«Έχω να σε δω από τόσο» λέει όταν συναντιόμαστε, και δείχνει το ύψος που λογικά είχα όταν ήμουν τριών ή τεσσάρων ετών. Ομολογώ ότι δε θυμάμαι τις συναντήσεις μας, αλλά είναι αλήθεια πως η τέχνη του σημάδεψε την παιδική μου ηλικία.
Είχαμε αρκετά έργα του Παύλου Βασιλειάδη στο σπίτι - και πίνακες και τρισδιάστατα αντικείμενά του. Είχε παντρέψει τους γονείς μου και στα νιάτα τους ήταν φίλοι ο πατέρας μου κι αυτός. (Μετά τη συνέντευξη, που έγινε κατά σύμπτωση την ημέρα γενεθλίων του πατέρα μου, πέρασα απ' το πατρικό μου για να του ευχηθώ χρόνια πολλά: Με περηφάνια μου έδειξε τα έργα του Παύλου στους τοίχους του σαλονιού και της κουζίνας.)
Ο Βασιλειάδης γεννήθηκε το 1946 στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε ιατρική και ειδικεύτηκε στην ψυχιατρική, την οποία ασκεί μέχρι σήμερα. Οι καλλιτεχνικές του δραστηριότητες ξεκίνησαν με τη ζωγραφική αλλά σύντομα τον έφεραν εγγύτερα στο χώρο των εγκαταστάσεων και των περιβαλλόντων. Η πρώτη ατομική του έκθεση χρονολογείται το 1971 (Γκαλερί Ζήτα-Μι, Θεσσαλονίκη). Από τότε στο ενεργητικό του προσμετρούνται άλλες δεκαεπτά ατομικές εκθέσεις στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, ενώ οι συμμετοχές του σε ομαδικές ξεπερνούν τις τριάντα.
Σχετικά πρόσφατα το έργο του «Φεγγάρι στην Ακτή» -αγαπημένο των Θεσσαλονικιών- συζητήθηκε πολύ όταν βανδαλίστηκε πολλές, δυστυχώς, φορές από αγνώστους. «Είμαστε υποψιασμένοι με το φεγγάρι γιατί έχει ξαναγίνει στόχος των εθνικιστών, οι οποίοι βρίσκουν ομοιότητες με την ημισέληνο της τουρκικής σημαίας» είχε πει το 2015 ο κ Πρόδρομος Νικηφορίδης, αρχιτέκτονας που συν-σχεδίασε την ανάπλαση του παραλιακού μετώπου της Θεσσαλονίκης. «Την πρώτη φορά κάποιος πριόνιζε για μέρες τη μεταλλική κοιλοδοκό, ενώ τη δεύτερη φορά προσπάθησαν να το ανοίξουν. Τώρα ωστόσο πιθανότατα το πίεζαν πολλά άτομα ώστε να καταστραφεί η βάση και να πέσει στη θάλασσα». Αυτό το κατάφεραν, τελικά, πέρσι τον Φεβρουάριο.
Όταν όμως λίγες μέρες αργότερα δύτες της Ελληνικής Ομάδας Διάσωσης βούτηξαν για να το ανασύρουν απ' τη θάλασσα, συνέβη κάτι απρόσμενο - και όμορφο. Ένα από τα μέλη της Ελληνικής Ομάδας Διάσωσης που συμμετείχε στην επιχείρηση, μόλις ανέβηκε το "Φεγγάρι" στην παραλία, έκανε πρόταση γάμου στην αγαπημένη του, κρατώντας το στα χέρια.
«Αλήθεια», ρωτώ τον εικαστικό, «πώς βιώσατε το βανδαλισμό του;» «Οδυνηρά», απαντά σκεπτικός. «Δεν ξέρω ποιοι το κατέστρεψαν, αλλά τώρα έχει επιδιορθωθεί. Είναι σε μία αποθήκη, και πρόκειται να μπει. Αλλά εδώ αρχίζουν τα προβλήματα...»
«Δηλαδή;» «Στο χώρο που ήταν το Φεγγάρι προβλέπεται να μπει ένα έργο του Βαρώτσου και μέσα στη θάλασσα -για να μην κινδυνεύει, ανάμεσα στην παλιά του τοποθεσία και στις Ομπρέλες αναμένεται να μπει το Φεγγάρι. Θα είναι ίσως και πιο ωραίο μέσα στη θάλασσα. Αλλά! Όλη αυτή η διαδικασία, πρέπει να περάσει μέσα από 10 υπουργεία! Ένα σωρό υπάλληλοι που θα πρέπει κάποτε να βγάλουν το έγγραφο απ' το συρτάρι, και καταλαβαίνεις... Ήδη, κοντεύει ένας χρόνος από τότε που καταστράφηκε κι ακόμα περιμένουμε. Πολλοί με ρωτούν γι' αυτό, και έχει γίνει και σάιτ στο Facebook για το Φεγγάρι, και λένε πότε θα μπει. Κι ο Δήμαρχος ο Γιάννης Μπουτάρης έστειλε επιστολή στην νέα Υπουργό Πολιτισμού [Λυδία Κονιόρδου], και περιμένουμε...»
Τον ρωτώ αν είναι εξοργιστικό να αναγκάζεται να πιέζει και να φαίνεται σα να παρακαλάει ή σα να έχει όφελος απ' την εγκατάσταση του έργου. «Μα για όνομα του Θεού. Το Φεγγάρι εγώ το έχω χαρίσει. Κι ο Βαρώτσος χαρίζει το έργο του. Δηλαδή χαρίζουμε έργα και μας βγάζουν την πίστη, λες και μας κάνουν χάρη κι όχι το αντίθετο...» Πιστεύει άραγε πως κρύβεται κάτι πίσω απ' την καθυστέρηση; «Δε νομίζω. Εικάζω πως είναι απλή γραφειοκρατία, ή μάλλον όχι και τόσο απλή.» Το έργο του Βαρώτσου δεν φοβούνται μήπως βανδαλιστεί; «Τι να πω. Όλα πια έχουν βανδαλιστεί, ακόμα και οι Ομπρέλες! Βάζουν κρίκους και κλειδαριές, έχει καταστραφεί ήδη μία ομπρέλα, επίσης είχαν πάρει τη μία ασπίδα απ' τον Μέγα Αλέξανδρο... Τι δεν έχει βανδαλιστεί να ρωτάμε καλύτερα, παρά τι έχει.»
Η αφορμή πάντως της κουβέντας μας στο στούντιο του amagi είναι τα σεμινάριά του αλλά και η έκθεση Έκκεντρη Τέχνη | Μια Καινούργια Σχέση Με Την Πραγματικότητα με έργα απ' τη συλλογή του, που παρουσιάζεται απ' τις 3/2 στο Κ&Κ Showrroom contemporary cultural artspace, Τσιμισκη 96, στην Θεσσαλονίκη. Στην έκθεση παρουσιάζονται για πρώτη φορά μικρά έργα και σχέδια σε χαρτί καθως και μικρά γλυπτά της συλλογής.
Πάντα ενδιαφερόταν και για την ψυχιατρική και για την τέχνη και είχε ένα δωμάτιο για να διαβάζει κι ένα για να ζωγραφίζει. «Επειδή έχω αυτές τις δύο ιδιότητες», εξηγεί, «μπόρεσα να ασχοληθώ με αυτό το κομμάτι που λέγεται Art Brut ή Outsider Art. Απ' όταν ήμουν στο ψυχιατρείο δημιούργησα μία μονάδα πολιτιστικής επικοινωνίας, που στόχος της ήταν να προβληθεί το αξιόλογο έργο ασθενών... Μάζευα έργα ασθενών ακόμα κι όταν ήμουν στο Ψυχιατρείο για τρίμηνα ως φοιτητής. Με τα χρόνια το οργάνωσα πιο καλά και τώρα είναι μια ενδιαφέρουσα, μεγάλη συλλογή που νομίζω καλό θα ήταν να βρει ένα χώρο, ένα μουσείο να στεγαστεί. Τα έργα είναι πάρα πολλά πάνω από 1500.»
— Πώς επιλέγετε ποια θα κρατήσετε; Ή κρατάτε τα πάντα;
Όχι τα πάντα, γίνεται αυστηρή επιλογή. Δε σημαίνει πως αν κάποιος είναι ασθενής θα ζωγραφίζει αριστουργήματα! Το 2% των μη ασθενών (και αντίστοιχα το 2% των ασθενών) έχει κάποιο ταλέντο.
— Αν δεν ήταν ψυχικά ασθενείς θα είχαν το ίδιο ταλέντο;
Δεν ξέρουμε με σιγουριά. Ανοίγετε ένα θέμα που αφορά στην δημιουργική ψύχωση, ένα οξύμωρο σχήμα... Ας πούμε για τον Van Gogh: τα καλύτερα και τα περισσότερα έργα του φτιάχτηκαν μετά τον εγκλεισμό του σε ψυχιατρείο. Είναι λες και κάτι έγινε εκεί και άρχισε να δουλεύει κάθε μέρα - βρήκε το στυλ του... Αν πάντως γιατρευτεί κάποιος δεν έχει αποδειχτεί πως το ταλέντο του χάνεται. Eξάλλου σχεδόν όλοι οι ασθενείς αυτοί παίρνουν και φαρμακευτική αγωγή, αλλά συνεχίζουν να δημιουργούν εξαιρετικά ενδιαφέροντα πράγματα.»
Τον ρωτάω για την λεγόμενη Art Therapy και μου λέει πως η τέχνη μπορεί να είναι και θεραπευτική αλλά το Art Therapy είναι κάτι άλλο απ' αυτό που κάνει ο ίδιος. «Στους δικούς μου, αν μπορώ να τους πω έτσι τους καλλιτέχνες-ασθενείς μου, γίνεται όντως και μια αυτοθεραπεία - η δημιουργικότητα από μόνη της είναι θεραπευτική. Το Art Therapy όμως έχει σχεδόν αποκλειστικό σκοπό τη θεραπεία κι όχι την τέχνη. Εννοώ πως είναι therapy, κι όχι τόσο art. Εμένα με ενδιαφέρει η τέχνη, και αν μέσα απ' αυτήν γίνεται και λίγη θεραπεία, καλώς.»
Όντας ο ίδιος εικαστικός είχε πάντα μια ευαισθησία να ανακαλύπτει ιδιαίτερους καλλιτέχνες στα πιο περίεργα μέρη.
«Δεν βλέπω πάντως ένα έργο και λέω, τελείωσε, αριστούργημα, πρόκειται για σπουδαίο καλλιτέχνη!» διευκρινίζει. «Θέλω να δω κι άλλα. Να δω τι έφτιαξε πέρσι, τι θα φτιάξει στη συνέχεια...»
Αρχικά το σεμινάριό του θα γινόταν το Σαββατοκύριακο 28-29 Ιανουαρίου, όμως σχεδόν με το που ανακοινώθηκε, καλύφθηκαν όλες οι θέσεις κι οι διοργανωτές αναγκάστηκαν να προσθέσουν ένα ακόμη Σαββατοκύριακο (11 και 12 Φεβρουαρίου) και στη συνέχεια κι ένα τρίτο στις 18 και 19 Φεβρουαρίου. [Η διάρκεια σεμιναρίων είναι 6 ώρες (2 τρίωρα) και πληροφορίες για το κόστος και για δηλώσεις συμμετοχής μπορεί κανείς να απευθυνθεί στο ημέιλ [email protected]]
Μου λέει πως εξεπλάγη ευχάριστα με τη μεγάλη συμμετοχή και μου εξηγεί με λίγα λόγια για ποια πράγματα θα μιλήσει. «Αρχικά για το πώς συνδέεται το ψυχικό τραύμα με την τέχνη. Η ψυχιατρική θεωρεί πως η διεργασία της τέχνης έχει να κάνει με διάφορους ψυχολογικούς μηχανισμούς οι οποίοι είναι ασυνείδητοι. Ο πρώτος είναι η παλινδρόμηση στην υπηρεσία του Εγώ - δηλαδή το άτομο κατά κάποιο τρόπο βουτάει στο ασυνείδητο, και παίρνει κάποιο υλικό. Αυτό το υλικό μετά, με έναν δεύτερο μηχανισμό που λέγεται μετουσίωση, αλλάζει και μορφοποιείται -στην περίπτωση της τέχνης- σε σχήματα και χρώματα και προβάλλεται στον πίνακα.»
Όντως σε πολλούς ζωγράφους υπάρχουν ίχνη μιας παλιάς, τραυματικής εμπειρίας τους. Ο Βασιλειάδης έψαξε πολύ τα βιώματα των ζωγράφων και το πώς αυτά μεταφέρονται, υποσυνείδητα, στο έργο τους. Μου αναφέρει ως παράδειγμα τον Joan Miró.
Ο Μιρό ήθελε από μικρός να γίνει ζωγράφος αλλά οι γονείς του αντιδρούσαν και τον έστειλαν στα 12 του να γίνει κλητήρας και να σπουδάσει κάτι για να γίνει δημόσιος υπάλληλος. Μετά από λίγο καιρό, ο Μιρό παθαίνει ψυχικό κλονισμό. Μια ακόμη ενδιαφέρουσα πληροφορία είναι πως ο μπαμπάς του ήταν ωρολογοποιός κι η μάνα του έφτιαχνε κοσμήματα. Αν βάλουμε έναν πίνακα του Μιρό δίπλα σε μηχανή ρολογιού ή σε κοσμήματα θα δούμε πολλές ομοιότητες, ενώ δούλευε και με φλόγιστρο που χρησιμοποιείται στην παραγωγή κοσμημάτων. Τέλος, ο ίδιος ο ζωγράφος είχε κάποτε εκμυστηρευτεί πως έβλεπε μερικές φορές ψευδαισθήσεις: κάτι περίεργα σχήματα στο ταβάνι τα οποία και ζωγράφιζε.
Ας δούμε και την περίπτωση του Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ, Γερμανού ζωγράφου του 19ου αιώνα που θεωρείται ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του ρομαντισμού. Ως παιδί είχε ένα πολύ τρομακτικό βίωμα: Με τον αδερφό του είχε πάει σε μια παγωμένη λίμνη όταν έσπασε ο πάγος και πνίγηκε ο αδερφός του, μπροστά στα μάτια του. Σε πολλούς πίνακές του απεικονίζονται δυο άντρες να στέκονται μπροστά στη θάλασσα και να την κοιτούν - σχεδόν 15 έργα του δείχνουν να ανακινούν εκείνη την εμπειρία.
Έχει ενδιαφέρον, λέει ο Βασιλειάδης, το πώς δουλεύτηκε το ψυχικό τραύμα μέσα του και μέσα απ' τους ψυχολογικούς μηχανισμούς και αναδύθηκε ως θέμα της ζωγραφικής του. Στα σεμινάρια μιλά και για το σύμπτωμα αλλά και το παραλήρημα στην τέχνη. «Το σύμπτωμα θεωρούμε πως είναι μια παθολογία - μια ψευδαίσθηση ας πούμε, ή όταν κάποιος ακούει φωνές. Σε ορισμένους ζωγράφους μπορούμε να δούμε ότι το σύμπτωμα τους αποτελεί τον πυρήνα που τους ωθεί στη δημιουργία. Περιστασιακές ή μόνιμες ψευδαισθήσεις και οράματα μεταπλάθονται σε καλλιτεχνική δημιουργία, συνδέοντας το πραγματικό με το φαντασιακό.» Η Κραυγή του Μουνκ, έγινε μετά από κάποιο σύμπτωμα. Όπως περιγράφει ο ίδιος, είχε δει τον ουρανό να κοκκινίζει, χλώμιασε, άκουσε και ένα ουρλιαχτό.
«Το παραλήρημα είναι ένας κόσμος που φτιάχνει το άτομο με ψύχωση (πχ. με σχιζοφρένεια) τον οποίο πιστεύει απόλυτα και στον οποίο κατοικεί. Είναι μια φυγή απ' την πραγματικότητα και μια άμυνα του Εγώ για να μην κατακερματιστεί. Σε πολλούς ψυχωτικούς καλλιτέχνες το παραλήρημα τους, συχνά με σεξουαλικό, θρησκευτικό ή περιεχόμενο μεγαλείου, αποδίδεται ζωγραφικά με τη δημιουργία μιας νέας πραγματικότητας, λιγότερο επώδυνης από αυτή που ζουν»
Ένας απ' τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της Art Brut o Adolf Wölfli έχει ξεχωριστό έργο που πραγματεύεται μια προσωπική μυθολογία: αγοράζει εκτάσεις, φτιάχνει πόλεις, πουλάει πόλεις, φτιάχνει δική του αριθμολογία, γίνεται ο ίδιος Άγιος Αδόλφος... «Τα ζούσε όλα αυτά στο μυαλό του, και τα ζωγράφιζε. Είναι εκπληκτικά αυτά τα έργα» λέει ο Βασιλειάδης αναφέροντας και την διάσημη 87χρονη Γιαπωνέζα εικαστικό, Yayoi Kusama, που τα τελευταία 37 χρόνια έχει επιλέξει να ζει σε ψυχιατρική κλινική.
«Ίσως είναι η πιο ακριβή ζωγράφος αυτή τη στιγμή. Είχε από μικρή ψευδαισθήσεις, ίσως λόγω επιληψίας ίσως λόγω κάποιας άτυπης ψύχωσης (πράγμα που σημαίνει πως δεν μειωνόταν η λειτουργικότητά της. Αυτές τις βούλες που σχεδιάζει, τις ένιωθε να μπαίνουν μέσα της και στη συνέχεια να βγαίνουν στο περιβάλλον. Αυτό το σύμπτωμα, το έκανε τέχνη. Γεμίζει τον τόπο με βούλες, γεμίζει τον εαυτό της με βούλες και μερικές φορές όταν κάθεται μπροστά στον καθρέφτη, και δεν μπορείς να ξεχωρίσεις αν είναι ο πίνακας ή η Γιαγιόι.»
Τον ρωτάω πώς βρέθηκε η Yayoi Kusama στο ψυχιατρείο κι αν είναι αλήθεια πως πήγε με τη θέλησή της. «Ναι» απαντά. «Ήταν ήδη αρκετά γνωστή όταν μπήκε. Σκεφτόταν να αυτοκτονήσει και αποφάσισε πως αν ήθελε να ζήσει έπρεπε να το κάνει. Μένει στο ψυχιατρείο, αλλά έχει ατελιέ εκτός, και πηγαίνει και δουλεύει εκεί κατά τη διάρκεια της ημέρας. Πάντως είχε μια ζωή πολύ σκληρή. Έφαγε πολύ ξύλο απ' τους γονείς της. Η μάνα της την έβαζε να παρακολουθεί τον πατέρα της για να βλέπει αν έχει φιλενάδες, κι η ίδια έχει αποκαλύψει πως εξαιτίας αυτού απέκτησε σεξουαλικό πρόβλημα...»
Ο Βασιλειάδης έχει κατά καιρούς διοργανώσει πολλές εκθέσεις με έργα της «Τέχνης του Περιθωρίου» κι η τωρινή περιέχει αποκλειστικά έργα από τη συλλογή του, τα περισσότερα απ' τα οποία θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά (κανένα δεν διατίθεται προς πώληση): «Στην έκθεση επιλέξαμε κυρίως έργα από χαρτί» εξηγεί «για να φτιάξουμε ένα ξεχωριστό περιβάλλον στον εκθεσιακό χώρο, ώστε μπαίνοντας ο θεατής να νιώθει μια έκπληξη απ' την αρχή. Τολμώ να πω πως θα νιώσει χαρά...»
*Στην έκθεση συμμετέχουν οι καλλιτέχνες : Π.Τεζαψίδης, Θ. Κοπριανός, Δ. Ρακογιάννης, Δ. Ζάχος Ν. Τσιμινάς, Δ. Λαΐου, Β. Καλαιτζή, Α. Βανδέρα Χ. Ζαπουνίδης, Ο. Κασούμης και Θ. Τσανταρμάς
Έναρξη: Παρασκευή 03.02.2017, ώρα 19.00 - 22.00 (είσοδος ελεύθερη)
Διάρκεια : 03.02.2017 - 04.03.2017
