντίστοιχα εντυπωσιακοί αγιογράφοι που δραστηριοποιούνται στον ίδιο γεωγραφικό χώρο είναι οι επίσης Θεσσαλονικείς Μιχαήλ Ασπραπάς και Ευτύχιος. Εικονογραφούν μεγάλα έργα σε μονές τις επικράτειας των Σέρβων ηγεμόνων, ενώ αριστούργημά τους θεωρείται ο ναός της Περιβλέπτου στην Οχρίδα, με χορηγία του γαμπρού και αξιωματούχου του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, του Πρόγονου Σγουρού. Είναι η εποχή που οι αγιογράφοι αντιμετωπίζονται πλέον ως καλλιτέχνες και πολλοί απ αυτούς, όντες σίγουροι για τις ικανότητές τους, υπογράφουν τα έργα τους. Ο Μιχαήλ και ο Ευτύχιος στην Οχρίδα υπογράφουν στη λεπίδα του ξίφους του Αγίου Μερκουρίου και σε χλαμύδες αγίων. Συχνά-πυκνά οι ειδικοί έβλεπαν ομοιότητες αλλά και διαφορές ως προς το αισθητικό αποτέλεσμα των συνόλων του Μανουήλ Πανσέληνου και των Μιχαήλ και Ευτυχίου, ώσπου μια πρόσφατη ανακάλυψη έφερε νέα δεδομένα σε απόψεις που ήταν λίγο πολύ παγιωμένες.

Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια του εκτεταμένου προγράμματος συντήρησης των τοιχογραφιών της περίφημης τρίκλιτης βασιλικής του Πρωτάτου από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους εμφανίστηκε στον τελαμώνα του ξίφους του Αγίου Μερκουρίου τμήμα του ονόματος του Ευτύχιου.

Παρότι ο συσχετισμός των καλλιτεχνών υπήρχε ως θεωρία, τώρα πια αποτελεί σχεδόν βεβαιότητα πως Πανσέληνος και Αστραπάδες ταυτίζονται. Ίσως το όνομα Πανσέληνος δόθηκε σε έναν απ’ αυτούς ή αποτελεί άλλον ένα θρύλο ανάμεσα στους πολλούς που δημιουργήθηκαν στο Άγιο Όρος κατά καιρούς

Άραγε, οι καλλιτέχνες ή το εργαστήριο τους εξέλισσαν την τεχνοτροπία τους με το πέρασμα του χρόνου ή προσάρμοζαν το αισθητικό αποτέλεσμα ανάλογα με τον χορηγό, τις διαστάσεις του ναού, τη σχέση φωτός και επιφανειών προς εικονογράφηση; Οι δυναμικές μορφές του Αγίου Ευθυμίου, τα εκφραστικά πρόσωπα των στρατιωτικών αγίων του Πρωτάτου και η σχεδόν εξπρεσιονιστική απόδοση των κτιρίων με την αντίστροφη προοπτική στην Περίβλεπτο είναι αποτέλεσμα πείρας ή δοκιμών; Είναι μάλλον τμήμα της γοητείας της τέχνης τους και κατ’ επέκταση της μακεδονικής σχολής της βυζαντινής παράδοσης.

Όπως και να ’χει, οι Θεσσαλονικείς αυτοί αγιογράφοι συνεχίζουν και εξελίσσουν την αξιοσημείωτη πολιτιστική παράδοση της πόλης. Σε μια αυτοκρατορία που κλυδωνίζεται εσωτερικά και εξωτερικά μέχρι τον πλήρη κατακερματισμό της, η πόλη διεκδικεί τον πρωταγωνιστικό ρόλο, ακτινοβολώντας καλλιτεχνικά με μεγάλα και μικρά θαύματα σαν τις άγνωστες υπέροχες τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου, που περιμένουν ακόμα υπομονετικά πίσω από την κλειδωμένη πόρτα του.

Λίγο πριν συμπληρωθούν τα σαράντα χρόνια λειτουργίας του ΜΜΣΤ και με τη λειτουργία του νέου πολιτιστικού οργανισμού MOMus (Μητροπολιτικός Οργανισμός Εικαστικών Μουσείων Θεσσαλονίκης), στους κόλπους του οποίου μετουσιώνεται και το ίδιο το ΜΜΣΤ, η εξαιρετική έκθεση για τον Αλέξανδρο Ιόλα σε επιμέλεια της διευθύντριας του Μουσείου Θούλης Μισιρλόγλους, η πρώτη εκτεταμένη στην Ελλάδα που αφιερώνεται στον διεθνή συλλέκτη και μαικήνα της σύγχρονης τέχνης, μας υπενθυμίζει τις βάσεις του μουσείου, που λειτούργησε χάρη στη δωρεά του ίδιου του Ιόλα. Από τον Ντε Κίρικο και τον Mαγκρίτ μέχρι τον Γουόρχολ και τον Τάκι, η έκθεση παρουσιάζει σπουδαία έργα, αναδεικνύοντας την προσωπικότητα και τη δραστηριότητα ενός σπουδαίου Έλληνα της διασποράς, τη γενναιοδωρία του οποίου είχε την τύχη να γνωρίσει η Θεσσαλονίκη, μαζί με τη Νέα Υόρκη, το Παρίσι και άλλες σημαντικές καλλιτεχνικές μητροπόλεις. Τόπος συνάντησης, διαλόγου και ελπίδας, το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης είναι ένα σύγχρονο μουσείο –σταυροδρόμι στην καρδιά της Θεσσαλονίκης– και καλεί σταθερά τους θεατές σε μια πολύπλευρη εμπειρία στους χώρους του.

Κατά τη διάρκεια της κατασκευής της σύνθεσης, υπήρχαν παπούτσια απλωμένα σε ολόκληρο το στούντιο και πειραματιζόμουν με υλικά και τεχνικές. Η κόρη μου Γεσθημανή, τριών χρόνων τότε, περνούσε πολλές ώρες μαζί μου στο στούντιο και με πυροβολούσε συνεχώς με ερωτήσεις του τύπου «τι είναι αυτό», «τι κάνεις εκεί», «γιατί αυτό» και «γιατί το άλλο». Όταν της εξήγησα τι επρόκειτο να κάνω με όλα αυτά τα παπούτσια, ενθουσιάστηκε και, φυσικά, θέλησε κι εκείνη να συμμετάσχει με τον τρόπο της, οπότε πήρε την πρωτοβουλία να διαλέγει τα παπούτσια που της άρεσαν και να κάνει συνδυασμούς. Υπήρχε, λοιπόν, μέσα στο πλήθος των παπουτσιών και ένα παιδικό παπουτσάκι, το οποίο, όταν το εντόπισε, το ξεχώρισε από τα υπόλοιπα με μεγάλη αποφασιστικότητα. Όπως δήλωσε, ήταν το αγαπημένο της. Δεν υπήρχε περίπτωση η επιλογή της αυτή να μη βρει τη θέση της στη σύνθεση. Ολόκληρη η εγκατάσταση ήταν λευκή και το μόνο χρώμα που έπεσε επάνω της ήταν ένα σιέλ ανθάκι, το οποίο ζωγραφίσαμε μαζί με την κόρη μου στο πάνω μέρος του παπουτσιού. Στη σόλα του, πριν τοποθετηθεί, γράψαμε μαζί με τη μικρή «το παπούτσι της Γεσθημανής». Το χαριτωμένο αυτό παπουτσάκι τοποθετήθηκε κάτω δεξιά, ώστε να μπορεί να το βλέπει και να το αναγνωρίζει όποτε θα περνούσαμε από το σημείο, όπου ήταν εγκατεστημένο. Στο εσωτερικό του έβαλα την υπογραφή μου.

Μετά από όλα αυτά τα χρόνια, η εγκατάσταση ξαναβάφτηκε για λόγους συντήρησης, βανδαλίστηκε, σκονίστηκε. Το σιέλ ανθάκι και η υπογραφή μου καλύφθηκαν από τις νέες βαφές, αλλά η Γεσθημανή, δέκα χρονών σήμερα, συνεχίζει, κάθε φορά που περνάμε από κει, να μου θυμίζει το μυστικό μας. «Θυμάσαι μπαμπά;».

Ο δεύτερος δίσκος των Fog Ensemble με τον τίτλο «Throbs» κυκλοφορεί σε μαύρο και διάφανο βινύλιο μαζί με CD από την Inner Ear (smarturl.it/9h6wbz). Θα τον παρουσιάσουν ζωντανά στις 7/12 στη Death Disco.

https://www.facebook.com/events/2073338292976706/

Στην οδό Μελενίχου, πάνω από την Εγνατία, στο ύψος της Ροτόντας, κατά μήκος του δρόμου με τα μαγαζιά που μαζεύουν εκατοντάδες φοιτητές τις πιο πολλές ώρες της μέρας, εκεί όπου βρίσκεται το ανατολικό τείχος της πόλης, υπάρχουν δύο χέρια ανοιχτά που δύσκολα προσέχει κανείς. Είναι σκαλισμένα σε μια ορθογώνια ταφική πλάκα, σε έναν βωμό, που έχει επίσης επάνω του επιγραφές προς τιμήν του νεκρού, ο οποίος πέθανε πρόωρα ή είχε βίαιο θάνατο – αυτό δηλώνουν τα δύο χέρια που στρέφονται ανοιχτά προς τον ουρανό. Είναι μέρος του υλικού που προστέθηκε στο τείχος, όπως οι τετράγωνοι πύργοι που ενίσχυσαν την οχύρωσή του κατά τον 3ο αι. μ.Χ. Πρόκειται για χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό δείγμα ρωμαϊκού οχυρού, διαστάσεων 6,43x6,35. Είναι χτισμένο από σχιστόλιθους και πλίνθους στο εξωτερικό του τμήμα, ενώ για το δάπεδο και άλλα τμήματά του χρησιμοποιήθηκαν μάρμαρα και υλικά από παλαιότερα μνημεία της πόλης.

Ο πύργος αυτός ήταν, δυστυχώς, ένα από τα θύματα των κατεδαφίσεων που πραγματοποίησαν οι Οθωμανοί σε πολλά σημεία του τείχους της πόλης, αλλάζοντας ουσιαστικά τη μορφή και την όψη του.

Φυλακή το 1890

Το βορειότερο καμπύλο τμήμα του με την εναλλαγή τετραγώνων και τριγωνικών πύργων ανήκει στον αρχικό οχυρωματικό περίβολο της Ακρόπολης. Η κατασκευή της νότιας πλευράς δημιούργησε έναν κλειστό, αυτόνομο, ισχυρά οχυρωμένο πυρήνα για τη φρουρά της πόλης. Μεγάλης έκτασης επισκευές που πραγματοποιήθηκαν το 1431 από τους Οθωμανούς μετά την κατάληψη της πόλης αναγράφονται σε μαρμάρινη οθωμανική επιγραφή στον πύργο της κεντρικής πύλης. Μολονότι ακριβείς ημερομηνίες για τη μετατροπή του σε φυλακή δεν είναι γνωστές, ένας χάρτης του 19ου αιώνα της πόλης παρέχει ένα terminus ante quem για την αλλαγή της χρήσης ως φυλακή γύρω στο 1890.

Νεωτερισμοί με το σουτζουκάκι απαγορεύονται διά ροπάλου και οτιδήποτε διαφορετικό ως συνταγή, ακόμα και στο σχήμα, έχει αποτύχει οικτρά. Το αυθεντικό σουτζουκάκι Θεσσαλονίκης γίνεται στη σχάρα, έχει το μέγεθος μπουκιάς, είναι με αυθεντική κρεάτινη γεύση, χωρίς πολλά μπαχαρικά, και συνοδεύεται αυστηρά από μπούκοβο. Από αλοιφές, συνοδεύεται συνήθως με χειροποίητη μουστάρδα, χειροποίητη ρωσική σαλάτα ή πάπρικα (εννοώ τη σάλτσα πιπεριάς όχι τη σκόνη πάπρικας). Αυτήν τη στιμγή υπάρχουν ακόμα 5-6 κλασικά μαγαζιά στην πόλη όπου μπορεις να γευθείς αυθεντικό σουτζουκάκι Θεσσαλονίκης, χωρίς γευστικές ακροβασίες, για όσους το θυμούνται ακριβώς όπως ήταν παλιά. Συνοδεύεται πάντα με τσίπουρο η ρετσίνα.

Διαγώνιος, Στρατηγού Καλλάρη 13

Διαβαση, Παύλου Μελά 13

Καμένη γωνιά, Βασιλίσσης Όλγας 72

Ταβέρνα Κρόνος, Βασ. Όλγας 178 & Γεωργίου Βαφοπούλου 30

Στο πόδι: Βομβίδια, Βασιλέως Ηρακλείου 35-37

Υπό τη σκιάν υψηλών γερόπευκων στην ακραία αγκαλιά του περιαστικού δάσους του Σέιχ-Σου στεκόμαστε και αντικρίζουμε από την ανατολική μεριά το ζωογόνο ρέμα της Ευαγγελίστριας με το μικροσκοπικό του φαράγγι και το σπηλαιώδες νυμφαίο με τη θαυματουργή πηγή του στο κοίλωμα των βράχων. Το καταφύγιο αυτό του μικρού σπηλαίου αποτελεσματικά προστάτευσε τον Απόστολο των Εθνών Παύλο στις δύσκολες ώρες της καταδίωξής από τους εχθρούς του. Από τη δυτική μεριά ο τόπος ορίζεται από τη γειτνίαση με γιγάντιους όγκους θεοδοσιανών τειχών που η μακρά γραμμή τους ανηφορίζει προς τα κάστρα της ακρόπολης, διαχωρίζοντας αυταρχικά το παλαιό intra muros άστυ από τις τριγύρω άλλοτε εξοχές. Προς τη νότια κατηφοριά συναντάμε τη μήτρα των κτισμάτων των Κήπων του Πασά που κρύβεται στο επιβλητικό κτιριακό συγκρότημα του οθωμανικού νοσοκομείου Χαμιντιέ Χαστανεσί, το οποίο πλέον ονομάζεται Νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος. Αρχικά, τα κτίρια των Κήπων του Πασά ενσωματώθηκαν στον περίβολο του νέου οθωμανικού νοσοκομείου και κατασκευάστηκαν ταυτόχρονα με αυτό από το 1902 έως το 1904, από κοινά κονδύλια και συνεργεία. Μόλις τη δεκαετία του 1980 διανοίχτηκε ενδιάμεσα ο χώρος πάρκινγκ που απέκοψε την περιοχή των Κήπων του Πασά από τον υπόλοιπο εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο του επιβλητικού κτιριακού συγκροτήματος του νοσοκομείου.

Τις τελευταίες δεκαετίες, στους Κήπους του Πασά ο χώρος έχει διαμορφωθεί από τον δήμο και λειτουργεί ως πάρκο αναψυχής και περιπάτου. Το μέρος αυτό, όμως, ανθεκτικά παραμένει πιστό στην αρχική του φύση, αγέρωχο και απόμερο ως είναι, συγκεντρώνοντας λιγοστούς μόνον επισκέπτες, κυρίως συνοδούς οικόσιτων σκύλων, κάποια υποσχόμενα «αιωνίαν πίστιν» ερωτευμένα ζευγαράκια και ελάχιστους περιπατητές, θιασώτες της διαφορετικότητας σε αυτή την πόλη. Δεν υπάρχει πουθενά κάποια πινακίδα με πληροφοριακές αναφορές που να δίνει στοιχεία για το ιστορικό του μέρους ούτε βέβαια υπάρχει κάποια «επίσημη εξήγηση» γιά τα απρόσμενου ύφους «ακαταλαβίστικα» κτίσματα, τα οποία χάσκουν εμμονικά μέσα στην ατελεύτητα μακάβρια και ανησυχητική τους ηρεμία. Έτσι, ο επισκέπτης που έρχεται για πρώτη φορά στον χώρο έκπληκτος βρίσκεται αντιμέτωπος με το απρόσμενο περιβάλλον ενός δυσερμήνευτου συγκροτήματος τριών ασυνήθιστων κτιριακών κατασκευών μεσαίου και μικρού μεγέθους. Τα απωθητικά στην πρώτη ματιά κτίρια, όχι μόνο με το ημίφως αλλά και εν πλήρη ημέρα, λαμβάνουν τρομακτικές όψεις, σαν να θέλουν να διώξουν μακριά τον αμύητο, τον μη άξιο να κοινωνήσει τα υπέρτερα μυστικά τα οποία αποκρυφιστικώς προσφέρονται στον έχοντα την κατάλληλη κλείδα. Ο απρόσεκτος επισκέπτης που θα πλησιάσει τα περίεργα κτίσματα εύκολα μπορεί να γρατσουνιστεί ή να σκίσει τα παπούτσια του στις αιχμηρές προεξοχές των ακανόνιστων λίθων που συνθέτουν τα επίπεδα και τους τοίχους των κατασκευών. Ανάμεικτα συναισθήματα γεννώνται ασυνειδήτως εκ των θυμικών αντιφάσεων που προκύπτουν μεταξύ του δυσνόητου οικοδομικού χαρακτήρα των κτιρίων και της γαλήνιας φύσης του τοπίου που τα περικλείει. Τα μετέωρα ερωτήματα είναι έντονα και αποζητούν ερμηνείες και εξηγήσεις. Τι να γυρεύει, άραγε, σε αυτό τον τόπο αναψυχής και ανατροφοδότησης του ανθρώπινου εσώτερου λύχνου ετούτο το φοβιστικό μνημείο, με τα απόκοσμα τρομακτικά στοιχειά να το περιζώνουν; Ο λογισμός τότε άθελα στριφογυρίζει και ενδόμυχα επισκέπτεται πτυχές ανεξερεύνητης γνωσιακής ύλης του ασυνειδήτου που υπομονετικά αναμένουν την κατάλληλη συνθήκη για να εμφανιστούν στο προσκήνιο.

«Μπου ντουνιά σταρκ φιλέκ. Ασκ ολσούν τσιβιρινέκ»: «Αυτός ο κόσμος είναι σφαίρα και γυρίζει και χαρά σ’ εκείνον που ξέρει να τον γυρίζει τον κόσμο αυτόν». Το σούφικο γνωμικό που εύστοχα αναφέρει ο άγιος των ελληνικών γραμμάτων Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο αριστοτεχνικής γλώσσας και νοήματος διήγημά του Ο ξεπεσμένος δερβίσης μεταδίδει έναν μελαγχολικό τόνο από το κλίμα της τελευταίας οθωμανικής εποχής. Αντιπαραβολικά και ευνόητα στο διήγημα αυτό καταγράφεται ο αγωνιώδης και αργόσυρτος επιθανάτιος ρόγχος της πάλαι ποτέ κραταιάς οθωμανικής πολιτισμικής επικυριαρχίας. Το διαμαντένιο διήγημα του Παπαδιαμάντη συγγράφηκε το 1896 στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους Αθήνα, οκτώ χρόνια νωρίτερα από την εποχή κατά την οποία στην οθωμανική Θεσσαλονίκη κατασκευάστηκαν τα εμπνευσμένα συμβολιστικά κτίσματα των Κήπων του Πασά. Οι εξελίξεις τρέχουν καταιγιστικά εκείνα τα χρόνια και συμπαρασύρουν στερεότυπα και δεδομένα πολλών αιώνων. Καθ’ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης και αργής αποσάθρωσης της οθωμανικής πραγματικότητας μαζευόταν σταγόνα-σταγόνα το καταστάλαγμα όλης της συσσωρευμένης σοφίας η οποία, ιδιαίτερα κατά την τελευταία οθωμανική εποχή, προσλαμβάνει απρόσμενες αναλαμπές κορύφωσης. Έτσι, λοιπόν, στη Θεσσαλονίκη του τέλους του 19ου αιώνα προμηνύονται κοσμοϊστορικά γεγονότα και συνταρακτικές αλλαγές και όσοι από τους ανθρώπους της διαθέτουν ευαίσθητες κεραίες εκείνη τη χρονική περίοδο προσπαθούν να λάβουν μέτρα και να προσαρμοστούν στα ευμετάβλητα δεδομένα της σαρωτικά επερχόμενης νέας εποχής. Τα χρόνια που προετοιμάζοταν το κίνημα των Νεότουρκων στο πρόσφορο έδαφος της Θεσσαλονίκης αποκρυσταλλώθηκαν πρώιμα τα σύμβολα των στασιαστών στα κτίσματα των Κήπων του Πασά. Το κοσμοπολίτικο λιμάνι της γίνεται κύρια πύλη επικοινωνίας και ανταλλαγής προϊόντων και ιδεών. Η ρομαντική μπελ επόκ και η μυστηριακή ατμόσφαιρα της Ανατολής συναντιούνται στο σταυροδρόμι της Θεσσαλονίκης. Αν εξετάσουυμε στις πηγές τα πράγματα σε όλη την ιστορική πορεία από την ίδρυση της πόλης έως και σήμερα διαπιστώνουμε ότι η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη που χαρακτηρίζεται τόσο από το ρομαντικό όσο και από το μεταφυσικό στοιχείο. Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά της αυτά ταιριάζουν με το τοπίο της, με τις καιρικές συνθήκες του μικροκλίματός της αλλά και με τις συνήθειες και πεποιθήσεις των ανθρώπων της. Με τους κατάλληλους χειρισμούς τα στοιχεία αυτά γίνονται εργαλεία στα χέρια των εκάστοτε Αρχών που εξουσιάζουν την πόλη. Έτσι, από την απαρχή της ιστορίας της μέχρι και σήμερα είναι σαν να μην άλλαξε τίποτα κατ’ ουσίαν στον τρόπο θεμελίωσης της εξουσίας και άσκησης ελέγχου επί των πραγμάτων στη Θεσσαλονίκη. Η περιήγηση στους Κήπους του Πασά σίγουρα αποτελεί μια πολύπλευρη εμπειρία. Εκτός από την απόλαυση του ελκυστικού φυσικού τοπίου, προσφέρεται η σπανίζουσα δυνατότητα για αναδίφηση σε πτυχές της τοπικής ιστορικής διαδρομής άγνωστες και ανερμήνευτες. Για να ερμηνευτούν επιτυχώς οι συμβολιστικές προεκτάσεις των κτισμάτων και να καταστεί εφικτή η προσέγγιση των μηνυμάτων που εκπέμπονται από τα σύμβολα αυτά απαιτείται η καταβύθιση σε δυσπρόσιτους ωκεανούς γνώσεων. Για παράδειγμα, λείπει η έρευνα στην ιστορία του τεκτονισμού στη Θεσσαλονίκη και ο ρόλος που έπαιξε στη διαμόρφωση των εξελίξεων στην πόλη. Δεύτερο πρόταγμα, και ελαφρώς ευκολότερο από το πρώτο, είναι η μελέτη του βαλκανικού Ισλάμ και της οθωμανικής Θεσσαλονίκης.

Είναι, βέβαια, απορίας άξιο πώς δικαιολογείται τέτοια παράβλεψη, σε αυτή την πόλη με το τόσο λαμπρό οθωμανικό παρελθόν να μην υπάρχει σχολή ισλαμικών σπουδών, κι ας είναι το Αριστοτέλειο το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο της χώρας μας, κι ας βρισκόμαστε σε μια εποχή καταπληκτικής ανόδου της επιστημονικής γνώσης, στην οποία η τεχνολογία ανατρέπει μύθους και πακτωμένες απολιθωματικές παραδοξότητες! Εφόσον, όμως, για την οθωμανική Θεσσαλονίκη και το βαλκανικό Ισλάμ είναι λιγοστές, μετρημένες και ελεγχόμενες οι γνώσεις που προσφέρονται και για την τεκτονική Θεσσαλονίκη υπάρχει το απόλυτο κενό από πλευράς επιστημονικής προσέγγισης, τότε επαφιόμαστε σε σπαραγματικές ερμηνευτικές προσπάθειες ανεξάρτητων ερευνητών –παράδειγμα, εν προκειμένω, αποτελεί η δική μου περίπτωση. Συλλέγοντας, επίσης, στοιχεία από λαϊκές δοξασίες, από προσωπικές αφηγήσεις και από αποσπασματικά άρθρα στον εγχώριο Τύπο, λαμβάνουμε ενδιαφέρουσα πληροφόρηση, η οποία ωστόσο τις πλείονες φορές περιορίζεται στη σφαίρα του δυσαπόδεικτου καλοθελητισμού. Κάποιες αρχικές επιτόπιες παρατηρήσεις στα κτίρια και στη μεγάλη στέρνα θα δώσουν συγκεχυμένες αναφορές σε αρχετυπικά σύμβολα, όπως ο κύκλος της κοσμικής ενότητας και το ισοσκελές τρίγωνο της δικαιοσύνης, αλλά και σε ιδεαλιστικές παρορμήσεις, όπως τα σφυριά και τα δρεπάνια, οι φύλακες τέρατα και κέρβεροι, οι πεντάλφες και οι ημισέληνοι και μύρια άλλα τόσα. Το κεντρικό κτίσμα από μακριά μοιάζει με νεκρoκόκαλα πέτρινου ερπετού που αφέθηκαν στην αποσύνθεση της χρονικής κυμάτωσης. Η φθορά του χρόνου συνεχίζει το μακάβριο έργο της αποσαθρώνοντας τις ανθρώπινες κατασκευές κι αυτή η παρατηρησιακή σύλληψη ενσωματώθηκε με κτητορική βούληση και καθοδήγηση από την απαρχή του καλομελετημένου σχεδιασμού των συγκεκριμένων κτισμάτων. Απομιμήσεις της φύσης, οι πετρωμένες φυτικές και ζωικές μορφές απεικονίζονται να εξαϋλώνονται σαν να χάνεται η υπόστασή τους. Στους Κήπους του Πασά τα κτίρια κρύβουν καλά τα μυστικά τους με τον ίδιο τρόπο που η φύση αρέσκεται να κρύβεται. «Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί», όπως έλεγε ο Ηράκλειτος − έτσι κι εδώ. Εξηγώντας απαριθμητικώς τα επιμέρους κομμάτια των κατασκευών λαμβάνουμε μια πρόγευση των φανερών και των αφανέρωτων που υπάρχουν στον χώρο. Ο σπηλαιώδης χαρακτήρας της κεντρικής κατασκευής θυμίζει ταφικό συγκρότημα. Το χθόνιο και το υποχθόνιο στοιχείο αντιπαρατίθενται σ’ έναν διαρκή διάλογο μεταξύ της φυσικής πραγματικότητας και της ανθρώπινης κατανόησης του κόσμου. Η οφιοειδής στοά με τις δύο πύλες στις άκρες προάγει μυητική διαδικασία εσωτερικής ανατακτοποίησης. Τα φέροντα θεϊκή φωνή ρέοντα ύδατα, εξατμιζόμενα από την καταρρακτώδη πτώση, δίνουν ενεργειακή φόρτιση στον μυούμενο. Όλες οι λεπτομέρειες των κτισμάτων έχουν τη γοητεία εμπνευσμένων ερμηνειών και καλούν τον αναζητητή να παραμερίσει τις κουρτίνες των χρονικών περιορισμών και να ανοιχτεί σε τοπία αυτοσχηματιζόμενα. Σειρές πληροφοριών και παρατηρήσεων φέρνουν αναλογισμούς και συναισθηματικές χρωματοποιήσεις μπροστά από τα ανοιχτά σαγόνια του θηρίου. Στέκομαι όρθιος σαν φίλτρο μεταξύ ουρανού και Γης, πατώντας στα πέλματα του γίγαντα, ρεμβάζω μπρος από το έρεβος στον θρόνο της ανατολής, αποχαιρετώ, χαϊδεύοντας, το σκέπασμα από χαμένη ρωμαϊκή σαρκοφάγο ή συνετίζομαι, εν τέλει, συνδιαλεγόμενος νοητικά με την ασπροκέφαλη πετρονυχτερίδα. Κατά καιρούς, επιστρέφοντας μετά από μεγάλα χρονικά διαστήματα στο μέρος αυτό, διαπιστώνω συνεχείς μεταβολές και νέες κάθε φορά φθορές στα κτίσματα και στο σιντριβάνι. Είναι σκληρή η πέτρα κι αντέχει περισσότερο από τους ανθρώπους στις καταπονήσεις, όμως κι αυτή σιγά-σιγά θρυμματίζεται και καταρρέει. Άστεγοι συχνά κοιμούνται μέσα στη στοά ή κάτω από τον θρόνο της ανατολής και φεύγοντας εγκαταλείπουν πίσω τους ογκώδη στρώματα, παλιόρουχα και κάθε λογής απομεινάρια. Παρέες νεαρών κάποιες φορές κάνουν πάρτι με γέλια και μουσικές και ολιγόριθμοι τουρίστες περνούν, φωτογραφίζουν και φεύγουν. Εκεί, στο ίδιο μέρος όπου στίφη πολεμιστών στρατοπέδευσαν, ορεγόμενα πλούτη και σάρκες, εκεί όπου πασάδες στρογγυλοκάθισαν και γλυκάθηκαν με εξαίσιες μουσικές από γαβάλια και νέυ, εκεί όπου νοσοκόμες βιάσθηκαν και φρικτά δολοφονήθηκαν από άπιαστους δράκους, εκεί όπου η ιστορία συνεχίζεται και παρελθόν με μέλλον ενώνονται σ’ ένα παρόν που αστράφτει στο φως σαν λεπίδα ξίφους.