Επικαλούμαι εσένα που όλους τους θνητούς εξουσιάζεις
δίδοντας χρόνο καθαρό σε όλους όσους βρίσκονται μακριά σου
γιατί ο ύπνος ο δικός σου σπάζει τον δεσμό της ψυχής με το κορμί
όποτε διαλύεις της φύσης τους τα δυνατά δεσμά
φέρνοντας τον μακρό αιώνιο ύπνο στους ζωντανούς
και μολονότι είσαι κοινός για όλους, είσαι άδικος για μερικούς
γιατί τους κόβεις τη ζωή στης νιότης τους το άνθος...
Ορφικός ύμνος στο θάνατο
Η τύχη της αθάνατης ψυχής μετά το θάνατο του φθαρτού σώματος απασχόλησε και εξακολουθεί να απασχολεί τον άνθρωπο. Το πανανθρώπινο ζήτημα της ζωής και του θανάτου παρουσιάζεται στην έκθεση Επέκεινα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, η οποία διοργανώνεται από το μουσείο και το Ίδρυμα Ωνάση, και ζητά από τον επισκέπτη να βρει τις ομοιότητες και τις διαφορές με τις αντιλήψεις των ανθρώπων που έζησαν χιλιάδες χρόνια πριν από εμάς και τα στοιχεία που επιβίωσαν στο πέρασμα των χρόνων λαμβάνοντας νέες μορφές αλλά διατηρώντας τις παλιές αγωνίες.
Η επιμέλεια της έκθεσης είναι του Καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη, Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και της Δρ Σταυρούλα Οικονόμου, επιμελήτριας αρχαιοτήτων του ΜΚΤ.
Η έκθεση χωρίζεται σε πέντε ενότητες: Η στιγμή του θανάτου, Έθιμα ταφής, Ο Ομηρικός Άδης, Ο Βακχικός-Ορφικός Άδης, Ο Πλατωνικός Άδης.
7 ιστορίες για το θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή
Η στιγμή του Θανάτου: Σε έναν μελανόμορφο αμφορέα που αποδίδεται στον αγγειοπλάστη Εξηκία, πρωταγωνιστούν ο Αχιλλέας και η Πενθεσίλια. Ο νικητής Αχιλλέας, σκοτεινός όπως ο θάνατος πλήττει στο λαιμό τη βασίλισσα των Αμαζόνων Πενθεσίλια.
Πολλά έχουν γραφτεί σχετικά με τα βλέματα των δυο πρωταγωνιστών που συναντιούνται σε έναν ερωτικό και ταυτόχρονα θανάσιμο εναγκαλισμό. Η εικόνα εστιάζει στην κρίσιμη στιγμή που τα βλέμματα των δυο πρωταγωνιστών συναντιούνται και με τραγικό τρόπο ερωτεύονται την ώρα ακριβώς που ο Αχιλλέας επιφέρει το θανάσιμο χτύπημα στην Πενθεσίλια.
Τα ακάλυπτα γεννητικά όργανα του Αχιλλέα προσθέτουν ένα ακόμα στοιχείο ερωτικής επιθυμίας και επί πλέον τονίζουν την υποταγή της γυναίκας στον άνδρα και τη διαπλοκή του έρωτα με το θάνατο. «Ο Αχιλλέας δεν μπορούσε να ελέγξει τη θλίψη της καρδιάς του που την σκότωσε αντί να την κάνει νύφη του λαμπρή».
Φρουρός εγώ λέων: Αυτό το λιοντάρι βρέθηκε και κατασχέθηκε από ένα σπίτι στο Μαρκόπουλο. Το κορμί του είναι αδύνατο και λυγερό. Ο Ηρόδοτος, ο Ξενοφών και ο Αριστοτέλης μαρτυρούν την παρουσία λιονταριών στα βουνά της Μακεδονίας, ενώ είναι γνωστή η ενασχόληση του βασιλικού οίκου της Μακεδονίας με το κυνήγι του βασιλιά των ζώων.
Τα λιοντάρια είχαν χρήση δημόσια, κυρίως όμως ταφική, ως επιστήματα σε ταφικά μνημεία ιδιωτών ή σε πολεμικά μνημεία. Το λιοντάρι αυτό βρέθηκε πιθανώς σε τάφο, ο χαρακτήρας του είναι επιτάφιος. Όταν σε βρίσκεται σε τάφο υποδηλώνει άλλοτε τον φύλακα του τάφου ως την υπέρτατη δύναμη στη φύση και άλλοτε την αλκή και την ανδρεία των θανόντων. Άλλοτε υπαινίσσεται το όνομα του νεκρού όπως ο Λέων στον τάφο του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες.
Προσευχές για δικαιοσύνη και εκδίκηση: Σύμφωνα με μια διαδεδομένη δοξασία του Πυθαγόρα οι ψυχές των άωρων και των βιαιοθάνατων υπέφεραν και περιπλανούνταν στη γη χωρίς ανάπαυση από την ώρα του βίαιου θανάτου τους μέχρι την ώρα του προκαθορισμένου από τη φύση τους τέλους.
Αυτές οι ψυχές θρηνούσαν στην Αινειάδα του Βιργίλιου. Αυτό είναι το επιτύμβιο μνημείο της Ζωσίμης, κόρης του Ηρακλέωνος. Τα υψωμένα χέρια είναι σύμβολο κατάρας και επίκλησης των συγγενών προς τους θεούς για την εκδίκηση ενός βίαιου ή ανεξήγητου θανάτου.
Πολλές από αυτές τις προσευχές απευθύνονται στον Ήλιο, τον ουράνιο δικαστή πολλών ανατολικών θρησκειών που ανακάλυπτε και τιμωρούσε τους ενόχους με ανάλογο τέλος και κτυπούσε με τις πρώτες ακτίνες του τα πνεύματα του κακού.
Η παράσταση των υψωμένων χεριών έχει συνδεθεί με την εισαγωγή ξένων λατρειών στην Ελλάδα από την Εγγύς Ανατολή.
Το ρόδι: Το πήλινο αυτό ρόδι πιθανότατα προέρχεται από τάφο στην Αττική. Σε όλο τον αρχαίο κόσμο είχε έντονα συμβολικό χαρακτήρα. Αποτέλεσε σύμβολο της γονιμότητας, της ευκαρπίας, της ευγονίας και της ευμάρειας.
Το προσέφεραν συνήθως σε ιερά γυναικείων θεοτήτων όπως η Ήρα, η Αφροδίτη, η Περσεφόνη, η Αθηνά, η Άρτεμις. Παράλληλα όμως ο πολύσπερμος καρπός της ροδιάς σχετίστηκε με το θάνατο. Αποκτά χθόνιο χαρακτήρα και πήλινα ομοιώματα ροδιών γίνονται χαρακτηριστικό κτέρισμα σε τάφους ενώ συχνά προσφέρεται και ο ίδιος ο καρπός στον νεκρό.
Η εύρεση πήλινων ροδιών σε παιδικούς τάφους στον Κεραμεικό και την Ελευσίνα έχει οδηγήσει στην ερμηνεία ότι τα χρησιμοποιούσαν ως κουδουνίστρες.
Το ρόδι με όλους τους συμβολισμούς που το συνοδεύουν αποτέλεσε διακοσμητικό θέμα στην τέχνη σε όλη την αρχαιότητα και μέχρι τις μέρες μας και ήταν γνωστό από παλιά σε όλο τον μεσογειακό κόσμο.
Εκάτη, η θεά του κάτω κόσμου: Ο Αισχύλος τη συνδέει με τη Σελήνη και την παρουσιάζει ως Άρτεμι-Εκάτη, ενώ ο Ευριπίδης τη θεωρεί κόρη της Λητούς, και πρώτος στη Μήδεια την παρουσιάζει ως θεά προστάτιδα των μαγισσών.
Η Εκάτη λοιπόν συνδέεται και συνταυτίζεται με τη Δήμητρα, την Περσεφόνη, τον Ερμή και τον Κάτω Κόσμο, τη Γη, τον Πάνα, την Κυβέλη και τους Κορύβαντες, τις Χάριτες στη μορφή που έχει ως προστάτης των καλλιεργειών και της γης.
Η θεά του κάτω κόσμου της Σελήνης και του Νυχτερινού ουρανού λατρευόταν στην Ελλάδα και ως προστάτιδα των οικιών, των τάφων και των περιβόλων.
Τα αγάλματά της στήνονταν μπροστά από τις εξώθυρες ώστε να προφυλάσσουν το σπίτι από κάθε κακό και μέσα στις νεκροπόλεις.
Η τρίμορφη Εκάτη επινοήθηκε προκειμένου να εποπτεύει τα τρίστρατα, και τις διασταυρώσεις, τόπους στιγματισμένους σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες της αρχαιότητας από την ύπαρξη δαιμονικών όντων.
To ζύγισμα της ψυχής: Ψυχοστασία ή κηροστασία που κρίνει το αποτέλεσμα μιας ηρωικής αναμέτρησης και είναι ένα σπάνιο θέαμα στην ελληνική τέχνη που υπήρξε δημοφιλές για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Στην σκηνή αυτή εικονίζονται οι δύο ήρωες εκατέρωθεν της σκηνής της ψυχοστασίας.
Μεταξύ των δυο πολεμιστών στέκεται ο θεός Ερμής. Κρατά μια ζυγαριά στους δίσκους της οποίας εικονίζονται είδωλα (μικρές φτερωτές μορφές) προσωποποιήσεις του κηρός των πολεμιστών δηλαδή του κλήρου του θανάτου τους.
Το ζύγισμα των κηρών το βρίσκουμε για πρώτη φορά στον Όμηρο στις περιπτώσεις μεγάλων συγκρούσεων ή σε ανατροπές έκβασης της μάχης. Έτσι ο Δίας λύνει το αδιέξοδο στον αγώνα ανάμεσα στους δυο θεϊκούς γιούς του τον Έκτορα και τον Αχιλλέα.
«Μα όταν έφτασαν για τέταρτη φορά στις βρυσομάνες την ζυγαριά του την ολόχρυση σήκωσε ο Δίας πατέρας και έβαλες κλήρους (κήρες) δυο του ανήλεου του θανάτου, έναν του αλογατάρη Έκτορα και έναν του Αχιλλέα. Και από τη μέση ως την άδραξε, ο Δίας τη ζυγιάζει και του Εκτόρου ο κλήρος έγειρε τραβώντας τον στον Άδη». Αυτή είναι η μοναδική γνωστή απεικόνιση κηροστασίας σε λευκή λήκυθο.
Διαβατήρια έθιμα: «Τώρα πέθανες και τώρα εγεννήθης τρισόλβιε, αυτήν εδώ τη μέρα. Πες στην Περσεφόνη ότι εσένα σε ελευθέρωσε ο ίδιος ο Βάκχιος. Ως ταύρος στο γάλα όρμηξες. Γρήγορα στο γάλα όρμηξες. Ως κριάρι στο γάλα έπεσες. Κρασί έχεις ως ευδαίμονα τιμή. Και κάτω από τη γη σε περιμένει η ολοκλήρωση της τελετής όση περίμενε και τους άλλους όλβιους».
Ορφικο-διονυσιακό κείμενο γραμμένο σε ένα λεπτό σαν φύλλο χαρτιού χρυσό έλασμα σε σχήμα κισσού. Το κείμενο είναι οδηγίες προς τον νεκρό για το ταξίδι του στον κάτω κόσμο.
Πιστοποιεί την ταυτότητα της νεκρής ως μύστη του θεού Διονύσου, ο οποίος μεσολαβεί ανάμεσα σε αυτήν και την κυρίαρχο του Κάτω Κόσμου, Περσεφόνη. Είναι αποκλειστικά ταφικά ευρήματα τα οποία τοποθετούσαν στο στόμα ή στο στήθος ή στις παλάμες των νεκρών.
Μια επιλογή από τα εκθέματα
Info:
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
ΕΠΕΚΕΙΝΑ. Ο Θάνατος και η ζωή μετά στην Αρχαία Ελλάδα
από 11/12/2014 έως 8/2/2015
σχόλια