Η αλλαγή σελίδας στις ΗΠΑ με την εκλογή του Τζο Μπάιντεν στην προεδρία συνοδεύτηκε με μια ιστορική πρωτιά: την εκλογή της πρώτης τρανς γυναίκας στην αμερικανική γερουσία, της Σάρα ΜακΜπράιαντ, με άλλες τέσσερις τρανς γυναίκες να εκλέγονται σε πολιτειακά νομοθετικά σώματα (Τέιλορ Σμιθ, Λίζα Μπούνκερ, Μπριάνα Τάιτον, Στέφανι Μπάιερς), όλες προσκείμενες στους Δημοκρατικούς. Στην Ευρώπη είχαμε, αντίστοιχα, μέσα στο '20 την εκλογή της πρώτης τρανς δημάρχου στη Γαλλία (Μαρί Σο) – τρανς δήμαρχοι, και μάλιστα σε μικρές κοινότητες, έχουν εκλεγεί επίσης σε Ισπανία και Ιταλία.
Φαίνεται πως σύντομα δεν θα αποτελεί πρώτη είδηση το να αναλάβει ένας τρανς άνθρωπος κάποιο υψηλό πόστο ή αξίωμα ‒ πιθανόν μελλοντικά να συμβαίνει το ίδιο με το coming out, όπως αυτό του υποψήφιου για Όσκαρ Καναδού ηθοποιού Έλιοτ Πέιτζ. Σημειωτέον ότι το χρυσό αγαλματίδιο δεν έχει δοθεί ποτέ σε τρανς ηθοποιό, παρότι έχουν βραβευτεί cis άνδρες ή γυναίκες που υποδύονταν τρανς χαρακτήρες. Οι εύλογες διαμαρτυρίες της τρανς κοινότητας επ' αυτού εξώθησαν αστέρια του Χόλιγουντ, όπως η Σκάρλετ Γιόχανσον και η Χάλι Μπέρι, να αποχωρήσουν από τρανς κινηματογραφικούς ρόλους που είχαν αναλάβει σε κινήσεις που συζητήθηκαν, αλλά που σίγουρα θα τις κατανόησαν όσοι απόλαυσαν στο Netflix το έξοχο ντοκιμαντέρ Disclosure (2020), μια εμπεριστατωμένη «σπουδή» στις διακρίσεις και τις προκαταλήψεις που έχουν υποστεί και εξακολουθούν να υφίστανται τρανς καλλιτέχνες ή τρανς χαρακτήρες στη βιομηχανία του θεάματος. Ένα άλλο γνωστό συνδρομητικό κανάλι, το Nickelodeon, ανακοίνωσε κάστινγκ για την ανάδειξη των επόμενων τρανς και non binary αστέρων του.
«Διεμφυλική κοσμογονία»; Έτσι φαίνεται και, παρότι τα τεκταινόμενα στον κόσμο της κεντρικής πολιτικής σκηνής και του θεάματος πιθανόν να μην αντικατοπτρίζουν μια σκληρή καθημερινότητα, ειδικά στο κομμάτι εκείνο που συνήθως αποφεύγουν οι προβολείς της δημοσιότητας, φαίνεται πως οι άνεμοι της αλλαγής άρχισαν να φυσούν για τα καλά. Εξάλλου, από το 2009 έχει καθιερωθεί η Παγκόσμια Ημέρα Τρανς Ορατότητας (31/3), αποσκοπώντας στην ενδυνάμωση των δεσμών αλληλεγγύης της εν λόγω κοινότητας και στην ευαισθητοποίηση απέναντι στα στερεότυπα, στις διακρίσεις, στην περιορισμένη πρόσβαση, στους αποκλεισμούς και στην έμφυλη βία που αντιμετωπίζουν οι τρανς άνθρωποι διεθνώς.
Είναι τραγικό να συνειδητοποιεί κανείς ότι, όπως ανακοινώθηκε στην περσινή Παγκόσμια Ημέρα Τρανς Ορατότητας, 350 τρανς άτομα δολοφονήθηκαν μόνο μέσα στο 2020 παγκοσμίως, σχεδόν ένα την ημέρα.
Στην Ελλάδα, ό,τι κοντινότερο σε τρανς ορατότητα πρόσφατα ήταν η συμμετοχή το '19 ενός υποψήφιου τρανς μοντέλου σε τηλεπαιχνίδι («Next Top Model»), της Καίτης Γκραμμά, που όμως δεν προκρίθηκε, παρότι υπερψηφίστηκε, καθώς δεν είχε αλλάξει ακόμα ταυτότητα. Η περίπτωσή της προβλήθηκε αρκετά, και μάλιστα με θετικό πρόσημο. Τα τρανς μοντέλα –πρώτη διδάξασα στα καθ' ημάς ήταν η Τζένη Χειλουδάκη στα '90s–, η εμφάνιση των οποίων κάποτε θα προκαλούσε σοκ, δίνουν το «παρών» διεθνώς σε επιδείξεις μόδας και διαφημιστικές καμπάνιες πολλών επώνυμων οίκων, ενώ φαίνεται πως οι τρανς ηθοποιοί αλλά και σκηνοθέτες –λέγε με αδελφές Γουατσόφσκι– θα γίνουν σύντομα κανονικότητα στο θέατρο, στο σινεμά, στην TV ακόμα, περνώντας πια στην ορατή πλευρά του Matrix.
Δεν είναι όμως μόνο ο κόσμος του θεάματος, ούτε μόνο ο στίβος της πολιτικής και του ακτιβισμού. Τρανς άτομα συναντάς πια σε πολλά επαγγέλματα και δεξιότητες, στις τέχνες και στη διανόηση, σε πανεπιστημιακές έδρες ακόμα. Μολονότι αυτό δεν συνεπάγεται πάντοτε ορατότητα και αμέριστη αποδοχή, καθώς όχι σπάνια εξαρτάται από το κατά πόσο εντάσσονται εμφανισιακά σε μια «καθησυχαστική κανονικότητα», αρσενική ή θηλυκή, το ποτάμι άρχισε πια να κυλά για τα καλά. Η ΝΑΤΦ που ψηφίστηκε –λίγο επεισοδιακά, είναι αλήθεια– και από το ελληνικό Κοινοβούλιο τον Οκτώβριο του 2017 (ν. 4491/17), παρά κάποιες διαγνωσμένες ελλείψεις, αφενός ενδυνάμωσε θεσμικά τα δικαιώματα των τρανς ατόμων, και κατά συνέπεια τις προοπτικές τους, αφετέρου συνέβαλε σημαντικά στην κοινωνική τους ορατότητα.
Αυτή είναι η αισιόδοξη όψη της πραγματικότητας στις πιο ανοιχτές κοινωνίες, όπου οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις έχουν υποχωρήσει με την εξέλιξη και μέσα από πολλούς αγώνες – σε αυτό συνέβαλαν τα δικαιωματικά κινήματα αλλά και ο εναγκαλισμός των τρανς θηλυκοτήτων με το λεγόμενο 4ο κύμα του φεμινισμού. Η τρανς ορατότητα στην πολιτική, στο θέαμα, στις τέχνες, στην κουλτούρα, στη μόδα και στην καθημερινή ζωή διευρύνεται διαρκώς – ο εικοστός πρώτος αιώνας μοιάζει να τους ανήκει!
Υπάρχει, ωστόσο, και η άλλη, η πιο σκοτεινή πλευρά, που αποτυπώνεται στις χιλιάδες εκείνες τρανς υπάρξεις που συναντούν ακόμα ανυπέρβλητα εμπόδια στην εκπαίδευση, στην αναζήτηση εργασίας, στις ίσες ευκαιρίες, στα ίσα δικαιώματα, στην άνευ όρων αποδοχή, στην ίδια την αυτοπραγμάτωσή τους. Αυτά μπορούν να οδηγήσουν από την ακραία περιθωριοποίηση, όπως η περίπτωση της πρόσφατης αποκάλυψης για μια 31χρονη τρανς που ζούσε απομονωμένη επί μία δεκαετία σε απερίγραπτες συνθήκες στη Ρόδο, μέχρι στην αυτοκτονία, με τελευταίο γνωστό θύμα μια τρανς έφηβη μαθήτρια στη Γαλλία. Είναι τραγικό να συνειδητοποιεί κανείς ότι, όπως ανακοινώθηκε στην περσινή Παγκόσμια Ημέρα Τρανς Ορατότητας, 350 τρανς άτομα δολοφονήθηκαν μόνο μέσα στο 2020 παγκοσμίως, σχεδόν ένα την ημέρα. Το 98% ήταν τρανς γυναίκες ή διεμφυλικά πρόσωπα με θηλυκή έκφραση φύλου. Το 62% εξ αυτών ήταν σεξεργάτριες, από τις οποίες οι μισές, πρόσφυγες ή μετανάστριες – η εργασία στο σεξ, ταυτισμένη παλιότερα στερεοτυπικά με τις τρανς γυναίκες και προσωρινή ή μονιμότερη λύση επιβίωσης για πολλές (δεν διαθέτουν όλες την οικονομική και κοινωνική επιφάνεια μιας Κέιτλιν Τζένερ), ενέχει, πέρα από το «στίγμα» και πιθανές νομικές επιπλοκές, ρίσκα όπως η άσκηση βίας, ο βιασμός ή και η δολοφονία, ακόμα κι όταν είναι συνειδητή επιλογή. Έχει πολλά εμπόδια και φράγματα να υπερβεί ακόμη αυτό το ποτάμι ώσπου να ξεχυθεί ελεύθερο στην ανοιχτή θάλασσα.
Τρανς γονεϊκότητα, συντροφικότητα και αναζήτηση εργασίας
Οι συνομιλήτριές μας συμφωνούν ότι τα τελευταία χρόνια οι τρανς άνθρωποι έχουν πάρει κάποιες βαθιές ανάσες, εντούτοις επιμένουν οι διακρίσεις και οι φοβικές νοοτροπίες και συμπεριφορές. Αισιοδοξούν για τις νεότερες γενιές, που δείχνουν πιο απελευθερωμένες και δεκτικές, για τα νέα τρανς άτομα επίσης, καθώς είναι πιο μορφωμένα, πιο τολμηρά, πιο μαχητικά και με περισσότερους ορίζοντες. «Πλέον υπάρχουν οικογένειες που αποδέχονται και στηρίζουν τα τρανς παιδιά τους, κάτι πολύ σημαντικό» υπογραμμίζει η Βανέσα Βενέτη.
Η Βανέσα έγινε γνωστή από τον αγώνα της για τη συνεπιμέλεια του παιδιού που έχει αποκτήσει με την πρώην σύζυγό της. Βγήκε θαρραλέα μέχρι και στην τηλεόραση για να υπερασπιστεί το δίκιο της, συγκινήθηκε δε, καθώς λέει, από τη συμπαράσταση που εισέπραξε. Με καλές σπουδές, εργασιακή εμπειρία, καλλιτεχνικές (έγραψε ένα «ροκ νανούρισμα» για το παιδί της, εμπνεόμενη από το coming out που του έκανε, μαζί με τον συνθέτη Blend Mishkin, για το Lullaby Project του ΚΠΙΣΝ) αλλά και δημοσιογραφικές επιδόσεις, δυσκολεύτηκε κι εκείνη επαγγελματικά:
«Πριν από τη φυλομετάβαση, εργαζόμουν για χρόνια στην πόλη, όπου ζούσα, στον τομέα των πωλήσεων αλλά και ως barista σε μεγάλα μαγαζιά. Είχα "όνομα" και πλούσιο βιογραφικό, αφότου την ξεκίνησα, όμως, δεν με προσλάμβανε κανείς – ένας λόγος που μετακόμισα στην Αθήνα ήταν η αναζήτηση εργασίας. Όμως κι εδώ συνάντησα αρχικά κλειστές πόρτες, ακόμα και σε ΛΟΑΤΚΙ+ επιχειρήσεις. Δούλεψα για λίγο ως DJ στο Δυάρι, εν τέλει προσλήφθηκα κανονικά στο Bequeer, ένα πολύ "δικό" μας κλαμπ, η συνεργασία μας έκτοτε, δε, είναι άψογη! Έπρεπε όμως να συμπληρώσω κάπως το εισόδημα και με την παρότρυνση αλλά και τα δανεικά μιας καλής φίλης, που είδε ότι έχω ταλέντο στα νύχια, σπούδασα nail artist. Πλέον διαθέτω ευρύ κύκλο πελατισσών, η τρανς ταυτότητα στη δουλειά αυτή δεν είναι εμπόδιο. Παρουσιάστηκε, μάλιστα, κι άλλη επαγγελματική ευκαιρία, όμως δεν μπορούσα να τα βολέψω όλα μαζί».
Συμφωνεί απόλυτα πως το να βρεις μια «κανονική» δουλειά ως τρανς άτομο είναι ακόμα ζήτημα, οι προκαταλήψεις παραμένουν ισχυρές ‒ εκτός από προσόντα, χρειάζεσαι και τύχη. Ωστόσο, όπως λέει, είναι πιο εφικτό απ' ό,τι πριν από δυο-τρεις δεκαετίες: «Μια τρανς κοπέλα γνωστή μου εργάζεται σε δημόσιο οργανισμό, μια άλλη ως εργοδηγός σε τεχνική εταιρεία, μια τρίτη ως μακιγιέρ, κάτι γίνεται, αλλάζουν τα πράγματα».
Την τρανσφοβία και το bullying τα βίωσε, λέει, πολύ έντονα στη γνωστή δικαστική ιστορία με την πρώην σύζυγο για την επιμέλεια του παιδιού τους. Ο άδικος αποκλεισμός που υφίσταται της έχει στοιχίσει πολύ. «Το πρώτο δικαστήριο που έγινε ήταν εμφανώς προκατειλημμένο, με αποκαλούσαν, δε, διαρκώς με το deadname (το βαφτιστικό της), επειδή αυτό αναφερόταν σε παλιότερα δημόσια έγγραφα. Απαράδεκτοι γενικά, παρά τις προσπάθειες της δικηγόρου μου να με προστατεύσει. Οι δικηγόροι της αντιδίκου, μάλιστα, παρουσίασαν μέχρι και κατασκευασμένα στοιχεία ότι δήθεν δημοσιεύω αγγελίες για σεξεργασία, ώστε να αποδείξουν ότι είμαι ακατάλληλη για γονέας».
Δυσκολεύτηκε να νοικιάσει σπίτι, όπως συμβαίνει με πολλά τρανς άτομα, νιώθει όμως πλέον μια χαρά στη γειτονιά της, μια γειτονιά λαϊκή και πολυπολιτισμική: «Όχι, δεν είχα κανένα θέμα με τους περιοίκους, κι αν κάποιοι ήταν προκατειλημμένοι, το ξεπέρασαν, όταν γνωριστήκαμε. Στο καφενείο, στο ψιλικατζίδικο, στο σούπερ-μάρκετ είναι επίσης πολύ φιλικοί. Γενικά, θα έλεγα ότι είμαστε πιο αποδεκτές πια στην Ελλάδα, τουλάχιστον στις μεγάλες πόλεις. Και δεν είναι μόνο θέμα παιδείας, η ενσυναίσθηση και η κοινωνική μόρφωση μπορεί πολλές φορές να αποδειχτούν πιο δεκτικές από την "ξερή" ακαδημαϊκή μόρφωση. Προσωπικά, κιόλας, να σου πω, δεν με ενδιαφέρει η αποδοχή με την έννοια του συμβιβασμού και της παραχώρησης στον άλλο μιας εξουσίας. Όχι, είμαι αυτή που είμαι και σε όποιον αρέσω! Δεν ταιριάζουμε όλοι με όλους, ούτε υπάρχει λόγος να το εκβιάσουμε».
Συνεχίζει λέγοντας ότι υπάρχει αρκετός κόσμος που έχει φετιχοποιήσει στο μυαλό του τις τρανς γυναίκες «και ενώ τους είμαστε σεξουαλικά επιθυμητές, δύσκολα θα επιδιώξουν μια μακροχρόνια σχέση στο φως της μέρας. Τρέμουν και τη δική τους έκθεση. Στο φιλικό επίπεδο, πάντως, έχω σταθεί τυχερή, έχω αρκετές φιλίες απ' όπου εισπράττω στοργή και φροντίδα». Οι αγωνίες, οι ανησυχίες και τα όνειρα των τρανς ανθρώπων δεν διαφέρουν, λέει, από του υπόλοιπου κόσμου, «αν εξαιρέσεις ότι συναντάμε περισσότερες προκλήσεις και υφιστάμεθα περισσότερους αποκλεισμούς».
Η Βανέσα, που είναι αποφασισμένη να πάει την υπόθεση της συνεπιμέλειας του παιδιού της στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και ξεκίνησε crowdfunding για τον σκοπό αυτό, δεν είναι το μόνο τρανς άτομο που είναι γονέας. Κάποια φοβούνται, το κρατούν κρυφό, άλλα όμως όχι. Δυο φίλες της βλέπουν συχνά τα δικά τους παιδιά, διατηρούν μάλιστα πολύ καλές σχέσεις με τις πρώην συζύγους τους. «Τις βλέπω και τις χαίρομαι!» μου λέει. «Δυστυχώς, όμως, το δικό μου παιδί δεν είναι το ίδιο οχυρωμένο απέναντι στο bullying που μπορεί να δεχτεί με αφορμή εμένα».
Μονόδρομος η εργασία στο σεξ;
«Η προσωπική μου εμπειρία στην αναζήτηση εργασίας αλλά και στην ίδια την εργασία, όταν έβρισκα, ήταν απογοητευτική» θα πει η Ήβη Καϊσερλή, sexworker και ακτιβίστρια. «Συχνές απορρίψεις, εκμετάλλευση, παρακράτηση δεδουλευμένων, "φαγωμένα" ένσημα, εικονικές προσλήψεις... Έκτοτε δεν ξαναεπιχείρησα ό,τι λέμε εργασιακή σχέση με κανονικό ωράριο και τα συναφή». Συμφωνεί κι εκείνη ότι «είναι θέμα τύχης και συγκυριών» για τα περισσότερα τρανς άτομα στην Ελλάδα το να βρουν μια δουλειά, ακόμη κι αν διαθέτουν όλα τα απαιτούμενα προσόντα.
Γι' αυτό και οι περισσότερες τρανς γυναίκες που γνωρίζει «έχουν υπάρξει ή είναι σεξεργάτριες». Στέκεται στο γεγονός ότι πολύ συχνά τρανς παιδιά εγκαταλείπουν το σχολείο, εξαιτίας της καταπίεσης που δέχονται. «Πολλές δουλειές μπορεί να κάνει κανείς, όμως τα χρήματα που απαιτούνται, ακόμη και για τα αρχικά στάδια της μετάβασης, είναι πολλά και δεν υπάρχει εύκολη, ούτε δωρεάν πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας για λόγους ασυμφωνίας φύλου στη χώρα μας. Για ένα τρανς άτομο που έχει περάσει την περισσότερη ζωή του μη επιτελώντας την αληθινή του υπόσταση, ο χρόνος πιέζει, ενώ η ανάγκη να έρθεις πιο κοντά στο σώμα και στην εικόνα που επιθυμείς για σένα γίνεται αφόρητη, οπότε συχνά η σεξεργασία είναι μονόδρομος.
Αλλά ξέρεις και κάτι; Απελπίζεσαι κιόλας. Ιδίως αν ζεις στην επαρχία, όπου το στίγμα εξακολουθεί να είναι τεράστιο και η τρανς ταυτότητα ταμπού, καταλήγεις να πεις: αφού δεν κάνω ούτε για φίλη, ούτε για γκόμενα, ούτε καν για υπάλληλος, τότε το τελευταίο που μου μένει να διαθέσω σε κάποιον, θα πρέπει, αν το θέλει, να το πληρώσει. Και κάπου αυτό γίνεται κάτι επαναλαμβανόμενο, σαν εντυπωμένο μοτίβο, σαν στερεότυπο...» συνεχίζει.
Η Ήβη ζει και πραγματεύεται τα τρανς θέματα πολύ ανοιχτά, κάτι που έχει κόστος, ιδίως σε μικρές κοινωνίες: «Όλοι ξέρουν για μένα, συνεπώς ενέχει τεράστιο κοινωνικό ρίσκο ακόμη και η απλή συναναστροφή μαζί μου. Ουδείς επιδιώκει να μου μιλήσει, να με γνωρίσει, να με φλερτάρει, πάρα μόνο μέσω Διαδικτύου. Μου λέγανε φίλες μεγαλύτερες για σχέσεις παθιασμένες και δεσμούς θυελλώδεις. Εγώ δεν έχω ζήσει τίποτε από όλα αυτά. Από τη συμπεριφορά που εισπράττω από τους ανθρώπους με τους οποίους κάνω σεξ, κατέληξα να αισθάνομαι κάτι σαν ένοχο βίτσιο. Αυτό συμβαίνει διότι μας αντικειμενοποιούν κι έτσι, πέρα από την καύλα, δεν τους ενδιαφέρει αν έχουμε ανάγκες, σκέψεις, συναισθήματα, γούστο κ.λπ., είμαστε γι' αυτούς μη "ανθρώπινες" υπάρξεις» καταλήγει.
Τα περισσότερα άτομα που εργάζονται στο σεξ αντιμετωπίζουν μεγάλο βιοποριστικό πρόβλημα με την πανδημία και τα lockdowns. «Σε τέτοιες επισφαλείς καταστάσεις ο αδύναμος, ο διαφορετικός, αυτός που είναι έξω από τα κοινωνικά περιθώρια, είναι ο τελευταίος τροχός της αμάξης» υπογραμμίζει η Άννα Κουρουπού, διευθύντρια της οργάνωσης Red UmbrellaAthens (RUA), η οποία τρέχει και καμπάνια ευαισθητοποίησης και οικονομικής ενίσχυσης αυτών των ανθρώπων στην καραντίνα. Τρανς άτομα σε ανάγκη, σεξεργάτριες και μη έχει συντρέξει και το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών (ΣΥΔ) που δρα από το 2010. Υπόψη ότι υπάρχει ήδη από το 1999 η δυνατότητα ασφάλισης και συνταξιοδότησης στα 15 χρόνια, καθώς το αρχαιότερο επάγγελμα εντάσσεται στα βαρέα ανθυγιεινά – κάποιες παλιότερες τρανς γυναίκες το έχουν πράξει, εξασφαλίζοντας ένα μηνιαίο βοήθημα κάπου 600 ευρώ. Χρειάζεται όμως το άτομο που ενδιαφέρεται «να αποκτήσει πρώτα άδεια ασκήσεως επαγγέλματος και να πληρώνει ΙΚΑ, κάτι που άλλες δεν μπορούν ή δεν επιθυμούν, άλλες πάλι το αγνοούν, το παραβλέπουν ή το σνομπάρουν, με αποτέλεσμα να αυτοπεριορίζονται, μένοντας ανυπεράσπιστες στα δύσκολα» λέει η Μπέττυ Βακαλίδου. Από τις γνωστότερες Ελληνίδες τρανς, η Μπέττυ, που εκφώνησε το μανιφέστο του ΑΚΟΕ στο θέατρο Λουζιτάνια τον Απρίλιο του 1977, δοκιμάζεται τα τελευταία χρόνια στο θέατρο και στο σινεμά με αρκετή επιτυχία, δίχως όμως να εξαρτά από αυτά τον βιοπορισμό της.
Οι προκλήσεις της τρανς κοινότητας στην πανδημία και η δράση του ΣΥΔ
«Η πανδημία, δυστυχώς, έχει πολλαπλασιάσει τις προκλήσεις και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η τρανς κοινότητα» επισημαίνει η διευθύντρια και υπεύθυνη ενδυνάμωσης του ΣΥ, Άννα Απέργη. «Οι τρανς άνθρωποι δεν αντιμετωπίζουν μόνο μειωμένες ευκαιρίες εργασίας αλλά και περιορισμένη πρόσβαση και αποκλεισμούς στην εργασία και στην απασχόληση, κι αυτό συμβαίνει διαχρονικά. Ένας ακόμη τομέας στον οποίο σύντομα θα επανέλθουμε, γιατί είχαμε δουλέψει αρκετά πάνω σε αυτόν στο παρελθόν, όταν είχε συσταθεί ομάδα εργασίας του υπουργείου Υγείας, είναι αυτός της ίσης μεταχείρισης στις υπηρεσίες Υγείας. Επίσης, εργαζόμαστε με προσήλωση, τα τελευταία τουλάχιστον πέντε χρόνια, πάνω στο ΛΟΑΤΚΙ+ προσφυγικό, καθώς η νομοθεσία από το 2019 και μετά έγινε πολύ πιο περιοριστική. Εργαζόμαστε εντατικά σε υποθέσεις αιτούντων, αυτήν τη στιγμή, μάλιστα, «τρέχει» έρευνα –η πρώτη στην Ελλάδα με στόχευση τους ΛΟΑΤΚΙ+ πρόσφυγες– που ελπίζουμε να φωτίσει περισσότερο τους αυξημένους κινδύνους που διατρέχουν και τις πολλαπλές διακρίσεις που βιώνουν. Μια άλλη έρευνα του ΣΥΔ αφορά τις τρανς σεξεργάτριες: τον στιγματισμό, τους αποκλεισμούς και τη βία που δέχονται, την αδυναμία, λόγω των lockdowns, να βγάλουν ακόμη και αυτό το μεροκάματο του τρόμου, κάτι που καθιστά τη διαβίωσή τους εξαιρετικά δύσκολη. Γενικότερα, μεγάλο μέρος της κοινότητάς μας βιώνει σήμερα συνθήκες ακραίας φτώχειας, γι' αυτό και δραστηριοποιούμαστε έντονα, ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες τους τουλάχιστον σε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης μέσω της Τράπεζας Τροφίμων αλλά και τροφίμων που παρέχει ο δήμος Αθηναίων, ενώ φροντίζουμε, σε κάποιες πιο ιδιαίτερες περιπτώσεις, να λαμβάνουν έτοιμες μερίδες φαγητού. Η αστυνόμευση σε περίοδο πανδημίας ασφαλώς και απασχολεί, παρότι υπάρχει οδηγία από τον υφυπουργό Προστασίας του Πολίτη προς τους αστυνομικούς ώστε οι έλεγχοι να γίνονται με σεβασμό στην ταυτότητα των τρανς ατόμων, καθώς οι αρνητικές προκαταλήψεις εξακολουθούν να υπάρχουν στην ΕΛ.ΑΣ.».
Το εμπόδιο της έκφρασης φύλου στα εργασιακά
«Για ένα τρανς άτομο, δυστυχώς, ακόμα και στο εργασιακό είναι σημαντική η έκφραση φύλου, κατά πόσο δηλαδή το "φαίνεσθαι" είναι ομόρροπο με το δυαδικό μοντέλο άντρας-γυναίκα, αρσενικό-θηλυκό, αλλά και ο βαθμός ταύτισης με τη δυαδική τάξη. Όσο πιο ξεκάθαρη εμφανισιακά είναι η εν λόγω η ταύτιση, τόσο περιορίζονται τα προβλήματα. Σε περιπτώσεις δυαδικών τρανς καταστάσεων ειδικά έχει μεγάλη σημασία η νομική διάσταση/αναγνώριση της ταυτότητας φύλου – υπάρχουν π.χ. εργοδότες που σου λένε "τακτοποίησε πρώτα την ταυτότητα κι έλα, εγώ δεν έχω πρόβλημα, βλέπω πράγματι μια γυναίκα/έναν άντρα, αλλά οι πελάτες, οι συνάδελφοι κ.λπ., καταλαβαίνεις...", πετώντας ουσιαστικά αλλού την ευθύνη» θα πει η Λεάνα, συνδιαχειρίστρια της ιστοσελίδας ΛΟΑΤΚΙ+ Εργασιακή Υποστήριξη στο Facebook.
«Ναι, προφανώς έχει βελτιωθεί γενικότερα η κατάσταση, στον βαθμό που αλλάζει η κοινωνική προβολή. Είναι συγκοινωνούντα δοχεία κι αυτό κατορθώθηκε με πολλούς αγώνες. Έχουμε όμως δρόμο ακόμα. Στο πρακτικό επίπεδο τώρα, ok, αν έχεις στοιχειώδεις γνώσεις ψυχολογίας, γρήγορα αντιλαμβάνεσαι αν κάποιος εργοδότης θα σε στηρίξει αυτοβούλως ή επειδή φοβάται μην εκτεθεί, αν τον καταγγείλεις για διακρίσεις. Το Δημόσιο, λόγω γραφειοκρατίας και τυπολατρίας, είναι πρακτικά πιο "φιλικό", υπεισέρχονται εντούτοις συμπεριφορές τρανσφοβικές που επιδιώκουν έμμεσα να σε ωθήσουν σε παραίτηση ή πειθαρχικό παράπτωμα. Ναι, υπάρχουν και "LGBTQI+ friendly" ιδιωτικές εταιρίες, ωστόσο είναι λίγες και όχι πάντα τόσο αξιόπιστες. Το θέμα, όμως, δεν είναι να επαναπαυόμαστε σε ανθρώπινου τύπου συμπάθειες αλλά να οριστεί διαδικασία που να εξαιρεί ρητά τις ρατσιστικές αντιμετωπίσεις σε όλα τα στάδια της εργασίας, σε όλους τους χώρους» συνεχίζει.
«Μερικές φορές σε απορρίπτουν με προσχηματικές δικαιολογίες εξόφθαλμα φαιδρές. Πηγαίνεις λ.χ. σε κατάστημα που έχει απέξω αγγελία ότι ζητάει προσωπικό. Ρωτάς τον υπεύθυνο, σου λέει "ποια αγγελία;". Του τη δείχνεις. "Α, ξέμεινε, βρήκαμε" απαντά. Την επομένη, συνάδελφος συμπληρώνει κανονικά βιογραφικό και αίτηση για τη θέση που είχε, υποτίθεται, καλυφθεί».
Οι πισώπλατοι σχολιασμοί, η περιθωριοποίηση, οι επιθετικές συμπεριφορές, ο αποκλεισμός από επίσημα δίκτυα ενημερώσεων και ο χλευασμός είναι, λέει, κάποια ενδεικτικά εργασιακά –και δικά της– βιώματα: «Αν επίκειται coming out ή μετάβαση, το πράγμα συνήθως χειροτερεύει. Δεν είναι όμως μόνο θέμα κακής εργοδοσίας/διοίκησης/προϊσταμένων ή κακών συναδέλφων. Μεγαλύτερο πρόβλημα δημιουργούν συχνά οι εκτός εργασιακής δομής, εκείνοι οι πελάτες/-ισσες και εξυπηρετούμενοι/-ες που συμπεριφέρονται "εκ του ασφαλούς" ανοιχτά φοβικά, υπονομεύοντας τη θέση κάθε διαφορετικότητας. Αυτό αφορά περισσότερο επαγγέλματα που απαιτούν εκ φύσεως συναναστροφή με πολύ κόσμο καθημερινά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο χώρος της εκπαίδευσης, "κόκκινη γραμμή" μιας κοινωνίας που θεωρεί τη ΛΟΑΤΚΙ+ κατάσταση περίπου μεταδοτική ασθένεια, κάτι που πρέπει να "κρυφτεί" από τα παιδιά, ακόμα και τα ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά. Αναφέρομαι κυρίως σε γονείς αλλά και σε έφηβα παιδιά που δεν έλαβαν ποτέ μια μη σεξιστική, συμπεριληπτική παιδεία, που τραμπουκίζουν, ασκούν bullying και αναπτύσσουν "macho", σεξιστικές συμπεριφορές, έχοντας απορροφήσει πλήρως την ευρύτερη φοβική κουλτούρα, όπως αυτή γειώνεται από τη χρήση του σεξ και του λόγου περί αυτού τιμωρητικά ή εξευτελιστικά και την κανονικοποίηση του χλευασμού απέναντι στη διαφορετικότητα. Παλιότερα π.χ. ήταν ανεκτό το αναπηροφοβικό "χιούμορ", το οποίο είναι ουσιαστικά μια κτηνωδία, όπως και το αντίστοιχο ομο-τρανσφοβικό» τονίζει.
Ως προς την ισχύουσα νομοθεσία, ολοκληρώνει, αυτά που οφείλουν επιπλέον να γίνουν είναι η ενσωμάτωση των διατάξεων της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2006/54/ΕΚ στον ν. 3896/2010, της Οδηγίας 2000/43/ΕΚ στον ν. 4443/2016 περί εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης, ασχέτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, και της Οδηγίας 2000/78/ΕΚ για τη διαμόρφωση γενικού πλαισίου ίσης μεταχείρισης στην απασχόληση. Άλλα βασικά αιτήματα της ΛΟΑΤΚΙ+ Ομάδας Εργασιακής Υποστήριξης είναι η διόρθωση του ν. 4443/2016 ώστε να συμπεριλάβει την έκφραση φύλου αλλά και τη διαδικασία πρόσληψης καθαυτή, η δυνατότητα καταγγελιών για διακρίσεις και ομο-τρανσφοβική συμπεριφορά σε δημόσιο φορέα, η δωρεάν νομική εκπροσώπηση και η θέσπιση επιδοτούμενου προγράμματος εύρεσης εργασίας για τρανς άτομα».
Το βίωμα ενός τρανς άνδρα
«Οι περισσότεροι τρανς άνθρωποι που γνωστοποιούν την ταυτότητα φύλου τους στον εργασιακό τους χώρο έρχονται αντιμέτωποι με παραβιαστικές ερωτήσεις και συμπεριφορές, δέχονται misgendering –δηλαδή αναφορές σε λάθος όνομα και γένος–, ενώ μπορεί να υποστούν προσβλητική ή και κακοποιητική μεταχείριση. Ελάχιστα έως μηδαμινά είναι τα παραδείγματα τρανς προσώπων που, μετά τη γνωστοποίηση της ταυτότητας φύλου τους αλλά και κατά τη διάρκεια της φυλομετάβασης, συνέχισαν να εργάζονται χωρίς προβλήματα. Θα έλεγα ότι δυσκολίες στην αναζήτηση εργασίας αντιμετωπίζουν όλα τα τρανς πρόσωπα, ανεξάρτητα από το μορφωτικό τους επίπεδο» συνοψίζει ο Κίμων Μελικέρτης, γενικός γραμματέας στο ΣΥΔ την περίοδο 2019-2021. Ο Κίμων εργάζεται παράλληλα στη μη κυβερνητική οργάνωση Praksis, σε συνεργασία με τον ΣΥΔ, στον τομέα της υποστήριξης και ενημέρωσης των τρανς ατόμων για την αλλαγή των εγγράφων τους σύμφωνα με τον νόμο 4491/2017, αλλά και της παροχής σχετικών πληροφοριών προς δικηγόρους. Είναι επίσης υπεύθυνος σε θέματα συνοδείας τρανς και ΛΟΑΤΚΙ+ προσώπων σε δημόσιες υπηρεσίες είτε σε νοσοκομεία, με σκοπό την ενδυνάμωση και τη διασφάλιση της μη κακοποίησής τους από υπαλλήλους ή άλλα πρόσωπα, ενώ εργάζεται εθελοντικά ως μεταφραστής και αρθρογράφος στο ΛΟΑΤΚΙ+ site t-zine.gr.
Ο Κίμων θεωρεί ότι τρανς άνδρες και τρανς γυναίκες αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα: περιορισμένη πρόσβαση στον χώρο εργασίας, διακρίσεις στις υπηρεσίες υγείας αλλά και στην κοινωνία γενικότερα. «Οι τρανς άνδρες που δεν έχουν κάνει επεμβάσεις, είτε λαμβάνουν ορμόνες είτε όχι, χρειάζεται να ακολουθούν τις προβλεπόμενες διαδικασίες εξετάσεων του μαστού, της μήτρας και των ωοθηκών, αυτές που ονομάζουμε "γυναικολογικές εξετάσεις", που ουσιαστικά όμως αφορά και τον πληθυσμό των τρανς ανδρών ή και ίντερσεξ προσώπων. Εδώ υπάρχει το πρόβλημα της συνταγογράφησης, καθώς το σύστημα δεν συμπεριλαμβάνει τους τρανς άνδρες που έχουν αναγνωριστεί νομικά και οι εξετάσεις δεν καλύπτονται. Ένα ακόμη εμπόδιο στον χώρο της υγείας είναι η πρόσβαση σε εξωσωματική γονιμοποίηση για τους τρανς άνδρες ‒ αναφέρομαι σε αυτούς που δεν έχουν αφαιρέσει τη μήτρα και τις ωοθήκες και έχουν την δυνατότητα, εφόσον το επιθυμούν, να κυοφορήσουν. Γι' αυτό απαιτείται, επίσης συμπεριληπτική πρόσβαση προς την ταυτότητα φύλου τους αλλά και νομοθέτηση για την αναγνώριση των τρανς ανδρών ως γονέων/πατεράδων στο παιδί που γέννησαν».
Ένα τρίτο πρόβλημα αφορά την πρόσβαση των τρανς ανδρών στη στράτευση και στα σώματα ασφαλείας, καθώς η χώρα μας συνεχίζει να διατηρεί την ψυχιατρικοποίηση της ταυτότητας φύλου, το λεγόμενο I5 περί «διαταραχής ταυτότητας φύλου», και δεν έχει εναρμονιστεί με τον ICD-11 του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. «Ο αποκλεισμός των τρανς ανδρών από τον εργασιακό χώρο των σωμάτων ασφαλείας στιγματίζει την ταυτότητα φύλου, είναι αθέμιτη διάκριση και παράνομη σύμφωνα με τη νομοθεσία για την εφαρμογή της ίσης μεταχείρισης. Πρόσφατα είδαμε τον νέο Πρόεδρο των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, να υπογράφει την άρση της απαγόρευσης Τραμπ, δηλώνοντας πως η ταυτότητα φύλου δεν πρέπει να αποτελεί εμπόδιο στη στρατιωτική θητεία».
Γιατί, όμως, οι τρανς άνδρες δεν «φαίνονται» τόσο πολύ στις διεκδικήσεις της τρανς κοινότητας και στις δικαιωματικές διεκδικήσεις; «Επειδή είναι ευκολότερο να αφομοιωθούν κοινωνικά λόγω του πατριαρχικού μοντέλου, δίχως αυτό να αναιρεί τις δυσκολίες στην πρόσβαση που αντιμετωπίζουν σε θέματα υγείας, φυλομετάβασης ή απουσίας νομικού πλαισίου προστασίας. Στην Ελλάδα, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '70, οι τρανς γυναίκες ήταν εκείνες που πρωτοστάτησαν στους αγώνες για τα τρανς και γενικότερα τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, καθώς βίωναν εντονότερα την οικογενειακή και κοινωνική περιθωριοποίηση, φέρνοντας επίσης στο πολιτικό προσκήνιο την ανάγκη αναγνώρισης της σεξεργασίας, καθώς τότε ήταν σχεδόν ο μοναδικός τρόπος επιβίωσης. Από την άλλη μεριά, οι τρανς άνδρες εκείνη την περίοδο κινούνταν εκτός κοινότητας. Απέκρυπταν την ταυτότητα φύλου τους για να μην κακοποιηθούν ή υποστούν διακρίσεις, κρατώντας έτσι αποστάσεις και από τον δικαιωματικό χώρο. Όσοι, πάλι, ήταν εντός της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, δεν την εξωτερίκευαν, είτε επειδή δεν γνώριζαν τον καταλληλότερο τρόπο είτε επειδή η ίδια η κοινότητα δεν αναγνώριζε την ταυτότητα φύλου τους».
Στατιστικά (Πηγή: ΣΥΔ)
1,7%: Άτομα διεθνώς που η ταυτότητα φύλου τους διαφέρει από το καταγεγραμμένο κατά τη γέννηση φύλο.
>45%: Διεθνείς αναφορές σχετικά με την ανεργία στα τρανς άτομα (το ΣΥΔ εμπειρικά αναφέρει ότι στην Ελλάδα είναι πολύ μεγαλύτερο το ποσοστό).
50-60: Ωφελούμενα τρανς πρόσωπα κάθε μήνα από δράσεις του ΣΥΔ για διανομή τροφίμων.
4,43%: Ποσοστό ΛΟΑΤΚΙ+ προσφύγων (επί του συνολικού αριθμού προσφύγων).
120: Υποθέσεις ΛΟΑΤΚΙ+ αιτούντων ασύλου που έχει αναλάβει μέχρι τώρα το ΣΥΔ.
20%: Ποσοστό θυμάτων ρατσιστικής βίας και διακρίσεων (επί των συνολικών καταγεγραμμένων κρουσμάτων βίας).
350: Τρανς άτομα που δολοφονήθηκαν διεθνώς το 2020.
98%: Ποσοστό επί των θυμάτων δολοφονίας που ήταν τρανς γυναίκες ή διεμφυλικά πρόσωπα με θηλυκή έκφραση φύλου.
62%: Ποσοστό επί των θυμάτων που ήταν σεξεργάτριες (εκ των οποίων οι μισές πρόσφυγες ή μετανάστριες).
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Μαρίνα Γαλανού, Ταυτότητα και έκφραση φύλου. Ορολογία, διακρίσεις, στερεότυπα και μύθοι, ΣΥΔ, 2014
Σίσσυ-Σπυριδούλα Π. Τσίρου, Η νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2019
Α.Μ. Κώνστα, Φύλο και Συγκριτικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, 2020
Συλλογικό, Ταυτότητα Φύλου και Σεξουαλικότητα, εκδ. Ηδυέπεια, 2020
Συλλογικό (επιμέλεια: Νάνσυ Παπαθανασίου, Έλενα Όλγα Χρηστίδη), Συμπερίληψη & Ανθεκτικότητα ‒ Βασικές αρχές ψυχοκοινωνικής στήριξης σε θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας, έκφρασης και χαρακτηριστικών φύλου, εκδ. Gutenberg, 2020
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
σχόλια