Εβδομήντα χρόνια συμπληρώνονται από τη λήξη του εμφυλίου πολέμου (1946-1949), μια σύγκρουση που έμελλε να καταγραφεί ως μία από τις πιο τραγικές σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Μια θλιβερή επέτειος που λειτουργεί ως ένα χρήσιμο πεδίο αναστοχασμού και κριτικής σκέψης πάνω σε έναν πόλεμο που σφράγισε τη σύγχρονη πολιτική ιστορία.
Τι άφησε πίσω του ο Εμφύλιος; «Νεκρούς, αίμα και, κυρίως, φόβους. Η αιματηρή εμφύλια σύγκρουση παρατάθηκε και κατά κάποιον τρόπο διαιωνίστηκε ηθικά και πολιτικά. Ο έλεγχος των κοινωνικών φρονημάτων, η τρομοκρατία της Μακρονήσου και η απαξίωση εκ μέρους της επίσημης Αριστεράς εκείνων που επέλεξαν την επιβίωση από τον παραδειγματικό ηρωισμό κυριάρχησαν ως τη Μεταπολίτευση. Είναι προφανές πως όταν μιλάμε για την ιστορική μνήμη στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, αυτή χωρίζεται σε μεγάλο βαθμό πριν και μετά τον Εμφύλιο» λέει στη LiFO ο υπεύθυνος των ιστορικών αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, Τάσος Σακελλαρόπουλος.
Ένας πολύ ενδιαφέρων σταθμός μελέτης του Εμφυλίου είναι τα σαράντα χρόνια από τη λήξη του, δηλαδή το 1989. Κι αυτό γιατί η κυβερνητική συνεργασία Νέας Δημοκρατίας - Συνασπισμού αποτέλεσε την επίσημη λήξη του.
Και συμπληρώνει: «Φοβάμαι ότι η χρήση του εμφυλίου πολέμου εξακολουθεί να γοητεύει τις πολιτικές συγκρούσεις, ειδικά κατά τους προεκλογικούς "διαπληκτισμούς" μεταξύ κάποιων εκ των υποψηφίων. Πάντως, είναι γεγονός ότι έχουν ωριμάσει οι συνθήκες ώστε οι ιστορικοί να εξετάσουν τον Εμφύλιο πέρα από πολιτικά φορτία και την έννοια της απόδοσης δίκαιου ή άδικου, καθώς και να στοχεύσουν στην αναζήτηση των πραγματικών συνθηκών που οδήγησαν στην εμφύλια τραγωδία».
Αξίζει να επισημανθεί ότι, σύμφωνα με τον κ. Σακελλαρόπουλο, «ένας πολύ ενδιαφέρων σταθμός μελέτης του Εμφυλίου είναι τα σαράντα χρόνια από τη λήξη του, δηλαδή το 1989. Κι αυτό γιατί η κυβερνητική συνεργασία Νέας Δημοκρατίας - Συνασπισμού αποτέλεσε την επίσημη λήξη του. Ήταν η εποχή που ακόμα και άνθρωποι της συντηρητικής παράταξης σταμάτησαν να τον ονομάζουν "συμμοριτοπόλεμο"».
Παρακάτω, ο ιστορικός κ. Σακελλαρόπουλος απαριθμεί ενδεικτικά τα δέκα πολύ ενδιαφέροντα βιβλία που έχουν γραφτεί για το θέμα του εμφυλίου πολέμου προκειμένου ο αναγνώστης να αποκτήσει μια άποψη σχετικά με την εξέλιξη αυτής της διαμάχης, τη σημερινή της διάσταση αλλά και τις εκφάνσεις της στην καθημερινότητα.
Ο Aντισυμμοριακός Aγώνας 1945-1949
Δημήτριος Ζαφειρόπουλος
Mια λεπτομερής επισκόπηση των γεγονότων που συνέθεσαν το παζλ της περιόδου του Εμφυλίου. Ο Δημήτριος Ζαφειρόπουλος, διακεκριμένος στρατιωτικός, υψηλόβαθμο στέλεχος του Εθνικού Στρατού και συγγραφέας, παρουσιάζει συνοπτικά την πολιτικοστρατιωτική κατάσταση της εποχής στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ερμηνεύει τις πολεμικές και πολιτικές εξελίξεις, κρίνει και επικρίνει πρόσωπα και καταστάσεις στη χώρα και στο στράτευμα. Πέρα και πάνω απ' όλα, όμως, το βιβλίο του συνιστά έναν καθρέφτη των πολιτικών και κοινωνικών ιδεών, των αντιλήψεων και της οπτικής των νικητών για τα αίτια, τις αφορμές και την εξέλιξη της σύρραξης.
Απ' την απελευθέρωση στον Εμφύλιο
Σωτήρης Ριζάς // Εκδόσεις Καστανιώτη
Το βιβλίο αυτό διερευνά τη συγκρότηση του αντικομμουνιστικού συνασπισμού, στον οποίο έπαιξε πολύ πιο σημαντικό ρόλο απ' όσο πιστεύαμε έως τώρα το στέμμα, και ανιχνεύει τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά διακυβεύματα της πολιτικής διαμάχης μετά την Απελευθέρωση. Υπό το φως των νέων αυτών αρχείων επιχειρεί επίσης μια επανεξέταση των πηγών, παρακολουθώντας από κοντά την πορεία προς τον εμφύλιο πόλεμο, ο οποίος προέκυψε από την πόλωση μεταξύ δύο αντιτιθέμενων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών προτύπων που κατέστησαν αδύνατη οποιαδήποτε μεταρρυθμιστική πολιτική.
Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946-1949
Γιώργος Μαργαρίτης // Εκδόσεις Βιβλιόραμα
Ο τελικός απολογισμός του κόστους της τριετίας 1946-1949 σε αίμα μπορεί να γίνει κατά προσέγγιση μόνο εξαιτίας της δυσκολίας ακριβούς προσδιορισμού αφενός των απωλειών των παραστρατιωτικών σωμάτων από την κυβερνητική πλευρά και αφετέρου των απωλειών του Δημοκρατικού Στρατού, ιδιαίτερα τους καιρούς της ήττας. Από τα γνωστά, πάντως, και προσβάσιμα μπορούμε να κάνουμε ορισμένες πρώτες εκτιμήσεις. Οι συνολικές απώλειες του Εθνικού Στρατού έφθασαν τους 44.000 αξιωματικούς και οπλίτες (14.000 νεκροί). Στον Δημοκρατικό Στρατό, οι νεκροί, σύμφωνα με εκτιμήσεις, ανήλθαν περίπου στους 25.000. Όσο για τα θύματα στους παραστρατιωτικούς μηχανισμούς και στους αμάχους, εκεί οι διαφορές στις εκτιμήσεις είναι σημαντικές, με κοινό χαρακτηριστικό όμως ότι αναφέρονται σε πραγματικές εκατόμβες.
Η αδύνατη επανάσταση - Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου
Πολυμέρης Βόγλης // Εκδόσεις Αλεξάνδρεια
Το βιβλίο θέτει ένα διαφορετικό ερώτημα: τι ήταν ο ελληνικός Εμφύλιος; Ο πόλεμος αυτός δεν ήταν προειλημμένη απόφαση κάποιας από τις δύο πλευρές αλλά αποτέλεσμα μιας σύνθετης διαδικασίας. Ξεκινώντας από την εκρηκτική κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην Ελλάδα μετά την Κατοχή, ο συγγραφέας εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο η πολιτική πόλωση, μέσα από τη βία και τις διώξεις, μετατράπηκε σταδιακά σε στρατιωτική σύγκρουση. Διερευνά επίσης την αλληλεπίδραση ανάμεσα στην κοινωνία και τους πολιτικούς πρωταγωνιστές, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τα νέα δεδομένα που δημιούργησε η σύγκρουση. Τόσο η κυβέρνηση όσο και οι αντάρτες επιδίωξαν να κινητοποιήσουν την κοινωνία στο πλευρό τους και να εξουδετερώσουν τα κοινωνικά ερείσματα του αντιπάλου, ενώ ανάμεσα στις πόλεις και την ύπαιθρο αναπτύχθηκε διαφορετική δυναμική αναφορικά με τον τρόπο και τον βαθμό εμπλοκής τους στον πόλεμο.
Ουσιαστικά, αποτελεί μια συνθετική προσέγγιση του εμφυλίου πολέμου. Εστιάζοντας στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, υποστηρίζει ότι ο ελληνικός Εμφύλιος ήταν μια επανάσταση, έστω κι αν, έτσι όπως εξελίχθηκε, δεν θα μπορούσε να αποβεί νικηφόρα – έστω, δηλαδή, κι αν ήταν μια αδύνατη επανάσταση.
Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης - Κ.Κ.Ε. και αστισμός στον Μεσοπόλεμο
Άγγελος Γ. Ελεφάντης // Εκδόσεις Θεμέλιο
Γιατί, λοιπόν, «επαγγελία της αδύνατης επανάστασης»; Θέλησα να δω τη γένεση του κομμουνιστικού φαινομένου στην Ελλάδα και την άνδρωσή του στη διάρκεια των πρώτων συγκρούσεών του με τον ελληνικό αστισμό, να καταλάβω τα συστατικά γνωρίσματα του ΚΚΕ και της επαναστατικής του επαγγελίας. Το ζήτημα είναι σημαντικό όχι μόνο καθαυτό, όπως κάθε αντικείμενο ιστορικής έρευνας, αλλά πολύ γενικότερα. Η ιδιοσυστασία του ΚΚΕ, η υφή του, τα βαθύτερα χαρακτηριστικά του και οι καταβολές του είναι ζητήματα επίκαιρα και κρίσιμα για το λαϊκό κίνημα του τόπου μας. Έπρεπε, λοιπόν, να αρχίσει κανείς από την αρχή.
Ανεπιθύμητο παρελθόν - Οι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων στον 20ό αι. και η καταστροφή τους
Βαγγέλης Καραμανωλάκης // Εκδόσεις Θεμέλιο
Τον Αύγουστο του 1989, λίγους μήνες πριν από την πτώση του Τείχους και ενώ η ελληνική κοινωνία συγκλονιζόταν από το σκάνδαλο Κοσκωτά, η κυβέρνηση ΝΔ-ΣΥΝ, η μοναδική κυβέρνηση συνεργασίας δεξιάς-αριστεράς τον 20ό αιώνα, αποφάσισε την καύση περίπου 17.500.000 ατομικών φακέλων κοινωνικών φρονημάτων που διατηρούσε η Ασφάλεια. Έτσι, η Ελλάδα, στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, έγινε η πρώτη και μόνη διεθνώς χώρα που προχώρησε στην καταστροφή αυτής της σκοτεινής κληρονομιάς ενός αυταρχικού παρελθόντος. Το καλοκαίρι του 1989, μέσα στον καπνό των καμένων φακέλων από την υψικάμινο της Χαλυβουργικής έσμιξαν φόβοι, τραυματικές μνήμες και κουτσουρεμένες ζωές με ελπίδες και νέους ορίζοντες προσδοκιών που γεννούσε η συγκυρία. Γι' αυτά θέλει να μιλήσει το βιβλίο, ξαναδιαβάζοντας την ιστορία της μεταπολεμικής κυρίως Ελλάδας, για το αρχείο και τη μνήμη, για ένα τραυματικό παρελθόν, το οποίο την ώρα της αποδοχής του καταστράφηκε πλέον ως ανεπιθύμητο.
Εμφύλια πάθη - 23 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο
Στάθης Ν. Καλύβας, Νίκος Α. Μαραντζίδης // Εκδόσεις Μεταίχμιο
Οι δύο συγγραφείς προσεγγίζουν τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο μέσα από 23 κρίσιμες ερωτήσεις και απαντήσεις, ξεκινώντας από το τι είναι εμφύλιος πόλεμος και καταλήγοντας στην κληρονομιά που μας άφησε. Επιχειρούν μια συνολική ερμηνεία ενός σύνθετου και πολύμορφου γεγονότος που δίχασε έναν λαό και κατέστρεψε μια χώρα, τραυματίζοντας τη συλλογική τους μνήμη και ταυτότητα. Ο εμφύλιος πόλεμος παρέμεινε για πολλά χρόνια πηγή εντάσεων, διχόνοιας και παθών. Σήμερα όμως έχουμε πια τη δυνατότητα να τον ξανασκεφτούμε με ψύχραιμο και τεκμηριωμένο τρόπο, όχι απαραίτητα για να εντοπίσουμε ποιος είχε δίκιο και ποιος άδικο και σίγουρα όχι για να αναπαραγάγουμε τη διχόνοια που μοίρασε απλόχερα, αλλά για να ανακαλύψουμε τις ποικιλόμορφες πτυχές και διαστάσεις του έτσι όπως αναδύονται μέσα από δεκάδες πρόσφατες έρευνες.
Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη: το παράδειγμα της Μακρονήσου
Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης (Αίθουσα Τελετών Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, 6-7 Μαρτίου 1998) στα οποία, μεταξύ των συνεδρίων, συμπεριλαμβάνονται παρεμβάσεις για την προστασία και ανάδειξη του ιστορικού τόπου, ιστορικές προσεγγίσεις και αρχειακές αναφορές, τεκμήρια για τη Μακρόνησο σε ξένα αρχεία και την παρουσία της στη λογοτεχνία.
Γιασασίν Μιλλέτ: Ζήτω το έθνος - Προσφυγιά, κατοχή και Εμφύλιος: Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του δυτικού κόσμου
Νίκος Μαραντζίδης // Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Στο βιβλίο αυτό εξετάζεται το γιατί οι τουρκόφωνοι Πόντιοι ταυτίστηκαν μεταπολεμικά με τα κόμματα της δεξιάς, παρότι στον Μεσοπόλεμο η πολιτική τους ταυτότητα ήταν όμοια με αυτή των υπόλοιπων προσφύγων: ο βενιζελισμός. Άξιο προσοχής, λοιπόν, είναι ότι τα σκληρά μεταπολεμικά χρόνια προπύργιο της «εθνικοφροσύνης» στη Μακεδονία έγιναν άνθρωποι που δεν μιλούσαν ελληνικά. Η μεταστροφή αυτή έχει τις ρίζες της στις τραγικές εμπειρίες της Κατοχής και του Εμφυλίου, εμπειρίες που δημιούργησαν μια ισχυρή πολιτική ταυτότητα. Το βιβλίο φέρνει στην επιφάνεια γεγονότα που έχουν υποτιμηθεί, π.χ. τη σημασία των εθνοτικών ταυτοτήτων στη διαμόρφωση των συγκρούσεων στη Μακεδονία του 1943-44 και τον κομβικό ρόλο των τοπικών ελίτ. Για πρώτη φορά ερευνώνται η κοινωνική βάση, τα κίνητρα και το περιεχόμενο μιας μορφής συνεργασίας με τις δυνάμεις Κατοχής, καθώς και το εύρος της κατασταλτικής βίας του ΕΑΜ.
Ο ελληνικός εμφύλιος: Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση
Επιμέλεια έκδοσης: Ιωάννης Βαρτζόπουλος // Εκδόσεις Αρμός
Ο εμφύλιος πόλεμος παραβιάζει και διαστρέφει όλα εκείνα τα στοιχεία που συγκροτούν την ατομική και κοινωνική ζωή. Οι δε επιπτώσεις του Εμφυλίου στην εξωτερική και ενδοψυχική πραγματικότητα είναι καταλυτικές. Η αναζήτηση των συνεπειών του Εμφυλίου στην ελληνική κοινωνία, εβδομήντα χρόνια μετά, είναι δύσκολο εγχείρημα. Ακόμα περισσότερο όταν η ανακίνηση του θέματος επηρεάζεται από σύγχρονες εξελίξεις. Οι εμπειρίες των ψυχαναλυτών μέσω των συνειρμών των αναλυομένων τούς προσφέρουν τη δυνατότητα να αναζητήσουν την αντίληψη που έχουν οι απόγονοι για τα βιώματα των προγόνων τους στον Εμφύλιο. Μας προσφέρουν επίσης τη γνώση ενός τρόπου ασυνείδητης διαγενεακής μεταβίβασης των βιωμάτων αυτών καθώς και της συμμετοχής τους στη διαμόρφωση της ενδοψυχικής πραγματικότητας των επόμενων γενεών.
σχόλια