Τόποι, πρόσωπα, κτίρια, διαδρομές και ιστορίες συναποτελούν την πρώτη διαδικτυακή πλατφόρμα «Κοινωνικός Άτλαντας της Αθήνας» που δημιουργήθηκε με στόχο την ανάδειξη και συζήτηση θεμάτων που αφορούν την κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας μέσα από ποικίλες οπτικές γωνίες. Ένας οργανωμένος οδηγός που χωρίζεται σε λήμματα τα οποία περιλαμβάνουν 15 θεματικές κατηγορίες, 61 άρθρα και 74 συγγραφείς-επιστήμονες, οι οποίοι με τη σειρά τους επιχειρούν μια δυναμική προσέγγιση της κοινωνικής συγκρότησης της πρωτεύουσας, συνθέτοντας ένα σπάνιο και πολύτιμο ερευνητικό εργαλείο. Αποφεύγοντας τη λογική ενός συμβατικού οδηγού και παραπέμποντας περισσότερο στον τρόπο χρήσης ενός λεξικού ή μιας εγκυκλοπαίδειας, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα της επιλογής ανάμεσα στις θεματικές κατηγορίες του «Άτλαντα», όπως είναι η ιστορία, η κοινωνική δομή, η πολιτική, η οικονομία, η εκπαίδευση, η υγεία, η στέγαση, οι εθνοτικές ομάδες, ο πολιτισμός, το δομημένο περιβάλλον, ο σχεδιασμός, οι συγκοινωνίες, οι υποδομές, οι γειτονιές καθώς και η κοινωνική οικονομία. Παράλληλα, η Ομόνοια, τα Αναφιώτικα, το Φαληρικό Δέλτα και η οδός Ιπποκράτους είναι μερικές από τις περιοχές που αποκαλύπτουν τις κοινωνικές μεταβολές τους. Επιπλέον, ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα αναζήτησης λημμάτων με λέξεις-κλειδιά, όπως το όνομα του συγγραφέα, το θέμα ή η κατηγορία, και να περπατήσει στα μονοπάτια της ιστορίας της Αθήνας.
Πρόκειται για μια συμπυκνωμένη εικόνα της χωρικής δομής της πόλης στην οποία ζούμε. Στον Κοινωνικό Άτλαντα της Αθήνας θα διακρίνεις τη διαρκή ώσμωση ανάμεσα στο σύγχρονο και το παλιό, τον κοινωνικό διαχωρισμό του γεωγραφικού τοπίου, την επιθυμία της ανακάλυψης και της αναζήτησης, του χρονικού ταξιδιού στο παρελθόν και στο παρόν της πόλης, της εξερεύνησης όσων χάθηκαν αλλά κι εκείνων που παραμένουν, καθιστώντας την Αθήνα έναν λειτουργικό, ζωντανό οργανισμό. Επιπρόσθετα, παρατηρείς με πρακτικό τρόπο τις κοινωνικές αλλαγές που συντελέστηκαν διαχρονικά στον ιστό της πόλης με απώτερο στόχο τη δημιουργία ερεθισμάτων, σκέψεων και εικόνων, ώστε να αποκτήσεις μια διαφορετική οπτική ως προς την ευρύτερη λειτουργία της Αθήνας. Περιλαμβάνει κείμενα και υλικό που αφορούν την κοινωνική της διαστρωμάτωση, τη διοίκησή της, τον διεθνή οικονομικό της ρόλο, τον πολιτισμό της, τις μεταναστευτικές ομάδες, τις πρακτικές στέγασης και τις καθημερινές μετακινήσεις των κατοίκων της. Ο αναγνώστης συναντά στις ιστορικές διαδρομές του Άτλαντα το εκσυγχρονιστικό κύμα που διαπότιζε την Αθήνα και τη μετέτρεπε σε ευρωπαϊκή μητρόπολη, το ιστορικό βάθος της, τις πολλαπλές μεταλλάξεις στη φυσιογνωμία της καθώς και τις διαφορές ή τις ομοιότητες που γεφυρώθηκαν ή διευρύνθηκαν.
«Τόπος έντασης όπου διασταυρώνονται στο βιαστικό πέρασμά τους τα σώματα των τουριστών και των μεταναστών, των μικροπωλητών και των ημιπαρανόμων, των μόνιμων και των περαστικών, η πλατεία Ομονοίας, αυτός ο πυκνωτής της πολιτισμικής ποικιλομορφίας και καθρέφτης της κοινωνικής "αταξίας", η πολύπαθη πλατεία των πέντε δρόμων και των δύο γραμμών μετρό, αποτέλεσε για κάθε αρχιτέκτονα και πολεοδόμο, κατ' αναλογία προς το βενιζελικό όραμα, τη Μεγάλη Ιδέα» διαβάζουμε στο κείμενο «Η πλατεία Ομονοίας ως όριο και ως αφηγητής».
Ο Κοινωνικός Άτλαντας της Αθήνας είναι ο πρώτος άτλαντας που αφενός επικεντρώνεται σε μια πόλη και αφετέρου είναι εξ ολοκλήρου ψηφιακός και διαδικτυακός, κάτι που επιτρέπει τη διαρκή του ανανέωση και επικαιροποίηση.
«Η Αθήνα στον οθωμανικό χάρτη του 1827, η κοινωνική διαίρεση του χώρου στο πέρασμα από την πόλη των οθωμανικών χρόνων στην ελληνική πρωτεύουσα, η Κυψέλη και η Αγορά της, η πολυκατοικία της αντιπαροχής και ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός, οι κοινωνικές όψεις της πρόσβασης στην ιδιόκτητη κατοικία, τα εγκαταλελειμμένα κτίρια και τα ξενοίκιαστα εμπορικά καταστήματα· το χωρικό σχήμα της κρίσης, το χωράφι στην πόλη· αστική γεωργία και αλληλέγγυα δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών σε γειτονιές της Αθήνας, οι άστεγοι: το ιστορικό μιας ευάλωτης ομάδας και η διόγκωσή της, η εξέλιξη του αριθμού και της χωροθέτησης των κινηματογραφικών αιθουσών την περίοδο 1950-2015, μουσεία, θέατρα, ο "εξευγενισμός" στις γειτονιές του αθηναϊκού κέντρου και οι λαϊκές αγορές στις γειτονιές της Αθήνας» είναι ορισμένα από τα θέματα που περιλαμβάνονται στον Κοινωνικό Άτλαντα.
«Στις αρχές του 20ού αιώνα η Κυψέλη είναι ακόμη μια περιοχή στην οποία υπάρχουν κυρίως αγροκτήματα και διάσπαρτες αγροτικές κατοικίες, ενώ αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες επαύλεις. Ως τον Μεσοπόλεμο εξακολουθεί να είναι αραιοκατοικημένη, αλλά η συρροή πληθυσμού από την ύπαιθρο στην πρωτεύουσα οδηγεί στις απαρχές της μετατροπής της σε αστική συνοικία, με μονοκατοικίες και διπλοκατοικίες. Με τις επεκτάσεις του ρυμοτομικού σχεδίου του 1930 αποκτά περίπου τη σημερινή της έκταση και κτίζονται οι πρώτες πολυκατοικίες, για εύπορα κυρίως νοικοκυριά. Το 1937 σχεδιάζεται από τον αρχιτέκτονα Βασίλειο Τσαγρή η διευθέτηση του ρέματος Λεβίδη (σημερινή Φωκίωνος Νέγρη) σε γραμμικό κήπο, με δέντρα, θάμνους, πίδακες νερού, γλυπτά και χώρους παιχνιδιού. Την ίδια περίοδο κατασκευάζεται και η Δημοτική Αγορά» διαβάζουμε στο χαρακτηριστικό απόσπασμα που αναφέρεται στην πιο πυκνοκατοικημένη και πολυεθνική περιοχή της Αθήνας, την Κυψέλη. Σε άλλο ενδεικτικό απόσπασμα για την οδό Ιπποκράτους σημειώνεται: «Η μελέτη της οδού Ιπποκράτους αποκαλύπτει χαρακτηριστικές όψεις ενός αστικού περιβάλλοντος του κέντρου που φιλοξενεί μεικτές χρήσεις και λειτουργίες και παρουσιάζει στη χωρική ανάπτυξή του αξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις. Ταυτόχρονα, αναδεικνύει πολλαπλούς τρόπους σημασιοδότησης της έννοιας της "γειτονιάς". Παράγοντες όπως είναι η παρουσία κατοίκων, η τοπική πελατεία και η πολυετής παραμονή στον δρόμο λειτουργούν κατά αναμενόμενο τρόπο, ενισχύοντας την "αίσθηση της γειτονιάς", χωρίς ωστόσο να αποτελούν απαραίτητες και μοναδικές συνθήκες. Τα ποικίλα "υλικά κατασκευής" σχέσεων οικειότητας και κοινωνικής συνοχής δείχνουν να ανθίστανται στην υποβάθμιση του υλικού περιβάλλοντος του δρόμου, στη μείωση των κατοίκων και στην προβληματική επιβίωση των μικρών επιχειρήσεων».
Ο Κοινωνικός Άτλαντας της Αθήνας είναι ο πρώτος άτλαντας που αφενός επικεντρώνεται σε μια πόλη και αφετέρου είναι εξ ολοκλήρου ψηφιακός και διαδικτυακός, κάτι που επιτρέπει τη διαρκή του ανανέωση και επικαιροποίηση. Σε αυτή την κατεύθυνση, η πλατφόρμα φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν τόπο ανοικτής συζήτησης που δεν θα απευθύνεται σε αυστηρά επιστημονικό κοινό» μας λέει ο άνθρωπος που είχε την ιδέα για τη δημιουργία του Άτλαντα, Θωμάς Μαλούτας, καθηγητής στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου και γενικός γραμματέας Έρευνας και Τεχνολογίας του υπουργείου Παιδείας.
«Το Διαδίκτυο είναι το μέλλον, και αν θέλεις ένα προϊόν να είναι δυναμικό, ακολουθείς την ηλεκτρονική μορφή» προσθέτει. «Η κεντρική ιδέα είναι να αναδείξουμε πλευρές της κοινωνικής γεωγραφίας της Αθήνας. Να δείξεις πράγματα που αφορούν τη μεγάλη κλίμακα και, παράλληλα, να φωτίσεις επιμέρους πλευρές, όπως, για παράδειγμα, τα Αναφιώτικα ή η Ομόνοια. Στο κείμενο για την ιστορική συνοικία της Πλάκας διακρίνουμε πώς μέσα στο σπίτι αναπαράγεται η εικόνα του οικισμού και πώς δένονται οι οικιστές με την ταυτότητα της περιοχής. Ταυτόχρονα, σε πολλά άλλα κείμενα περιγράφεται πώς χωροθετούνται τα υψηλά στρώματα και πώς τα χαμηλά. Ο Άτλαντας, που αξίζει να αναφέρουμε ότι έχει τη στήριξη του Ιδρύματος Ωνάση, ξεκινά με μια "μαγιά" 61 κεφαλαίων και στη συνέχεια επιδιώκουμε να αυξηθεί όλο και περισσότερο. Δεν θέλουμε μια αποθήκη κεφαλαίων για την πόλη αλλά ένα forum, μια πλατφόρμα συζήτησης. Γι' αυτό και δεν επιθυμούμε μια μοναδική συγκεκριμένη αντίληψη για παρόμοια θέματα και, όπως θα δείτε, υπάρχουν κείμενα για την ίδια περιοχή, όπως η Ομόνοια, αλλά με εντελώς διαφορετική οπτική» λέει ο κ. Μαλούτας.
Ο συνεχής εμπλουτισμός του Άτλαντα με νέα λήμματα και συνοδευτικό υλικό πραγματοποιείται είτε με απευθείας πρόσκληση σε συγγραφείς να συμβάλουν από τη θέση της Συντακτικής Επιτροπής είτε με ανεξάρτητες προτάσεις που θα υποβληθούν στη Συντακτική Επιτροπή. «Η διαδικασία επιλογής των κειμένων γίνεται μέσω αξιολόγησης από τη Συντακτική Επιτροπή. Δίνεται μια περίληψη του θέματος και η επιτροπή αξιολογεί την πρόταση – ήδη αυτό το διάστημα "τρέχουν" δέκα προτάσεις. Από κει και πέρα, υποβάλλεται, μέσα σε τρεις μήνες, εφόσον γίνει αποδεκτή η πρόταση, το τελικό κείμενο, το οποίο περνά μια τελευταία αξιολόγηση, έπειτα από την οποία το άρθρο είτε γίνεται δεκτό αυτούσιο είτε υφίσταται ορισμένες διορθώσεις. Τέλος, με μια καταληκτική επιμέλεια και μετάφραση στα αγγλικά δημοσιεύεται. Το σημαντικό είναι πως ήδη μετράμε πάνω από 9.500 επισκέψεις στο site, χωρίς καμιά διαφήμιση, και το αξιοσημείωτο είναι πως το 20% των επισκέψεων προέρχεται από το εξωτερικό. Αυτή είναι η μαγεία του Διαδικτύου» υποστηρίζει.
Το περιεχόμενο του Άτλαντα αποτελείται από προσεγγίσεις και έρευνες που συχνά δεν συνομιλούν μεταξύ τους. Παράλληλα, δίνεται η ευκαιρία, μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, να καταφέρεις να ανατρέξεις σε διάφορες ιστορικές περιόδους, να διαπιστώσεις τις συνεχείς αλλαγές, τις αιτίες και τα αποτελέσματα αυτών. Επίσης, μπορεί ο καθένας να χρησιμοποιήσει τα δεδομένα του Άτλαντα, και φορείς όπως οι δήμοι, τα πανεπιστήμια ή η περιφέρεια. Υπάρχουν πολλαπλοί επιμέρους στόχοι, αλλά εμείς επικεντρωνόμαστε κυρίως στο να διαμορφώσουμε ένα πεδίο συζήτησης σε ειδικούς του χώρου και ταυτόχρονα αυτή η συζήτηση να ανοιχτεί σε ένα ευρύτερο κοινό που θέλει να μάθει καλύτερα την πόλη όπου ζει» αναφέρει ο κ. Μαλούτας.
Στη συνέχεια του θυμίζω μια δήλωσή του, «ότι ζούμε την εποχή της κληρονομιάς της αντιπαροχής». «Αυτή η πόλη, σε έναν μεγάλο βαθμό, κατοικεί στα προϊόντα της αντιπαροχής. Σκεφθείτε ότι στα όρια του Δήμου Αθηναίων δύο στους τρεις πολίτες κατοικούν μέσα σε πολυκατοικίες εκείνης της περιόδου (1950-1980). Η δομή αυτή έχει βοηθήσει την πόλη να συγκροτήσει μια συμβιωτική σχέση μέσα στην πολυκατοικία, κοινωνικά και εθνοτικά. Δηλαδή, υπάρχουν διαφορετικές κοινωνικές διαστρωματώσεις καθώς και διαφορετικές εθνοτικές ομάδες, πάντα με έναν ιεραρχημένο τρόπο. Συνήθως στους υψηλούς ορόφους θα δεις πολίτες με υψηλότερα εισοδήματα και, αντίστοιχα, όσο κατεβαίνεις, θα δεις όλο και χαμηλότερα εισοδήματα, κάτι που αφορά Έλληνες και ξένους. Όσο πλησιάζεις προς τους χαμηλότερους ορόφους, τόσο περισσότερους ξένους παρατηρείς, ενώ στα υπόγεια θα συναντήσεις την απόλυτη υπερεκπροσώπηση των ξένων» απαντά.
Είναι η Αθήνα μια πόλη εξαντλημένη; «Θεωρώ ότι καμία πόλη δεν είναι εξαντλημένη. Όπου ζουν άνθρωποι, υπάρχει αύριο και παρά τα προβλήματα που τη μαστίζουν, η Αθήνα είναι ένας όμορφος και ενδιαφέρων τόπος για να κατοικείς. Έχει ένα άκρως ενδιαφέρον παρελθόν αλλά και ένα αφάνταστα ενδιαφέρον παρόν» τονίζει. «Από την εμπειρία σας, αν σας δινόταν η δυνατότητα, τι θα αλλάζατε στην πόλη;». «Αν άλλαζα κάτι, σίγουρα δεν θα γκρέμιζα, για να ξαναχτίσω. Απλώς θα προσπαθούσα να δώσω μια νέα θέση σε πράγματα που παραμένουν αχρησιμοποίητα. Για παράδειγμα, δεν είχαμε ποτέ, για διάφορους λόγους, πολιτική κοινωνικής κατοικίας. Όπως παρατηρούμε, τα τελευταία χρόνια η κοινωνία αλλάζει. Δεν είναι μόνο η εισροή μεταναστών αλλά και το ότι ο συνδετικός κρίκος της οικογένειας όλο και αραιώνει μέσα στον χρόνο, με αποτέλεσμα οι αδύναμες ομάδες να είναι αυτές που παραμένουν εκτός της ιδιόκτητης κατοικίας. Συνεπώς, η ανάγκη για στέγαση ευάλωτων ανθρώπων γίνεται όλο και μεγαλύτερη και σε μια πόλη που διαθέτει πολλές κενές κατοικίες, ενώ ο αριθμός των αστέγων αυξάνεται, θα μπορούσαμε να ταιριάξουμε καλύτερα τους πόρους με τις ανάγκες που έχουμε. Και επειδή οι κενές κατοικίες που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για ένα πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας είναι διάσπαρτες, θα αποφεύγαμε και τη δημιουργία προβληματικών περιοχών» λέει.
Τι είναι αυτό που λείπει από την Αθήνα; «Συνεχώς, οι περισσότεροι αναφέρουν ότι λείπει από την Αθήνα το πράσινο. Διαφωνώ. Η φύτευση της Αθήνας (σε δρόμους και μπαλκόνια), που ξεκινά τη δεκαετία του '80, έχει αποδώσει καρπούς. Η Αθήνα είναι μια πόλη μικρών κλιμάκων, δεν έχει την κλασική "ζωνοποίηση" πολλών ευρωπαϊκών πόλεων και σε αυτές τις κλίμακες μοιράζεται και το πράσινο. Επομένως, θεωρώ ότι αυτό που λείπει από την Αθήνα δεν είναι το πράσινο αλλά οι ελεύθεροι χώροι» καταλήγει.
Η Αθήνα, λοιπόν, ξανασυστήνεται μέσα από τη διαδικτυακή πύλη του Κοινωνικού Άτλαντα που μας καλεί να ταξιδέψουμε μαζί του, ανακαλύπτοντας άγνωστες όψεις, πτυχές και λεπτομέρειες της πόλης. Να δούμε την Αθήνα σαν ένα συναρπαστικό αφήγημα που θα μας βοηθήσει να θυμηθούμε το χθες, να ερμηνεύσουμε το σήμερα και να συνθέσουμε το αύριο μιας ξεχωριστής πόλης. Να εντρυφήσουμε και να χαρτογραφήσουμε την Αθήνα των «δύο κόσμων», όπως επισημαίνεται και στο κείμενο για την πλατεία Ομονοίας. «Πρόκειται για κατώφλι δύο κόσμων, πρέπει ταυτόχρονα να δούμε την πλατεία Ομονοίας ως έναν παντογνώστη αφηγητή της πόλης. Έναν αφηγητή που το πρωί γράφει αυτά που βλέπει τη νύχτα. Στις σκοτεινές γωνιές και στις βουβές στοές της, στους νοσηρούς δρόμους και στα θλιμμένα της κτίρια, στις "κυνηγημένες" σκιές που την κατοικούν και στις "κυλιόμενες" που περνούν από το ένα κομμάτι της πόλης στο άλλο, άλλοτε αφήνοντας κι άλλοτε σβήνοντας τα ίχνη τους επάνω στο πυκνό πια τσιμεντένιο δέρμα της, στη λαχανιασμένη άσφαλτο και στα "ηλεκτρισμένα" σπλάχνα της».
Info
Athens Social Atlas
Δευτέρα 27 Ιουνίου
Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών Ιδρύματος Ωνάση
18:00-20:00
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ
(είσοδος ελεύθερη - θα τηρηθεί σειρά προτεραιότητας)
Χαιρετισμοί
Έφη Τσιότσιου, γενική διευθύντρια Ιδρύματος Ωνάση
Μάρα Νικολαΐδη, καθηγήτρια και πρύτανις Χαροκοπείου Πανεπιστημίου
Alexandre Farnoux, διευθυντής της Γαλλικής Σχολής Αθηνών
Ομιλίες - Ενότητα Α: «Παρουσίαση του Κοινωνικού Άτλαντα»
Θωμάς Μαλούτας, καθηγητής στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, γενικός γραμματέας Έρευνας & Τεχνολογίας, επιμελητής του Κοινωνικού Άτλαντα
Σταύρος Σπυρέλλης, δρ γεωγράφος, Πανεπιστήμιο Paris-7 Diderot, επιμελητής του Κοινωνικού Άτλαντα
Ομιλίες - Ενότητα Β: «Θεματικοί Άτλαντες και Χάρτες»
Michel Sivignon, επίτιμος καθηγητής Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Paris X-Nanterre, τέως διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ)
Ηλίας Νικολακόπουλος, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ
Θα ακολουθήσει συζήτηση με το κοινό
Συντονιστής: Νίκος Σουλιώτης, κοινωνιολόγος - ερευνητής ΕΚΚΕ
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην έντυπη LIFO.
