Εγκλωβισμένες ανάμεσα στις ΗΠΑ, την Κίνα και τη Ρωσία, πολλές χώρες είναι αποφασισμένες να μην διαλέξουν πλευρά, αναφέρει σε ανάλυσή του ο Economist.
Σύμφωνα με τον Economist αν και 52 χώρες που αποτελούν το 15% του παγκόσμιου πληθυσμού -η Δύση και οι σύμμαχοί της- κατακεραυνώνουν και τιμωρούν τις ενέργειες της Ρωσίας και μόλις 12 χώρες την επαινούν, 127 κράτη κατηγοριοποιούνται σταθερά ως ουδέτερα μην ανήκοντας σε κανένα από τα δύο στρατόπεδα.
Economist: Τι σημαίνει η μη συμμαχία
Για να καταλάβουμε τι πραγματικά σημαίνει η μη συμμαχία, ο Economist εξέτασε επίσης ένα στενότερο πάνελ των 25 μεγαλύτερων οικονομιών είτε αναφορικά με την στάση τους για τον πόλεμο στην Ουκρανία είτε επειδή επιθυμούν να παραμείνουν αμέτοχες στην σινοαμερικανική αντιπαράθεση ή και τα δύο.
Τα μέλη αυτής της ομάδας -ο Economist τα αποκαλεί τα «transactional 25» (t25)- είναι εξαιρετικά διαφορετικά όσον αφορά τον πλούτο και τα πολιτικά συστήματα και περιλαμβάνουν τη γιγαντιαία Ινδία και το μικροσκοπικό Κατάρ. Ωστόσο, έχουν κάποιο κοινό έδαφος. Είναι αδίστακτα ρεαλιστές και έχουν γίνει συλλογικά πιο ισχυροί. Σήμερα αντιπροσωπεύουν το 45% του παγκόσμιου πληθυσμού και το μερίδιό τους στο παγκόσμιο ΑΕΠ έχει αυξηθεί από 11% το 1992 σε 18% το 2023, περισσότερο από αυτό της ΕΕ. Η στρατηγική τους να παραμείνουν ουδέτεροι σε ορισμένες ή όλες τις βασικές γεωπολιτικές διαιρέσεις ενέχει μεγάλους κινδύνους, αλλά και ευκαιρίες. Το αν θα τα καταφέρουν θα επηρεάσει την παγκόσμια τάξη πραγμάτων για δεκαετίες.
Σύμφωνα με τον Economist εν αντιθέσει με το τι ίσχυε την δεκαετία του ’90 και ένθεν, σήμερα, οι ανένταχτες χώρες δεν ορίζονται από τη συμμετοχή τους σε έναν θεσμό, αλλά μάλλον από τα χαρακτηριστικά και τη συμπεριφορά τους. Αυτές οι δυνάμεις είναι πραγματιστές και καιροσκόποι. Σε ένα πρόσφατο βιβλίο του ο Jorge Heine, πρώην διπλωμάτης της Χιλής, υποστηρίζει ότι τον 20ό αιώνα οι χώρες συχνά περιφέρονταν παθητικά στην τροχιά της μιας ή της άλλης υπερδύναμης. Σήμερα υπάρχει μια πιο «ενεργή» αξιολόγηση των καλύτερων μέσων για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων, λέει. Κάποιοι το αποκαλούν «μινιλατερισμό» (σε αντίθεση με τον πολυμερισμό) δηλαδή τη χρήση διακριτών συμμαχιών ή ομάδων για την επίτευξη αποτελεσμάτων σε ειδικούς τομείς, αντί να ενταχθεί κανείς σε μια Ένωση.
Οι αδέσμευτες χώρες θεωρούν επίσης συνήθως τους δυτικούς ηγέτες υποκριτές. Περίπου 170 δισεκατομμύρια δολάρια σε βοήθεια υποσχέθηκαν στην Ουκρανία κατά το πρώτο έτος του πολέμου - ισοδύναμο με περίπου το 90% του συνόλου της βοήθειας παγκοσμίως το 2021 από την Επιτροπή Αναπτυξιακής Βοήθειας. Για τη Δύση, αυτή η γενναιοδωρία δείχνει αλληλεγγύη με μια άλλη χώρα, ενώ για άλλους, δείχνει ότι οι πλούσιες χώρες δίνουν χρήματα εφόσον εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους. «Η Ευρώπη πρέπει να ξεφύγει από τη νοοτροπία ότι τα προβλήματα της Ευρώπης είναι προβλήματα του κόσμου, αλλά τα προβλήματα του κόσμου δεν είναι προβλήματα της Ευρώπης», δήλωσε πέρυσι ο Subrahmanyam Jaishankar, υπουργός Εξωτερικών της Ινδίας.
Μια έκθεση του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ διαπίστωσε πέρυσι ότι στις φιλελεύθερες δημοκρατίες το 75% έχει αρνητική άποψη για την Κίνα και το 87% για τη Ρωσία. Αλλά η εικόνα είναι σχεδόν αντίστροφη μεταξύ των 6 δισ. ανθρώπων που ζουν αλλού. Δημιουργείται ένα χάσμα ανάμεσα στο πώς βλέπει η Δύση τον κόσμο και πώς τον βλέπουν οι υπόλοιποι.
Σε δημοσκόπηση που δημοσιεύθηκε νωρίτερα φέτος από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων, ένα γνωστό think tank, η πλειονότητα των Ινδών (48%) και οι περισσότεροι Τούρκοι (51%) δήλωσαν ότι η μελλοντική παγκόσμια τάξη θα ορίζεται από πολυπολικότητα ή μη δυτική κυριαρχία. Μόλις το 37% των Αμερικανών, το 31% των πολιτών των κρατών της ΕΕ και το 29% των Βρετανών συμφώνησαν. Η Δύση νομίζει ότι παρακολουθεί μια συνέχεια του ψυχρού πολέμου, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος βλέπει μια εντελώς διαφορετική εικόνα.
Economist: Ποιοι αποτελούν τα «transactional 25»
Ποιοι αποτελούν λοιπόν την t25; Η ποικιλόμορφη ομάδα περιλαμβάνει μερικές από τις πολυπληθέστερες χώρες του κόσμου. Περιλαμβάνει τις μεγαλύτερες χώρες του κόσμου, την Ινδία και την Ινδονησία, μαζί με το Βιετνάμ, τη Σαουδική Αραβία και την Αίγυπτο, οι οποίες «διοικούνται από αυτοκράτορες διαφόρων ειδών», σημειώνει ο Economist.
Υπάρχουν επίσης μεγάλες ανισότητες όσον αφορά στον πλούτο. Στη Σαουδική Αραβία το ΑΕΠ ανά άτομο ξεπερνά τα 27.000 δολάρια, στο ίδιο επίπεδο με ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ στο Πακιστάν εξακολουθεί να κυμαίνεται γύρω στα 1.600 δολάρια.
Καθώς η παγκοσμιοποίηση έχει εξαπλωθεί, το εμπορικό μοτίβο των t25 έχει γίνει πολυπολικό. Οι εισαγωγές όπλων δείχνουν επίσης ένα πολύπλοκο πλέγμα.
Δεν υπάρχει κανένα συνεκτικό διοικητικό όργανο που να εκπροσωπεί τις ανένταχτες χώρες και τα συμφέροντά τους. Δεν αναμένεται να δημιουργηθεί κανένα. Αντ' αυτού, μια ποικιλία ανομοιογενών οργανισμών, όπως η G20, παρέχουν πλατφόρμες διαφορετικής αποτελεσματικότητας για τις μεγάλες αδέσμευτες χώρες.
Παρά τις διαφορές τους και την έλλειψη επίσημης ομάδας, οι ανένταχτες χώρες μοιράζονται έναν κοινό στόχο: να συνάπτουν συμφωνίες με συγκεκριμένο σκοπό σε ένα ρευστό περιβάλλον. Η Δύση αυξάνει τις συμμαχίες, επιβάλλει κυρώσεις στη Ρωσία και περιορίζει την πρόσβαση της Κίνας στην τεχνολογία. Το Πεκίνο και η Μόσχα, εν τω μεταξύ, έρχονται πιο κοντά.
Παραδείγματα ουδετέρων χωρών
Ωστόσο, πολλοί στον ανένταχτο κόσμο στοιχηματίζουν ότι μπορούν να κερδίσουν από την οικονομική αποσύνδεση και τον πολιτικό κατακερματισμό, αντισταθμίζοντας τις σχέσεις τους μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και διεκδικώντας τη δική τους επιρροή.
Για να πάρουμε μια ιδέα για το πώς λειτουργεί αυτή η συναλλακτική στρατηγική, αξίζει να εξετάσουμε την προσέγγιση ορισμένων από τις μεγάλες χώρες που βρίσκονται στη μέση. Η Βραζιλία αποτελεί μια καλή περίπτωση για μελέτη, αναφέρει ο Economist. Ο Λούλα Ντα Σίλβα, ο οποίος ξεκίνησε τη δεύτερη θητεία του ως πρόεδρος της Βραζιλίας τον Ιανουάριο, βλέπει τον Αμερικανό πρόεδρο Τζο Μπάιντεν ως σύμμαχο στην κλιματική αλλαγή. Η Βραζιλία κατατάσσεται επίσης από την Αμερική ως «σημαντικός μη νατοϊκός σύμμαχος», ένα νομικό καθεστώς που δίνει το δικαίωμα ενισχυμένης συνεργασίας με τις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις.
Ωστόσο, οι σχέσεις της Βραζιλίας με τη Δύση φτάνουν μέχρι εδώ. Όπως και άλλοι στην περιοχή της, έχει απορρίψει τις προτάσεις των ΗΠΑ και της Γερμανίας να δώσει παλιό εξοπλισμό ρωσικής κατασκευής στην Ουκρανία με αντάλλαγμα νέα όπλα από τη Δύση. Η άφιξη του Λούλα στο Πεκίνο στις 14 Απριλίου θα υπογραμμίσει την οικονομική σημασία της Κίνας για την χώρα. Το εμπόριο μεταξύ της Βραζιλίας και της Κίνας ανήλθε σε σχεδόν 153 δισ. δολάρια το 2022, δηλαδή αυξήθηκε κατά 37 φορές μέσα σε δύο δεκαετίες. Εν μέρει αυτό αντικατοπτρίζει το πώς η Βραζιλία εκμεταλλεύτηκε τους δασμούς ΗΠΑ-Κίνας για να αυξήσει τις αγροτικές εξαγωγές προς την Κίνα εις βάρος της Αμερικής.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η Ινδία. Ο φόβος της Ινδίας για την Κίνα την έχει ωθήσει πιο κοντά στη Δύση από ορισμένες απόψεις. Τον Μάρτιο ο πρωθυπουργός της Ιαπωνίας, η οποία, όπως η Ινδία, η Αμερική και η Αυστραλία, ανήκει στην «τετράδα» ενός φόρουμ ασφαλείας του Ινδο-Ειρηνικού, επισκέφθηκε το Δελχί σε μια επίσκεψη-ορόσημο. Το οικονομικό έτος 2021-22 το εμπόριο της Ινδίας με τις ΗΠΑ ξεπέρασε αυτό με την Κίνα. Ωστόσο, και παρά την αγορά περισσότερου γαλλικού εξοπλιστικού υλικού, η Ινδία εξακολουθεί να αγοράζει όπλα και φθηνό πετρέλαιο από τη Ρωσία και είναι απίθανο να διακόψει τους μακροχρόνιους δεσμούς της, εκτός εάν το καθεστώς Πούτιν χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα.
Όπως και η Βραζιλία, έτσι και η Ινδία διεκδικεί περισσότερα στο εξωτερικό. Μόνο η Κίνα εισάγει και εξάγει περισσότερα από ό,τι η Ινδία στην υποσαχάρια Αφρική.
Η Τουρκία θέλει επίσης να αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή σε όλο τον παγκόσμιο Νότο. Έχει συνάψει συμφωνίες ασφαλείας με 30 αφρικανικά κράτη. Οι αμυντικές της εξαγωγές προς την ήπειρο αυξήθηκαν περισσότερο από πέντε φορές από το 2020 έως το 2021. Σύμβουλοι του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, λένε ότι η «Νέα Τουρκία» μπορεί να επιλέξει τους εταίρους της. Αυτό μπορεί να εξηγήσει την φαινομενική ουδετερότητά της όσον αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία, τον οποίο η Τουρκία έχει χρησιμοποιήσει για να αξιοποιήσει τους στενούς δεσμούς της με τη Ρωσία. Οι τουρκικές εξαγωγές προς τη Ρωσία έφτασαν τα 7,6 δισ. δολάρια το 2022, σημειώνοντας αύξηση 45% σε σχέση με το προηγούμενο έτος.
Η Σαουδική Αραβία, εν τω μεταξύ, προσπάθησε να μειώσει την εξάρτησή της από τον ιστορικό σύμμαχό της, τις ΗΠΑ, στρεφόμενη προς την Κίνα, η οποία είναι πλέον ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος του βασιλείου.
Επίσης αφρικανικές χώρες έχουν εδώ και καιρό κοιτάξει και προς τα ανατολικά και προς δυτικά. Για την αφρικανική ήπειρο η Δύση ήταν γενικά η προτιμώμενη πηγή «λογισμικού», κάτι που μεταφράζεται σε υποστήριξη για τη σχολική εκπαίδευση, την υγεία και, αν το ήθελε η εκάστοτε αφρικανική κυβέρνηση, για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Κίνα από την άλλη προσφέρει «υλικό»: γέφυρες, δρόμους, λιμάνια και τα δάνεια για την κατασκευή τους.
Το Πεκίνο βλέπει τη διεκδίκηση της ηγεσίας του παγκόσμιου Νότου ως έναν τρόπο ενίσχυσης της αντίστασής του στην αμερικανική πίεση. Τοποθετεί τον εαυτό του ως πρότυπο μέσα σε μια ευρεία οικογένεια αναπτυσσόμενων χωρών. Δημιουργεί αντίθεση με τη Δύση, η οποία, όπως λέει, προτιμά μικρότερες λέσχες (όπως η G7).
Ανατολικοί φίλοι, δυτικοί φίλοι
Η Κίνα είναι ο κύριος εμπορικός εταίρος για περίπου 120 χώρες. Λειτουργεί επίσης και ως δανειστής για πολλές. Μεταξύ 2007 και 2020 παρείχε περισσότερη χρηματοδότηση υποδομών στην υποσαχάρια Αφρική από ό,τι οι επόμενοι οκτώ δανειστές μαζί.
Το βιβλίο «Banking on Beijing» (2022), του Bradley Parks της AidData, ενός ερευνητικού οργανισμού, και των συν-συγγραφέων του, δείχνει πώς η Κίνα χρησιμοποιεί τα οικονομικά της εργαλεία για πολιτικούς σκοπούς. Σε αντίθεση με την Παγκόσμια Τράπεζα, η Κίνα συχνά στρέφει τη χρηματοδότησή της προς τις περιφερειακές δυνάμεις και είναι πιο πιθανό από τη Δύση να δανείσει σε διεφθαρμένες και αυταρχικές χώρες. Τα κινεζικά δάνεια συνοδεύονται από ασυνήθιστα αυστηρές ρήτρες εμπιστευτικότητας και εγγυήσεων.
Μπροστά στις προσπάθειες της Κίνας, η Αμερική και οι σύμμαχοί της προσπαθούν να αναπροσαρμόσουν το μήνυμά τους προς τον αδέσμευτο κόσμο. Η Αμερική κατανοεί ότι η νομιμότητα της διεθνούς τάξης της οποίας ηγείται πηγάζει από τη συναίνεση των άλλων χωρών. «Οι χώρες δεν θέλουν να επιλέξουν, και εμείς δεν θέλουμε να το κάνουν», δήλωσε ο Τζέικ Σάλιβαν, σύμβουλος εθνικής ασφάλειας του Τζο Μπάιντεν, στην Washington Post νωρίτερα φέτος. Η Αμερική επιδιώκει πιο ενεργή διπλωματία σε μέρη που έχει παραμελήσει. Η Καμάλα Χάρις, η υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, Γέλεν και ο Άντονι Μπλίνκεν, ο υπουργός Εξωτερικών της, επισκέφθηκαν την Αφρική το 2023. Ο Μπάιντεν θα ακολουθήσει σύντομα.
Ένα πολιτικό παράδοξο
Προς το παρόν η κυβέρνηση Μπάιντεν θεωρείται ευρέως ότι ασπάζεται μια εξωτερική πολιτική δύο ταχυτήτων. Θα δώσει προτεραιότητα στις σχέσεις με τους βασικούς δημοκρατικούς συμμάχους της στην Ευρώπη και την Ασία (στις οποίες ελπίζει ότι μια μέρα θα μπορούσε να συμπεριλάβει και την Ινδία) -και στη συνέχεια θα προσπαθήσει να διατηρήσει τη δυναμική στους παγκόσμιους θεσμούς προκειμένου να μεσολαβήσει για να ικανοποιήσει τις ανάγκες μιας ευρύτερης ομάδας χωρών, συμπεριλαμβανομένων των περισσότερων ανένταχτων, είτε πρόκειται για την ανάπτυξη, την ελάφρυνση του χρέους, την ασφάλεια ή τη χρηματοδότηση.
Αυτό παρουσιάζει τρεις προκλήσεις. Πρώτον, απαιτεί να διατηρηθεί η δυτική ενότητα. Ωστόσο, αυτό δεν είναι δεδομένο. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Κίνα την περασμένη εβδομάδα, ο Εμανουέλ Μακρόν, δήλωσε ότι η Ευρώπη δεν πρέπει να γίνει «ακόλουθος» της αμερικανικής πολιτικής έναντι της Ταϊβάν, ούτε να «προσαρμοστεί στον αμερικανικό ρυθμό».
Το δεύτερο είναι ότι η Κίνα μπορεί να υπονομεύσει την αποτελεσματικότητα των παγκόσμιων θεσμών, επιλέγοντας, για παράδειγμα, διμερή ελάφρυνση χρέους αντί να συμμετέχει πλήρως σε συντονισμένες προσπάθειες.
Η τελευταία πρόκληση είναι ότι η Δύση δεν τηρεί πάντα τις υποσχέσεις της. Πάρτε για παράδειγμα τη χρηματοδότηση του κλίματος. Το 2009 οι πλούσιες χώρες δήλωσαν ότι θα διοχέτευαν 100 δισ. δολάρια ετησίως στις φτωχότερες χώρες μέχρι το 2020, αλλά το ετήσιο σύνολο δεν ξεπέρασε ποτέ τα 85 δισ. δολάρια.
Ο Economist καταλήγει στην ανάλυσή του συμπεραίνοντας πως η στάση της Αμερικής ελλοχεύει τον κίνδυνο να εμβαθύνει την αποξένωση του παγκόσμιου Νότου από τη διεθνή τάξη. «Θα ήταν τραγικό αποτέλεσμα αν, ενώνοντας τη Δύση, η Αμερική αποξενώσει τους υπόλοιπους» σημειώνει ο Economist.
