Είναι καυτό το θέμα συζήτησης που θίγεται στο πάνελ σχετικά με την ισότητα του φύλου στην κινηματογραφική βιομηχανία, σήμερα στο Outview Festival, τη στιγμή που τα κινήματα για την ισότητα των γυναικών σε όλες τις κοινωνικές δράσεις και χώρους, όπως το #MeToo και το Time's Up, είναι στο peak τους.
Ψάχνοντας στοιχεία σχετικά με το θέμα παρατηρώ πως αν και οι γυναίκες έκαναν κινηματογράφο από το ξεκίνημά του, εξακολουθούν ακόμα να αποτελούν μειονότητα σε σχέση με τους άνδρες συναδέλφους τους και πως μόνο στη Σουηδία έχουν πετύχει το 50/50 στον κινηματογράφο χωρίς να έχουν ποτέ χρησιμοποιήσει το εργαλείο της ποσόστωσης.
Κι ενώ οι γυναίκες είναι σήμερα το 50% του κινηματογραφικού κοινού -με βάση τα στοιχεία της MPAA (Motion Picture Association of America)- συνιστούν μόλις το 30% των ομιλούντων ρόλων και μόλις το 15% των πρωταγωνιστικών ρόλων.
Ένα ποσοστό της τάξης του 7% των αντρών θα εμφανιστούν γυμνοί ή ημίγυμνοι σε οποιαδήποτε ταινία. Το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες είναι μια στις τέσσερις (26%). Η αντρική «οπτική γωνία» εξακολουθεί να κατέχει την ηγεμονία της αισθητικής της αφήγησης για τους γυναικείους ρόλους.
Πέραν όμως από τους αριθμούς η γυναίκα στον κινηματογράφο έχει ταυτιστεί μόνο ως οικιακή συντονίστρια, ερωμένη, συναισθηματική και ευαίσθητη. Επιπλέον σύμφωνα πάντα με τις ταινίες έχει περιορισμένο διανοητικό πεδίο ενώ όσες γυναίκες εργάζονται ή έχουν επιτυχημένη επαγγελματική πορεία παρουσιάζονται ως δυστυχισμένες στην προσωπική τους ζωή.
«Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σχετικές έρευνες που έγιναν στο παρελθόν έχουν εξάγει παρόμοια αποτελέσματα, πράγμα που αποδεικνύει πως δεν υπήρξε βελτίωση κατά τη διάρκεια των χρόνων.
Στις δεκαετίες 1950, 1960 και 1970 μόνο το 20% με 35% των χαρακτήρων ήταν γυναίκες. Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 εντοπίζεται μια αύξηση των γυναικών σε ηγετικούς ρόλους, εξακολουθούν όμως οι ανδρικοί ρόλοι να είναι διπλάσιοι σε αριθμό.
Πέραν όμως από τους αριθμούς, η γυναίκα στον κινηματογράφο έχει ταυτιστεί μόνο ως οικιακή συντονίστρια, ερωμένη, συναισθηματική και ευαίσθητη. Επιπλέον, σύμφωνα πάντα με τις ταινίες, έχει περιορισμένο διανοητικό πεδίο ενώ όσες γυναίκες εργάζονται ή έχουν επιτυχημένη επαγγελματική πορεία παρουσιάζονται ως δυστυχισμένες στην προσωπική τους ζωή.
Οι επιθυμίες της γυναίκας, οι χειρονομίες της, η στάση του σώματος, οι εκφράσεις του προσώπου, τα ρούχα, τα παπούτσια, το βάρος της, το γούστο είναι αυτά που της εξασφαλίζουν κοινωνική παρουσία. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία προκύπτει και η "κουλτούρα ομορφιάς" την οποία, σύμφωνα με τους νόμους της βιομηχανίας θεάματος, επιβάλλεται να ακολουθούν οι γυναίκες» σημειώνει σε άρθρο της η κοινωνιολόγος Ελένη Ευαγόρου.
Τι σημαίνει όμως να είσαι γυναίκα στην κινηματογραφική παραγωγή της χώρας μας; Επικοινώνησα με τη σεναριογράφο και σκηνοθέτη Μέμη Κούπα, η οποία είναι και μια εκ των ομιλητριών του πάνελ, για να μου πει τη γνώμη της εκ των έσω.
«Όπως το αντιλαμβάνομαι, προϋποθέτει μια διαρκή εγρήγορση, μια διαρκή διαδικασία αναζήτησης ταυτότητας έτσι ώστε να μη χάνεις τη θηλυκή σου υπόσταση εκεί που οι άλλοι περιμένουν να λειτουργήσεις "όπως ένας άντρας".
Προϋποθέτει επίσης να τα έχεις καλά με τον εαυτό σου ώστε να αντέχεις την απόρριψη όταν έρχεται -για μη προφανείς και μη αυταπόδεικτους λόγους- και, τέλος, να είσαι πρόθυμη να κάνεις κάποιες ουσιαστικές θυσίες.
Aν για παράδειγμα θελήσεις να γίνεις μητέρα, θα βρεθείς αναπόφευκτα στο δίλημμα "καριέρα στο σινεμά ή μητρότητα" κι ενώ υπάρχουν κάποια παραδείγματα γυναικών που κατάφεραν να συνδυάσουν και τις δύο ιδιότητες, στη συντριπτική πλειοψηφία οι συνάδελφοι που απέκτησαν παιδί, δυσκολεύτηκαν πάρα πολύ να διεκδικήσουν ξανά μια θέση κάτω απ' τον κινηματογραφικό ήλιο ή εξαφανίστηκαν διά παντός απ' το σινεμά».
— Μάλλον πρέπει να προσπαθεί περισσότερο μια γυναίκα, έτσι δεν είναι; Η ανισότητα στο κινηματογράφο είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα.
Ο αγώνας της γυναίκας για ισότητα στο χώρο της κινηματογραφικής βιομηχανίας δεν είναι παρά ένας αγώνας ενάντια στα στερεότυπα. Τα στερεότυπα για το φύλο ενυπάρχουν σε όλους μας, άντρες και γυναίκες. Είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ευρύτερης κουλτούρας που διαμόρφωσε την αντίληψη μας για το ποιοι είμαστε και το ποιος είναι ο ρόλος μας στον κόσμο.
Γι' αυτό και σκέφτομαι ότι οι γυναίκες έχουμε ακόμα μεγαλύτερη ευθύνη απ' τους άντρες να «δουλεύουμε με τον εαυτό μας», να φέρνουμε στη συνειδητότητα μας τα στερεότυπα για να τα καταρρίψουμε κάποια στιγμή.
Είναι καταρχήν απαραίτητο να αναγνωρίσουμε ότι το πρόβλημα είναι υπαρκτό, δηλαδή ότι δεν υπάρχει ίση εκπροσώπηση των δύο φύλων στο σινεμά (βάσει στατιστικών στοιχείων από επίσημες πηγές) γιατί οι ικανότητες των γυναικών σε συγκεκριμένους ρόλους είναι ακόμα υπό αμφισβήτηση και γιατί δεν υπάρχουν ακόμα οι συνθήκες ενθάρρυνσης των γυναικών ώστε να συμμετέχουν με ίσους όρους στις δραστηριότητες της κινηματογραφικής παραγωγής, γιατί πολύ απλά το έργο των γυναικών δημιουργών κρίνεται κατά συντριπτική πλειοψηφία από άντρες στα κέντρα αποφάσεων (επιτροπές κρίσεων και χρηματοδοτήσεων σε θεσμικούς φορείς, γραφεία παραγωγής, διανομείς, φεστιβάλ, κριτικοί κινηματογράφου κοκ).
— Τελικά υπάρχουν αρκετές γυναίκες στο ελληνικό σινεμά σήμερα;
Όχι. Για να μιλάμε με αριθμούς και όχι με εικασίες, θα επικαλεστώ την επίπονη πρόσφατη έρευνα που έκανε η συνάδελφος σκηνοθέτις-σεναριογράφος, Ελισσάβετ Χρονοπούλου, χρησιμοποιώντας επίσημες πηγές (Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας, Ελληνική Ακαδημία Κινηματογράφου, Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, Π.Ε.Κ.Κ., Κινηματογραφικές Αίθουσες Αθήνας) και την οποία είχε την καλοσύνη να μοιραστεί μαζί μου.
Στο σύνολο της κινηματογραφικής παραγωγής του 2017, λοιπόν, η εκπροσώπηση των γυναικών στις ειδικότητες παραγωγή, σκηνοθεσία, φωτογραφία, μοντάζ, ηχοληψία, μουσική, σκηνικά, κοστούμια, μακιγιάζ είναι συνολικά 21,5%.
Έχει μεγάλη σημασία ωστόσο σε ποιες ειδικότητες της παραγωγής αναφερόμαστε – εξετάζοντας το θέμα με γνώμονα τις ειδικότητες, γίνεται αντιληπτή η πραγματική έκταση της ανισότητας, καθώς τα ποσοστά μεταβάλλονται δραματικά.
Για παράδειγμα, σ' ένα σύνολο 99 ταινιών μυθοπλασίας μεγάλου μήκους που γυρίστηκαν μέσα στο 2017, η παρουσία γυναικών στη φωτογραφία/κάμερα είναι μόλις 7%.
Η εικόνα μιας γυναίκας πίσω απ' την κάμερα στο πόστο του διευθυντή φωτογραφίας είναι για τα ελληνικά (αλλά και τα διεθνή) δεδομένα τόσο ανατρεπτική, όσο μια αφίσα της χώρας του Marlboro με γυναίκα στη θέση του καουμπόι.
Αυτή η εικόνα από μόνη της προκαλεί συναίσθημα ανταγωνισμού σε κάποιους άντρες γιατί νιώθουν ότι βάλλονται δομικά στοιχεία της ταυτότητάς τους, και σε κάποιους άλλους αντιδράσεις ανάλογες με αυτές των χρηστών των social media όταν εμφανίζεται ένα video με γατάκια στο news feed τους. Το βρίσκουν «χαριτωμένο». Δεν υπερβάλλω.
Μία από τις άπειρες φορές που συνάντησα αυτή την αντίδραση ήταν πολύ πρόσφατα σε κάποιο γύρισμα όπου δούλευα με γυναίκα διευθύντρια φωτογραφίας, γυναίκα βοηθό σκηνοθέτη και ίσως και γυναίκα βοηθό οπερατέρ. Κάποια στιγμή μας πλησίασε ένας ηθοποιός για να μας πει «δεν το έχω ξαναδεί αυτό με τόσες γυναίκες, έχει πλάκα».
Στην πραγματικότητα, εννοούσε «δεν έχω ξαναδεί τόσες γυναίκες σε κομβικούς ρόλους πίσω απ' την κάμερα, γιατί έχω συνηθίσει να σας βλέπω μόνο στα πόστα της σκηνογραφίας, του ενδυματολογικού, του μακιγιάζ και των κομμώσεων».
Και βέβαια, σε αρκετές γυναίκες συναδέλφους αυτή η ανατροπή των ρόλων προκαλεί βαθιά ανασφάλεια. Σκέφτονται: «Θα τα καταφέρει αυτή; Μήπως καλύτερα να είχαμε άντρα φωτογράφο για σιγουριά; Πώς θ' αντιδράσουν οι υπόλοιποι άντρες του συνεργείου; Μήπως τσαντιστούν και σαμποτάρουν το γύρισμα;».
Έτσι, καταλήγουμε να έχουμε ελάχιστες γυναίκες επαγγελματίες στις παραδοσιακά ταυτισμένες με άντρες ειδικότητες του σινεμά.
Αναφέρω κάποιες από αυτές, βάσει επίσημων στοιχείων που μου έχουν δοθεί για την Ελλάδα, αλλά και για άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γαλλία που έχει τεράστια κινηματογραφική βιομηχανία, και φυσικά βάσει και της προσωπικής μου εμπειρίας, μετά από πολλά χρόνια επαγγελματικής παρουσίας στο χώρο: Διευθυντής φωτογραφίας, βοηθός κάμερας, μουσικός, ηχολήπτης, μακενίστας, ηλεκτρολόγος, μοντέρ, σκηνοθέτης, παραγωγός, animator, 3D artist & VFX artist.
Μιλώντας και πάλι για τα στερεότυπα, ακούμε πολύ συχνά από επαγγελματίες στον χώρο το εξής επιχείρημα: «Τι πρόβλημα έχετε εσείς οι γυναίκες; Κοιτάξτε πόσες πολλές είστε στην Ελλάδα σε ρόλο παραγωγού».
Κι όμως, σύμφωνα με την έρευνα που προανέφερα, οι γυναίκες παραγωγοί που εργάστηκαν στις ταινίες μυθοπλασίας μεγάλου μήκους το 2017, αποτελούν μόλις το 24% του συνόλου αυτής της ειδικότητας. Οι γυναίκες παραγωγοί στην Ελλάδα, λόγω της αφοσίωσης και αποτελεσματικότητας στη δουλειά τους, συζητιούνται, χαίρουν ευρείας αποδοχής κι έτσι δημιουργείται στον χώρο η εσφαλμένη εντύπωση ότι είναι πολλές.
Επίσης, οι γυναίκες παραγωγοί είναι πολύ περισσότερο αποδεκτές, απ' ό,τι οι γυναίκες σε ρόλο φωτογράφου-οπερατέρ, ηχολήπτη κοκ. Γιατί άραγε; Η απάντηση νομίζω, βρίσκεται στο στερεότυπο της μητέρας-νοικοκυράς που θα φροντίσει τα παιδιά της (το κινηματογραφικό συνεργείο) και το σπίτι της (την παραγωγή) και θα είναι πάντα έτοιμη να θυσιάσει κάτι απ' τον εαυτό της για να καλύψει τις ανάγκες των υπόλοιπων μελών της «οικογένειας».
Κατά τη γνώμη μου, αυτή η στερεότυπη εκδοχή της θηλυκότητας είναι και η μόνη που χαίρει ουσιαστικού σεβασμού στις μεσογειακές κοινωνίες. Αν το καλοσκεφτούμε, γυναίκα-δημιουργός θεωρείται μόνο η Μητέρα.
— Βλέπετε να έχει αλλάξει κάτι τα τελευταία χρόνια;
Μέσα στην τελευταία πενταετία, παρατηρούμε μια συλλογική συνειδησιακή αφύπνιση στις γυναίκες κινηματογραφίστριες του Δυτικού κόσμου. Δημιουργούνται όλο και περισσότερα γυναικεία κινήματα που υποστηρίζουν την ατζέντα της ίσης ποσόστωσης, γνωστή ως «50/50 μέχρι το 2020», διεκδικούν ίσες αμοιβές για γυναίκες και άντρες επαγγελματίες του κινηματογράφου, καθώς επίσης και τη γυναικεία εκπροσώπηση στα κέντρα λήψης αποφάσεων που αναφέραμε πιο πάνω.
Αυτό το κύμα συμπαρασύρει και κάποιες γυναίκες και άντρες στο ελληνικό σινεμά και ελπίζω ότι στο κοντινό μέλλον θα δούμε κάποιο αντίστοιχο ακτιβισμό και στη χώρα μας.
Στις πολύ νέες γενιές γυναικών επαγγελματιών του σινεμά (κάτω των 30 ετών), παρατηρώ ότι έχει αλλάξει ο τρόπος που αυτοπροσδιορίζονται, έχοντας μεγαλώσει και σπουδάσει σε αρκετά διαφορετικές συνθήκες από τις προηγούμενες γενιές.
Βλέπω όμως και κάτι που με ανησυχεί: ότι έχουν σε μεγάλο ποσοστό άγνοια και αδιαφορία για ό,τι έχει προϋπάρξει και έχει τελικά διαμορφώσει τη σημερινή πραγματικότητα και, ακόμη, διακρίνω σε αρκετές τον φόβο ότι θα αμφισβητηθεί το ταλέντο και η αξία τους αν αναγνωρίσουν την ύπαρξη ανισοτήτων. Αυτή είναι η προσωπική μου παρατήρηση.
— Έχετε συναντήσει σεξισμό στον συγκεκριμένο χώρο;
Ο σεξισμός είναι διάχυτος στην κουλτούρα μας. Και εντός και εκτός του κινηματογραφικού χώρου. Κυρίως το είδος σεξισμού που δεν εκφράζεται με αμεσότητα, αλλά ελλοχεύει παντού σε όλες τις σκέψεις, συμπεριφορές, και στον τρόπο που σχετιζόμαστε μεταξύ μας.
Στον τρόπο που μας «κοιτάζουν» αρκετοί άντρες συνάδελφοι, αλλά και στον τρόπο που κι εμείς οι γυναίκες έχουμε μάθει να καθρεφτιζόμαστε στο αντρικό βλέμμα.
Χρειάζεται πολλή σοβαρή κι επίπονη δουλειά μέσα μας για να εξαλειφθεί ο σεξισμός και είναι ευθύνη εξίσου, τόσο των γυναικών όσο και των αντρών.
Info:
Το πάνελ για την «Ισότητα του φύλου στην κινηματογραφική βιομηχανία» θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 21/04 στις 19:00 στην Ταινιοθήκη, μετά την προβολή της ταινίας «Μontana» της Ισραηλινής συγγραφέως και σκηνοθέτιδας Limor Shmila.
Πανελίστριες: Η Susanne Sachsse, Γερμανίδα ηθοποιός, πρώην μέλος του Berliner Ensemble, είναι ευρέως γνωστή από τους πρωταγωνιστικούς της ρόλους σε πολυάριθμες ταινίες του Bruce LaBruce και θα τη δούμε στην ταινία «The Misandrists» (σε σκηνοθεσία Bruce LaBruce, 2017), η Πακιστανικής και Καναδικής καταγωγής Fawzia Mirza που σκηνοθετεί την ταινία «Signature Move» (2017), η Γαλλίδα σκηνοθέτις, φωτογράφος και καλλιτέχνις Émilie Jouvet που σκηνοθετεί το «My Body, My Rules» (2017), η Iσραηλινή συγγραφέας, σκηνοθέτις και διανομέας ρόλων Limor Shmila που σκηνοθετεί την ταινία «Montana» (2017), η Andria Wilson, διαχειρίστρια τέχνης με ποικίλο ιστορικό εργασίας σε ΜΚΟ και η σεναριογράφος και σκηνοθέτης ταινιών μικρού μήκους, ντοκιμαντέρ, διαφημιστικών ταινιών καθώς και video art Μέμη Κούπα που συμμετέχει με την ταινία «Pink» (2017). Συντονίστρια θα είναι η δημοσιογράφος Διαλεκτή Αγγελή.
