Υπάρχουν κάποιοι ζωγράφοι που, αιώνες πριν από την εφεύρεση της Φωτογραφίας, δημιουργούσαν πίνακες απίστευτης φωτο-ρεαλιστικής λεπτομέρειας. Τόσο "φωτογραφικούς", που για πολύ καιρό ερευνητές προσπαθούσαν να βρουν πώς το έκαναν, - χωρίς αποτέλεσμα.
Ο Βρετανός ζωγράφος Ντέιβιντ Χόκνι, ένας απ' τους γνωστότερους εν ζωή εικαστικούς, εμφανίζεται για λίγο στο Tim's Vermeer, το νέο ντοκιμαντέρ που είδα πρόσφατα, στο οποίο o Tim ένας Τεξανός επενδυτής (άσχετος με την τέχνη, φαινομενικά), αποφασίζει να λύσει το μυστήριο.
Πώς μπλέκεται ο Χόκνι; Έχει αρκετά χρόνια που υποστηρίζει ότι πολλοί απ' τους σπουδαιότερους ζωγράφους "έκλεβαν" λιγάκι όταν δημιουργούσαν τις φωτο-ρεαλιστικές ζωγραφιές τους. Έκαναν δηλαδή κάποιου είδους 'πατιτούρα' χρησιμοποιώντας μια παραλλαγή της camera obscura.
Το ίδιο πάνω κάτω πιστεύει και ο Τεξανός Tim Jenison. Προσπάθησε να φανταστεί πώς ήταν το μηχάνημα που χρησιμοποιούσαν ως κάμερα οι ζωγράφοι, μεταξύ των οποίων και ο Βερμέερ, να το ανακατασκευάσει και να κάνει ένα μεγάλο πείραμα. Να επιχειρήσει αυτός, που δεν είχε ξαναπιάσει πινέλα ποτέ στη ζωή του, να φτιάξει έναν τέλειο Βερμέερ.
Να το πω απ' την αρχή, και δεν είναι κάποιο τρομερό σπόιλερ του ντοκιμαντέρ: Τα καταφέρνει!
Μπροστά στα μάτια του έκπληκτου θεατή, ένας άσχετος καταφέρνει να ζωγραφίσει τόσο φωτορεαλιστικά που δε μοιάζει μόνο με φωτογραφία, αλλά και με Βερμέερ. Στο φιλμ παρακολουθούμε όλο τον αγώνα του (που κράτησε χρόνια), απ' την αρχή - τότε που δοκίμασε την οπτική τεχνολογία την οποία θεωρεί πως χρησιμοποιούσαν παλιοί ζωγράφοι όπως ο Βερμέερ.
Τεστάρισε πρώτα την τεχνολογία (που εξαιτίας των απλών καθημερινών υλικών εύκολα θα μπορούσε να είχε χρησιμοποιηθεί και πριν από τέσσερις αιώνες) ζωγραφίζοντας από μια ασπρόμαυρη φωτογραφία.
Το αποτέλεσμα, για κάποιον που δεν είχε ζωγραφίσει ποτέ, ήταν μια εντυπωσιακότατη -και εξαιρετικά πιστή, φωτορεαλιστική- ελαιογραφία.
Για να το πω απλά, έβαζε καθρέφτες έτσι ώστε να κοιτά μια πραγματική εικόνα που υπήρχε μπροστά του, και να τη βλέπει από έναν φακό που ήταν τοποθετημένος σαν μικροσκόπιο πάνω απ' το χαρτί στο οποίο θα ζωγράφιζε.
Καθώς έσκυβε και κοιτούσε στο φακό, έβλεπε πάνω στο χαρτί την αντανάκλαση του αντικειμένου που ήθελε να ζωγραφίσει. Έτσι, το μόνο που χρειαζόταν ήταν να κάνει πατιτούρα πάνω στο χαρτί. Αν δεν χρησιμοποιούσε το σωστό χρώμα, η εικόνα δεν θα ταίριαζε - το ίδιο και αν δεν έβαφε ακριβώς τα σωστά σημεία. Έτσι, αν έκανε και το παραμικρό λάθος μπορούσε να το διορθώσει, μέχρι το είδωλο του πραγματικού αντικειμένου που έβλεπε απ' τον φακό να ταίριαζε απόλυτα με τη ζωγραφισμένη εικόνα την οποία έβλεπε επίσης απ' το φακό.
Όταν το αρχικό πείραμα πέτυχε, ο Τιμ πήγε και συνάντησε τον Ντέιβιντ Χόκνι στο σπίτι του. Του έδειξε το αποτέλεσμα, και εξήγησε στον μεγάλο ζωγράφο (που ήταν κι αυτός σίγουρος ότι κάποιου είδους οπτική τεχνολογία χρησιμοποιούνταν πριν από τόσους αιώνες) πώς λειτουργούσε το αρκετά απλό σύστημα που είχε φτιάξει.
Ο Χόκνι -που για τόσα χρόνια έγραφε άρθρα σχετικά, και όλοι τον έπαιρναν για τρελό λέγοντας πως αυτά που περιέγραφε θα ήταν αδύνατα να γίνουν στην πραγματική ζωή- ένιωσε περήφανος για τον Τιμ, και δικαιωμένος για τις θεωρίες τους.
Μετά από λίγο καιρό, ο Τιμ επέλεξε έναν συγκεκριμένο πίνακα του Βερμέερ για να τον ζωγραφίσει μέσω του φακού και του καθρέφτη.
Μεγάλο μέρος του ντοκιμαντέρ μάς δείχνει τον αγώνα του να αναπαραστήσει το δωμάτιο του πίνακα στην πραγματικότητα.
Γιατί; Επειδή αν έβλεπε μπροστά του το δωμάτιο που, σύμφωνα με τον ίδιο, είδε και αντέγραψε ο Βερμέερ, θα μπορούσε να τεστάρει την υπόθεσή του - να το ζωγραφίσει σε ελαιογραφία μέσα απ' το φακό του.
Πολλά απ' τα αντικείμενα βρέθηκαν εύκολα, άλλα χρειάστηκε να τα δημιουργήσει (όπως τα πόδια του τραπεζιού, ή την περίτεχνη ταπετσαρία).
Οι άνθρωποι που φαίνονται στον πίνακα, φυσικά, δεν μπορούσαν να ανακατασκευαστούν, κι έτσι ο Τιμ χρησιμοποίησε την -ελαφρώς ανόρεχτη- κόρη του και έναν άντρα μοντέλο. Στο τελικό αποτέλεσμα το μόνο που θα διέφερε αισθητά απ' τον Βερμέερ θα ήταν οι δύο άνθρωποι.
Όταν κάποτε ο Τιμ έφτιαξε το δωμάτιο με κάθε λεπτομέρεια, άρχισε το παιχνίδι με τους καθρέφτες, και ξεκίνησε.
Του πήρε πολύ καιρό, άμαθος όπως ήταν και χωρίς καμία εξάσκηση. (Το πιο δύσκολο ήταν το χαλί-τραπεζομάντηλο.)
Στο τέλος όμως ολοκλήρωσε την ελαιογραφία του.
Μπορέσαμε επιτέλους να δούμε και τα δύο έργα δίπλα δίπλα:
Η χρήση αυτής της απλής αλλά θαυματουργής τεχνολογίας το 1600 παραμένει θεωρία και υπόθεση, μια και τίποτα δεν έχει αποδειχτεί με χειροπιαστά στοιχεία.
Υπάρχει όμως μια στιγμή στην ταινία -το κοντινότερο που φτάνουμε στο να αποκαλυφθεί η αλήθεια-, όταν ο Τιμ ανακαλύπτει πως λόγω του καθρέφτη μια μικρολεπτομέρειά του πίνακά του ζωγραφίστηκε λάθος και ελαφρώς στραβή. Αυτό φυσικά δεν θα συνέβαινε αν δε χρησιμοποιούσε τον καθρέφτη και ζωγράφιζε ελεύθερα. Τον βλέπουμε, σχεδόν με κομμένη την ανάσα, να ανατρέχει στον αυθεντικό πίνακα του Βερμέερ και να βάζει τον χάρακα για να ελέγξει την γεωμετρία του σημείου.
Και ναι. Και στον αυθεντικό πίνακα, ο Βερμέερ είχε ζωγραφίσει λάθος και ελαφρώς στραβή αυτήν μικρολεπτομέρεια, ακριβώς σαν να είχε χρησιμοποιήσει το ίδιο σύστημα...
Απομυθοποιεί το ντοκιμαντέρ Tim's Vermeer τους παλιούς ζωγράφους και τον μυστηριώδη μέχρι σήμερα φωτορεαλισμό τους; Υποστηρίζει ότι ήταν απλοί αντιγραφείς κι ότι ο καθένας θα μπορούσε να κάνει τη δουλειά τους;
Και ναι και όχι - και αυτό είναι κάτι αναπόφευκτο.
Ταυτόχρονα όμως τους εκθειάζει ως πρωτοπόρους της εικαστικής οπτικής, ως φωτογράφους όταν δεν υπάρχαν οι φωτογραφίες, και άρα -αν ισχύουν οι υποθέσεις- ως ακόμα πιο χρήσιμους απ' ό,τι θεωρούσαμε:
Και για τη σύνθεση και αισθητική των εικόνων τους, αλλά και για την τεράστια προσφορά τους στο να βλέπουμε τη ζωή πριν από 350 χρόνια, όπως ακριβώς ήταν.
σχόλια