ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ στην ιστορία μια κρίση συσπείρωσε τόσο πολλούς γύρω από ένα σχέδιο εξόδου που έχει στο επίκεντρό του το περιβάλλον. Η επανεκκίνηση της οικονομίας, μετά το σαρωτικό πέρασμα της πανδημίας που προκάλεσε ο SARS-CoV-2, βρίσκει την Ευρώπη έτοιμη να στηρίξει ένα διαφορετικό παραγωγικό μοντέλο, το οποίο δεν θα αποβλέπει μόνο στην κοντόφθαλμη ανάπτυξη με στόχο το κέρδος αλλά σε ένα μέλλον βιώσιμο για το περιβάλλον και τον άνθρωπο.
Η πρόσφατη υγειονομική κρίση ανέδειξε φωνές ξεχασμένες, από το παρελθόν, που προειδοποιούσαν, αλλά κανείς δεν τις άκουγε, ότι, συρρικνώνοντας τα οικοσυστήματα και φέρνοντας σε εγγύτητα τον άνθρωπο με την άγρια ζωή, κινδυνεύει άμεσα η περιβαλλοντική ισορροπία και βιωσιμότητα, όπως και η ανθρώπινη υγεία. Επανήλθαν κι άλλες φωνές, που υποστήριζαν ότι οικονομία, ανάπτυξη και προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να έχουν πορείες παράλληλες για να είναι βιώσιμες.
Και η νέα στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη βιοποικιλότητα (παρουσιάστηκε στα μέσα Μαΐου από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή) τις ενσωματώνει, ανανεώνοντας τις δεσμεύσεις της για την προστασία του περιβάλλοντος. Στοχεύει, μάλιστα, στη μόχλευση πόρων ύψους 20 δισ. ευρώ/έτος για την ανάσχεση της απώλειας οικοσυστημάτων και την παραγωγή βιώσιμων τροφίμων. Και μαζί με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (το περίφημο Green Deal) αποτελούν την αναπτυξιακή στρατηγική της Ευρώπης για την ανάκαμψη από την κρίση. Άλλωστε, βασικοί οικονομικοί τομείς, όπως η γεωργία, η παραγωγή τροφίμων και ποτών και οι κατασκευές, εξαρτώνται από τη φύση.
Το φιλόδοξο σχέδιο ανάκαμψης που πρότεινε προ ημερών η Κομισιόν περιλαμβάνει τη δημιουργία του νέου εργαλείου «Next Generation EU» των 750 δισ. ευρώ, καθώς και στοχευμένες ενισχύσεις στον μακροπρόθεσμο προϋπολογισμό της Ε.Ε. για την περίοδο 2021-2027 που θα αυξήσουν τη συνολική δημοσιονομική δύναμη παρέμβασης του προϋπολογισμού της Ε.Ε. σε 1,85 τρισ. ευρώ.
Έτσι, η Ευρώπη έχει επιπλέον λόγους να γιορτάζει την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος. Το φιλόδοξο σχέδιο ανάκαμψης που πρότεινε προ ημερών η Κομισιόν περιλαμβάνει τη δημιουργία του νέου εργαλείου «Next Generation EU» των 750 δισ. ευρώ, καθώς και στοχευμένες ενισχύσεις στον μακροπρόθεσμο προϋπολογισμό της Ε.Ε. για την περίοδο 2021-2027 που θα αυξήσουν τη συνολική δημοσιονομική δύναμη παρέμβασης του προϋπολογισμού της Ε.Ε. σε 1,85 τρισ. ευρώ.
Μέρος των κονδυλίων αυτού του νέου ευρωπαϊκού εργαλείου θα επενδυθούν με έμφαση στην «πράσινη» ανάπτυξη. Προτείνεται, για παράδειγμα, έξτρα πακέτο για ενίσχυση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης για τις λιγνιτικές περιοχές της Ευρώπης, το οποίο τελικά θα φτάσει περίπου τα 40 δισ. ευρώ, ώστε να επιταχυνθεί η μετάβαση των κρατών-μελών στην κλιματική ουδετερότητα.
Η πανδημία έφερε μέρες δίχως λιγνίτη
Η Ελλάδα, η οποία έχει δύο περιοχές σε πορεία απολιγνιτοποίησης, θα πρέπει να κινητοποιηθεί άμεσα για να απορροφήσει τα περίπου 1,7 δισ. ευρώ που της αναλογούν για έργα μετάβασης στη δυτική Μακεδονία και στη Μεγαλόπολη, των οποίων η οικονομία εξαρτάται από το ρυπογόνο... κάρβουνο για περισσότερο από μισό αιώνα.
Η απόφαση για κλείσιμο όλων των λιγνιτικών μονάδων ως το 2028 ήταν αναμφισβήτητα η πιο ρηξικέλευθη και σημαντική κίνηση της κυβέρνησης του Κυριάκου Μητσοτάκη σε ό,τι αφορά το περιβάλλον. Ο λιγνίτης υπήρξε διαχρονικά υπεύθυνος για παραπάνω από το 1/3 των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου της χώρας, ένα από τα πέντε υψηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη. Δέσμευσε τεράστιες εκτάσεις γης σε δυτική Μακεδονία και Αρκαδία και κατασπατάλησε απίστευτες ποσότητες νερού για τις ανάγκες ψύξης των λιγνιτικών σταθμών. Μάλιστα, οι συγκεκριμένοι σταθμοί για χρόνια συγκαταλέγονταν ανάμεσα στους «πρωταθλητές» πανευρωπαϊκά σε εκπομπές σκόνης, διοξειδίου του θείου και βαρέων μετάλλων, επιβαρύνοντας τη δημόσια υγεία σε βαθμό που, μέχρι σήμερα, δεν έχει προσδιοριστεί επιστημονικά.
Τα αποτελέσματα της απόφασης για ταχεία απολιγνιτοποίηση έγιναν ήδη ορατά ελέω κορωνοϊού. Τον Απρίλιο του 2020 ο λιγνίτης έφτασε σε ιστορικό χαμηλό, καλύπτοντας μόλις το 10% της ζήτησης σε ηλεκτρική ενέργεια, ενώ η 20ή Μαΐου 2020 ήταν η πρώτη μέρα μετά από 61 χρόνια που οι λιγνιτικοί σταθμοί στη δυτική Μακεδονία δεν έκαψαν καθόλου λιγνίτη.
«Οι προκλήσεις που απορρέουν από την απολιγνιτοποίηση κινούνται σε δύο επίπεδα. Σε εθνικό επίπεδο το ερώτημα είναι πώς θα αντικατασταθεί η ηλεκτρική ενέργεια που μας έδινε ο λιγνίτης. Η Ελλάδα δεν πρέπει να κάνει το λάθος να υποκαταστήσει τον λιγνίτη με ορυκτό αέριο, ένα άλλο ορυκτό καύσιμο. Η κλιματική κρίση αλλά και τα οικονομικά δεδομένα επιβάλλουν την αποφασιστική στροφή στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας σε συνδυασμό με τις τεχνολογίες αποθήκευσης» επισημαίνει μιλώντας στη LiFO ο αναλυτής πολιτικής του GreenTank, κ. Νίκος Μάντζαρης.
Και προσθέτει: «Σε περιφερειακό επίπεδο, η καίρια πρόκληση είναι ο μετασχηματισμός τοπικών οικονομιών σχεδόν απολύτως εξαρτημένων από τη λιγνιτική δραστηριότητα. Είναι ένα θέμα πρωτίστως κοινωνικής δικαιοσύνης. Κανένας δεν πρέπει να μείνει πίσω στον δρόμο της μετάβασης στη μεταλιγνιτική περίοδο. Οι τοπικές κοινωνίες που για δεκαετίες θυσιάζονταν για να ηλεκτροδοτούμαστε όλοι εμείς αξίζουν το πιο συγκροτημένο σχέδιο που μπορούμε να κάνουμε για το μέλλον τους και, φυσικά, επαρκείς πόρους για την υλοποίησή του».
Αγώνας μετ' εμποδίων για τη βιοποικιλότητα
Φέτος, πάντως, η Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος είναι αφιερωμένη στη βιοποικιλότητα (It's time #for nature, το hashtag της ημέρας από τον ΟΗΕ). Για την Ελλάδα, το σημείο αφετηρίας είναι καλό, αλλά ο δρόμος μακρύς. Η χώρα μας έχει χαρακτηρίσει ήδη περίπου 35% της χερσαίας της έκτασης ως προστατευόμενο, με το 27% των χερσαίων εκτάσεων να έχει ενταχθεί στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000.
Ακόμα και στη θάλασσα, ο ευρωπαϊκός στόχος του 30% είναι επιτεύξιμος, αφού έχει εντάξει ήδη 19% των εγχώριων υδάτων στο δίκτυο Natura 2000. «Όμως, η κήρυξη και μόνο προστατευόμενων περιοχών δεν αρκεί, χρειάζεται ουσιαστική προστασία και διαχείριση, γι' αυτό η Ελλάδα θα πρέπει να προσπεράσει τα χρόνια εμπόδια, τόσο θεσμικά όσο και επιχειρησιακά» όπως σημειώνει η κ. Ιόλη Χριστοπούλου από το GreenTank και μέλος της επιτροπής «Φύση 2000», δηλαδή του κεντρικού επιστημονικού γνωμοδοτικού οργάνου τους κράτους για τον συντονισμό και την αξιολόγηση των πολιτικών προστασίας της ελληνικής βιοποικιλότητας.
Σε θεσμικό επίπεδο, εδώ και περίπου ενάμιση χρόνο εκπονούνται ειδικές μελέτες που θα καταλήξουν σε διατάγματα προστασίας και σχέδια διαχείρισης για τις 446 περιοχές Natura 2000. Η Ελλάδα πρέπει να καλύψει το θεσμικό κενό που μέχρι σήμερα αριθμεί μόνο επτά προεδρικά διατάγματα και δύο σχέδια διαχείρισης. Μετά τις πρόσφατες αλλαγές που έφερε ο νέος περιβαλλοντικός νόμος σε κάθε περιοχή θα οριστούν έως και τέσσερις ζώνες κλιμακούμενης προστασίας. Μέσα από τα διατάγματα μπορεί να καλυφθεί η απαίτηση για αυστηρή προστασία. «Για να έχουμε πραγματικά προστατευόμενες περιοχές, οι μελετητές και η πολιτεία πρέπει να αντισταθούν στις πιέσεις, ειδικά στις ζώνες εκείνες όπου, βάσει νόμου, επιτρέπονται ακόμα και επιβαρυντικές δραστηριότητες» αναφέρει η κ. Χριστοπούλου.
Ακόμα όμως και με τα πιο πλήρη διατάγματα και σχέδια διαχείρισης, απαιτείται και επιχειρησιακή δομή. «Σήμερα, μόνο το 1% των προστατευόμενων περιοχών έχει αποτελεσματική διαχείριση. Για να πετύχουμε τους παγκόσμιους στόχους, αυτή η εικόνα πρέπει να ανατραπεί» τονίζει η ίδια.
Ο νέος νόμος 4685/2020 με τον εκσυγχρονισμό της περιβαλλοντικής νομοθεσίας που δημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως» τον προηγούμενο μήνα προβλέπει την ίδρυση ενός νέου κεντρικού οργανισμού φυσικού περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής με 24 μονάδες διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών. «Η προετοιμασία για τη λειτουργία πρέπει να ξεκινήσει αμέσως και να γίνει ακολουθώντας συστηματικά βήματα» αναφέρει η Ιόλη Χριστοπούλου. «Παράλληλα, θα πρέπει να σχεδιαστούν από τη μια ο τρόπος συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών στις αποφάσεις για τις περιοχές στις οποίες δραστηριοποιούνται και από την άλλη οι μηχανισμοί ελέγχου και φύλαξης, ώστε οι κανόνες να εφαρμοστούν και η προστασία να αποκτήσει σάρκα και οστά».
Πάντως, το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) δείχνει αποφασισμένο να επιλύσει ορισμένα χρόνια προβλήματα που οδηγούν σε κατάρρευση σημαντικά και σπάνια οικοσυστήματα της χώρας. Πριν από λίγες μέρες, με τροπολογία που κατέθεσε στη Βουλή το περιβαλλοντικό επιτελείο της κυβέρνησης, το ΥΠΕΝ ορίζεται ως η μόνη αρμόδια αρχή για την περιβαλλοντική αποκατάσταση της λίμνης Κορώνειας, καθώς η πολυδιάσπαση των αρμοδιοτήτων σε δεκάδες υπηρεσίες και φορείς του Δημοσίου τις δύο τελευταίες δεκαετίες είχε οδηγήσει στην απραξία και στην περιβαλλοντική καταστροφή της. Έτσι, το υπουργείο, με συντονιστή τον ίδιο τον υπουργό, αναλαμβάνει πλέον την εκτέλεση όλων των έργων και τη συστηματική παρακολούθηση των δράσεων για την αποκατάσταση της Κορώνειας.
Ελλάδα χωρίς πλαστικά μιας χρήσης
Ένα επιπλέον στοίχημα για την Ελλάδα αποτελεί η επίτευξη του στόχου που έχει τεθεί από την κυβέρνηση για σταδιακό περιορισμό και εξάλειψη, από τα μέσα του 2021, των πλαστικών μιας χρήσης (μπατονέτες, μαχαιροπίρουνα, πιάτα, καλαμάκια, αναδευτήρες ποτών, περιέκτες τροφίμων και ποτών takeaway κ.λπ.). Το πρόβλημα είναι ιδιαιτέρως σοβαρό αν αναλογιστεί κανείς ότι καθημερινά στη χώρα μας (προ κορωνοϊού) σερβίρονται κατά μέσο όρο 1.000.000 πλαστικά ποτήρια μόνο για καφέ, σύμφωνα με εκτιμήσεις της περιβαλλοντικής οργάνωσης Greenpeace. Προ ημερών, μάλιστα, ξεκίνησε σχετική εκστρατεία του υπουργείου Περιβάλλοντος και του Κοινωφελούς Ιδρύματος A.K. Λασκαρίδη για μια «Ελλάδα χωρίς πλαστικά μιας χρήσης».
Άλλωστε, οι Έλληνες έδειξαν καλά αντανακλαστικά όσον αφορά τον περιορισμό της πλαστικής σακούλας και δείχνουν διατεθειμένοι να βγάλουν από τη ζωή τους και τα πλαστικά μιας χρήσης. Το πείραμα με την επιβολή τέλους στις λεπτές σακούλες φαίνεται ότι, παρά τις αρχικές αντιδράσεις, έχει πετύχει. Έτσι, το ΥΠΕΝ, με πρόσφατη ρύθμιση, επέκτεινε το μέτρο της επιβολής τέλους και στις σακούλες με μεγαλύτερο πάχος, ώστε να ανακοπεί η πολιτική ορισμένων επιχειρήσεων, οι οποίες εκμεταλλεύονταν τη... χαλαρή νομοθεσία.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία του Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης – ΕΟΑΝ (2016), από τους περίπου 196.600 τόνους πλαστικών αποβλήτων συσκευασίας που παράγονται, ανακυκλώνεται περίπου το 38%.
Περιβάλλον και επιχειρηματικότητα
Τα τελευταία χρόνια, εκτός από τη στάση των πολιτών απέναντι στο πλαστικό άλλαξε και η επιχειρηματική συμπεριφορά των ελληνικών εταιρειών, µε επίκεντρο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την προστασία του περιβάλλοντος και γνώμονα τους 17 κοινούς στόχους που υιοθέτησε ο ΟΗΕ το 2015 και αποτελούν µια νέα διατύπωση της βιώσιµης ανάπτυξης (Sustainable Development Goals – SDGs). Αν και στα χρόνια της οικονομικής ύφεσης η λεγόμενη εταιρική κοινωνική ευθύνη (ΕΚΕ) μπήκε για λίγο στο περιθώριο, μεγάλοι βιομηχανικοί όμιλοι της χώρας, τραπεζικά ιδρύματα και επιχειρήσεις ακολουθούν τη διεθνή τάση να δημοσιεύουν εκθέσεις, στις οποίες δεν αποτυπώνεται μόνο η χρηματοοικονομική τους επίδοση αλλά και οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές τους δράσεις.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
σχόλια