Ορισμένες από τις μάσκες του είναι περιζήτητες από διάσημα μουσεία της υφηλίου. Όταν μας δέχτηκε στο χώρο που στεγάζονται οι μάσκες, αντικρίσαμε ένα εντυπωσιακό θέαμα.
Όλοι οι τοίχοι ήταν καλυμμένοι με μάσκες όλων των ειδών, όλων των χρωμάτων και τεχνοτροπιών. Κάθε μάσκα αντιπροσωπεύει και ένα ταξίδι. Οι μάσκες, κοιτάζοντας τες, δεν είναι ακριβώς αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως Δυτικοί θεατές. Όπως μας εξηγεί, «το θέμα είναι ότι ο Δυτικός Κόσμος θεωρεί μάσκα αυτό που βάζεις στο πρόσωπο.
Ορισμένες δεν έχουν καμία σχέση. Τις μάσκες αυτές μπορεί να τις κρατούν στο χέρι, να τις έχουν πάνω σε έναν κορμό δέντρου, μπορεί να τις έχουν κρεμασμένες στο σπίτι του αρχηγού.
Επίσης, μάσκα λένε τη γενικότερη αμφίεση, όταν είναι να κάνουν μια τελετή, χωρίς αναγκαστικά να φορούν κάτι στο πρόσωπο. Η μάσκα είναι μια trance κατάσταση: κάποιος προσπαθεί είτε να μπει μέσα στις δυνάμεις αυτές που επικαλείται, ή κάνει τον ενδιάμεσο για να τις διώξει. Μπορεί να είναι και ένα είδος πανοπλίας, φυλακτού ή ακόμη και ξόρκι».
Ουσιαστικά είναι με πιο πρωτόγονο τρόπο η παλιά ευχή του ανθρώπου να επιβάλλει την επιθυμία του στην πραγματικότητα. Και είναι χαρακτηριστικό ότι περνάει πάντοτε με μια μαγική διαδικασία μέσα από τις λέξεις.
— Πώς ξεκινήσατε να μαζεύετε μάσκες;
Ξεκίνησα τελείως τυχαία, όταν ήμουν φοιτητής στο Παρίσι. Είχα έναν συμφοιτητή από την Αφρική, ο οποίος κάποια στιγμή είχε ξεμείνει από λεφτά, μου ζήτησε να τον δανείσω. Ήθελε να μου πουλήσει μια μάσκα που είχε φέρει από την Αφρική. Ήταν μια μάσκα φυλακτό και την πουλούσε για να μπορέσει να βγάλει το μήνα.
Του δάνεισα τα χρήματα και δεν αγόρασα τη μάσκα φυσικά, αλλά όταν αυτός πήγε αργότερα στην Αφρική, μου έφερε μια αντίστοιχη μάσκα για να με προστατεύει. Και σιγά, σιγά, μπήκα σε αυτήν την ιστορία.
Η αλήθεια είναι το ότι δεν ξεκίνησε σαν συλλογή μάσκας. Ξεκίνησε μάλλον σαν συλλογή ταξιδιών. Δηλαδή, ταξιδεύοντας προέκυψαν οι μάσκες.
Πηγαίνοντας σε κάθε χώρα, έπαιρνα και κάποιες μάσκες από τον τόπο που βρισκόμουν. Ε, μετά από ένα σημείο και έπειτα, το ταξίδι άρχισε να γίνεται για τις μάσκες και όχι για τη χώρα. Όπου άκουγα ότι υπάρχει κάποιο χωριό, το οποίο πρόκειται να εξαφανιστεί γιατί πρόκειται να γίνει π.χ. αεροδρόμιο, έτρεχα στην Αφρική για να προλάβω τη μάσκα.
Κάπως έτσι έγινε όλη αυτή η ιστορία, σταδιακά, σε διάρκεια πάρα πολλών χρόνων. Αν δεν υπήρχε το ταξίδι, δεν θα υπήρχαν οι μάσκες αλλά δεν μπορώ να πω και το αντίστροφο. Βασικά ήταν το ταξίδι που με έκανε να βρίσκω τους στόχους.
Παρεμπιπτόντως οι μάσκες είναι η πρωτεύουσα συλλογή, υπάρχει και μια δεύτερη συλλογή πολύ πιο μικρή – αλλά αρκετά μεγάλη και αυτή – από μαριονέτες. Αυτά. Και διάφορα πράγματα τα οποία συνδέονται με τις μάσκες, δηλαδή, μουσικά όργανα, υφάσματα, κοσμήματα. Κάπως έτσι ξεκίνησα.
— Πόσες μάσκες έχετε μαζέψει περίπου;
Είναι πάνω από χίλιες.
— Είναι κυρίως εθνολογικές μάσκες;
Ναι, στο σύνολό τους. Έχω και μια συλλογή από μάσκες θεάτρου, αλλά δεν μπορώ να πω ότι είμαι περήφανος γι’ αυτή, π.χ. έχω όλα τα προσωπεία της commedia dell’ arte, αλλά κυρίως είναι εθνολογικές.
— Για ποιον λόγο θέλει ένας άνθρωπος να κρύψει το πρόσωπο του πίσω από μια μάσκα;
Είναι διαφορετικά το γιατί κρύβουμε το πρόσωπο μας εδώ στις απόκριες, και διαφορετικά για ποιο λόγο φοράνε μάσκα στην Αφρική. Στην Αφρική τη φοράνε για να ταυτιστούν με το πνεύμα το οποίο εκπροσωπεί η μάσκα. Για να μπορέσουν ακριβώς να πετύχουν αυτή την «μαγική» διαδικασία της επιβολής, της επιθυμίας τους πάνω στη φύση, πάνω στην πραγματικότητα.
Με τον ίδιον ακριβώς τρόπο που μεταχειριζόμαστε εμείς τις θρησκευτικές εικόνες, που τις παρακαλούμε δηλαδή να επιφέρουν το αποτέλεσμα του θαύματος στις λιτανείες, οι μαγικές δυνάμεις στις χώρες αυτές εκπροσωπούνται από τις μάσκες. «Ζωντανεύουν» όταν τις φορέσει την κατάλληλη στιγμή ένας μάγος που προσπαθεί να επιφέρει το ζητούμενο.
Ποιο είναι το ζητούμενο; Είναι πάντοτε σταθερό. Υπάρχει ένας άξονας καλού-κακού και πάντοτε προσπαθεί να διώξει το κακό και να φέρει το καλό. Αυτό αφορά τις αρρώστιες, τους τοκετούς, τις τελετές που κάνουν όσον αφορά τις σοδειές, το ψάρεμα, τις περιτομές.
— Στην περιτομή, για παράδειγμα, τι ρόλο παίζει η μάσκα;
Εκπροσωπεί το πνεύμα το οποίο θα συνενώσει τη φυλή και θα δώσει την ενηλικίωση στα αγόρια. Κατά κάποιον τρόπο είναι σαν να υλοποιούν τις δυνάμεις που φαντάζονται ότι υπάρχουν στη φύση και να τους δίνουν μια συγκεκριμένη μορφή.
Και εδώ φανταζόμαστε τον θεό ας πούμε –ή τους αρχαίους θεούς-, τους δίνουμε μια μορφή η οποία λίγο-πολύ πλησιάζει την ανθρώπινη κατάσταση. Εκεί δίνουν μια πιο πρωτόγονη μορφή σε αυτό το πράγμα. Ουσιαστικά είναι με πιο πρωτόγονο τρόπο η παλιά ευχή του ανθρώπου να επιβάλλει την επιθυμία του στην πραγματικότητα.
Και είναι χαρακτηριστικό ότι περνάει πάντοτε με μια μαγική διαδικασία μέσα από τις λέξεις. Δηλαδή, δεν αρκεί το να υπάρχει μια μάσκα. Θα πρέπει ο μάγος που τη φοράει ή όποιος τη φοράει να πει οπωσδήποτε και τις μαγικές λέξεις. Και καταλαβαίνεις πόσο κοντά είναι τα πράγματα στη σχέση επιθυμίας-πραγματικότητας.
Κι εδώ κάνουμε λιτανείες για να βρέξει ή για να φύγει το κακό μάτι, το ευχέλαιο, ή διάφορες ιστορίες τέτοιου τύπου, οι οποίες είναι πάρα πολύ κοντά με αυτές τις τελετές. Το ζητούμενο είναι τελικά είναι να είναι ο άνθρωπος καλά και ευτυχισμένος. Η μάσκα φέρνει πάρα πολύ κοντά τη μοίρα των ανθρώπων, όπου κι αν βρίσκονται, παρότι εκφράζονται και σκέφτονται με έναν διαφορετικό τρόπο.
— Γιατί τις κάνουν έτσι τρομακτικές;
Διότι είναι τρομακτικά τα στοιχεία της φύσης, οι δυνάμεις που έχουν να αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι. Εξάλλου, και στη χριστιανική θρησκεία, οι δυνάμεις οι οποίες πρέπει να δαμαστούν, να κατευναστούν, είναι τρομακτικές.
Αν δείτε στο Μεσαίωνα πώς έφτιαχναν τις δαιμονικές μορφές (θα έχετε προσέξει στους γοτθικούς ναούς τις μορφές των διαβόλων, οι οποίες είναι και υδρορροές ταυτόχρονα, ή στα παλιά μεσαιωνικά βιβλία που στο περιθώριο είναι ζωγραφισμένες πάντοτε τέτοιες τρομακτικές μορφές) θα καταλάβετε ότι δεν έχουν και μεγάλη διαφορά.
Πάντοτε ο άνθρωπος δίνει τρομακτικά χαρακτηριστικά σε αυτό το οποίο φοβάται, αλλά ταυτόχρονα, όταν μπορεί και φοράει αυτά τα τρομακτικά χαρακτηριστικά, έχει τη δυνατότητα να τα διώξει.
Υπάρχει ένας μηχανισμός στη ψυχανάλυση, ο οποίος λέγεται ταύτιση προς τον επιτιθέμενο: όταν ταυτιζόμαστε δηλαδή με αυτό που φοβόμαστε και συμπεριφερόμαστε σαν και αυτό, με αποτέλεσμα να μην το φοβόμαστε πια.
Πάτε π.χ. στην εφορία και βλέπετε τον εφοριακό ο οποίος συμπεριφέρεται λες και είστε ο κατώτερος των κατώτερων. Γιατί συμπεριφέρεται έτσι; Επειδή ακριβώς ο εφοριακός έχει ταυτιστεί με το πώς συμπεριφέρονται στον ίδιο οι ανώτεροι του, -ή αυτοί που πρέπει να λογοδοτήσει- και συμπεριφέρεται παρόμοια σε αυτούς που νομίζει κατώτερούς του.
Με τον τρόπο δηλαδή που συμπεριφέρονται οι παλιοί στρατιώτες στους νέους, ή το μεγάλο αδελφάκι στο μικρό αδελφάκι. Ε, το ίδιο πράγμα συμβαίνει και με τη μαγεία. Κάποιος ο οποίος ταυτίζεται με αυτό που φοβάται, μπορεί στη συνέχεια και να το αντιμετωπίσει. Η μαγεία στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια προ-θρησκευτική κατάσταση που προσπαθεί να φέρει τη φύση, τον κόσμο, στα μέτρα του ανθρώπου. Στην επιθυμία του.
Το ίδιο πράγμα, με διαφορετικό τρόπο, είναι αυτό που κάνει και η θρησκεία. Δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να προσπαθεί να προσαρμόσει την πραγματικότητα σε αυτό που θεωρεί καλό, σε αυτό που θα πρέπει να είναι η επιθυμία του ανθρώπου.
Στη συλλογή μου υπάρχει ένα εξαιρετικό βουντού, με ένα ζευγάρι το οποίο το έχουν δέσει. Στην άκρη του σκοινιού υπάρχει ένα λουκέτο, το οποίο το ’χουν κλειδώσει και το κλειδί είναι πεταμένο στη θάλασσα, για να μην το βρει ποτέ κανείς. Με αυτό τον τρόπο ακριβώς το ζευγάρι δεν θα χωρίσει ποτέ στη ζωή του.
— Να πούμε μερικά πράγματα για τη μάσκα στον πολιτισμό μας; Πόσες εκδοχές υπάρχουν;
Υπάρχουν τρεις εκδοχές της μάσκας στο δυτικό κόσμο. Η μάσκα στο θέατρο, η μάσκα στις απόκριες και η προσέγγιση της εθνολογικής μάσκας από μια καλλιτεχνική σκοπιά (ας το πούμε έτσι), η οποία ήταν και αυτή που έδωσε το έναυσμα στον μοντερνισμό.
Οι «Δεσποινίδες της Αβινιόν» του Πικάσο ξεκινούν με μάσκες από την Γκαμπόν επειδή πήγαινε ο Πικάσο στο Τροκαντερό και έβλεπε τις μάσκες που είχαν φέρει οι Γάλλοι από τις αποικίες τους. Και από τότε αρχίζει και μια μεγάλη όσμωση, χρησιμοποιούν δηλαδή τις μάσκες και άλλοι καλλιτέχνες όπως ο Μπρακ.
Το θέμα πια που τίθεται είναι της απελευθέρωσης του ενστίκτου και της επιθυμίας, της άγριας επιθυμίας έξω από τη συμβατικότητα, που διακρίνει τον άνθρωπο στις δυτικές κοινωνίες, έξω από το πνεύμα του νόμου.
Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, το ότι οι Δεσποινίδες της Αβινιόν βγαίνουν λίγα χρόνια μετά το 1907, 5 χρόνια μετά από την ερμηνεία του Φρόιντ πάνω στα όνειρα -που είναι ακριβώς γι’ αυτό το πράγμα, για την απελευθέρωση της επιθυμίας και όλη αυτή την κατάσταση.
Ίσως να είναι και το πιο ενδιαφέρον αυτό: το ότι η μάσκα είναι η ασυμβατότητα η οποία μέσα σε ένα τέτοιο κοινωνικό τοπίο δεν σου επιτρέπει παρά να είσαι αυτός που πρέπει να είσαι, με μικρές παρεκτροπές. Αλλά είναι τέτοιες παρεκτροπές που δεν ενοχλούν κανέναν τελικά.
Η μάσκα στο θέατρο ξεκινάει από την αρχαία τραγωδία. Περνάει από τη comedia dell’ arte και φτάνει στις μάσκες του αγροτικού θεάτρου στην Ελβετία, τη Νότια Γερμανία, μέχρι τη σύγχρονη μάσκα στο θέατρο.
Εδώ τα πράγματα είναι λίγο περίεργα, ούτε και οι ίδιοι ξέρουν εκτός εξαιρέσεων γιατί τις χρησιμοποιούν, ή τι θέλουν να πουν. Συζητώ καμιά φορά μαζί τους και δεν έχουν σαφή άποψη το λόγο που θέλουν να φορούν μάσκα οι ηθοποιοί τους, το τι εκπροσωπεί μια μάσκα, το πώς ακούγεται η φωνή μέσα από μια μάσκα θεάτρου.
Μετά, τις ξέρετε τις αποκριάτικες μάσκες, οι οποίες είναι η ευκαιρία (λίγο-πολύ σαν τους πρωτόγονους) να παρουσιάσει κανείς αυτό που νομίζει πως είναι, αλλά με τρόπο ανώδυνο, επειδή κανείς μέσα στο πλαίσιο αυτό δεν θα θελήσει να τον ταυτίσει με αυτό που παρουσιάζει πως είναι, ή να ξορκίσει αυτό που φοβάται πως είναι.
Το να ντυθεί κάποιος καλόγρια ας πούμε μπορεί να είναι ένα κρυμμένο ομοφυλόφιλο στοιχείο, οπότε περνάει τελείως απαρατήρητο, και θεραπευτικά θα έλεγα, αφού μπορεί κάποιος και το φοράει αυτό το πράγμα χωρίς να έχει καμιά επίπτωση. Αλλά όλη αυτή η ιστορία της αποκριάτικης μάσκας κρατάει μόνο ένα βράδυ.
Εξαιρετικές μάσκες φτιάχνουν επίσης οι θεραπευτικές κοινότητες. Οι τοξικομανείς και οι ψυχασθενείς φτιάχνουν πάρα πολύ ωραίες μάσκες, στις οποίες βλέπει κανείς πραγματικά τη σχέση που υπάρχει στον πρωτογονισμό της ψυχής του σύγχρονου ανθρώπου -αλλά του σύγχρονου ανθρώπου που είναι μέσα στο ψυχιατρείο, μέσα στην "εξάρτηση"- εν σχέση με τους λαούς που ζουν αυτόν τον πρωτογονισμό στην καθημερινότητα τους.
— Αυτός ο πρωτογονισμός συνεχίζεται ή είναι πλέον σε παρακμή; Στο Μεξικό π.χ. ή στην Αφρική;
Στο Μεξικό όχι, δεν συνεχίζεται. Είναι πια μια οικονομία της αγοράς, όπως και εδώ. Έχουν μπει μέσα στη παγκοσμιοποίηση, εκτός ίσως από κάποιες περιοχές που δεν μπορείς να πεις ότι είναι το συνηθισμένο Μεξικό.
Τον βρίσκεις στους Τσιάπας, οι οποίοι διεκδικούν μια αυτονομία, διεκδικούν την ψυχή τους. Παρόλα αυτά, δεν διεκδικούν την ψυχή τους για να μπορέσουν να σταθούν με μια αυτονομία.
Διεκδικούν μερίδιο της πίτας, την οποία δεν τους τη δίνουν οι άλλοι και την διεκδικούν με τα όπλα. Ή στην Οαχάκα όπου έγινε αυτή η μεγάλη εξέγερση πριν 3-4 χρόνια, η οποία δεν πήγε πουθενά. Με το που τους έδωσαν αυτά τα οποία ζητούσαν, έπαψε και η εξέγερση.
Σε αντίθεση, συναντάει κανείς εξαιρετικές χώρες στη Λατινική Αμερική οι οποίες δεν είναι καν γνωστές. Ας πούμε την Γουιάνα, την Ονδούρα οι οποίες πραγματικά κρατάνε κάτι από εκείνο το οποίο είχαν. Με την Αφρική τα πράγματα είναι κάπου στη μέση. Υπάρχουν χώρες που είναι πολύ πλούσιες. Έχουν κοιτάσματα πετρελαίου. Έχει μπει η Κίνα πια στην Αφρική η οποία ξεσηκώνει τα πάντα. Έχουν πάρα πολλά διαμάντια, μεταλλεύματα. Βρίσκονται κι αυτές οι περιοχές πια σε άλλη κατάσταση. Αλλά υπάρχουν χώρες σαν την Μπουρκίνα Φάσο, το Μάλι, το Νίγηρα, τη Γουινέα και την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία που αξίζει κανείς να επισκεφτεί.
Δεν σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο οι άνθρωποι εκεί, έχει άλλη σημασία ο χρόνος, άλλη σημασία η ζωή, άλλη σημασία οι σχέσεις. Είναι σαν να υπάρχει ένας πολύ μικρός πλανήτης μέσα στον πλανήτη και αυτό μπορεί να το συναντήσει κανείς μόνο στην Αφρική. Πουθενά αλλού. Ή σε κομμάτια της Λατινικής Αμερικής. Πας ας πούμε στο Περού και συναντάς ένα μέρος του πληθυσμού που σχετίζεται με τους Ινδιάνους. Στην Βολιβία παρότι οι Ινδιάνοι είναι το 40% του πληθυσμού, είναι τελείως προσανατολισμένοι στο δυτικό τρόπο ζωής. Έχουν κάνει πολύ ζημιά οι Ευρωπαίοι. Οι παλιοί θεοί των Ινδιάνων είναι μπολιασμένοι με τους θεούς των καθολικών και τους βγάζουν και περίεργα ονόματα όπως στην Βραζιλία ή στην Κούβα η Santeria.
Μπορεί να σου φανεί παράξενο, αλλά η Ιαπωνία παρότι είναι μέσα στην αιχμή του τεχνολογικού πολιτισμού και φαίνεται να είναι δυτική χώρα, ουσιαστικά ακολουθεί τις επιταγές του ζεν στα πάντα. Είναι άλλος πλανήτης, σε ξεγελάει. Ο τρόπος που είναι φτιαγμένη μια πόλη, το πως είναι οι σιδηρόδρομοι με τις τεράστιες ταχύτητες, οι σχέσεις των ανθρώπων, οι κήποι, οι τελετές του τσαγιού, εξακολουθούν ακόμη και κρατούν πεισματικά μια ταυτότητα που πρέπει να μπεις βαθιά στην κουλτούρα τους για να τη δεις. Και οι Ιάπωνες έχουν εξαιρετικές μάσκες, που σχετίζονται με το θέατρο κυρίως.
— Τις κουκούλες των κουκουλοφόρων μπορούμε να τις θεωρήσουμε ως μάσκες;
Εάν έχουν χρήση μάσκας. Με μια ευρεία έννοια, μάσκα είναι αυτή που φοράει ο πυροσβέστης, αυτή που φοράει ο χειρουργό, αυτή που φοράει ο διασωληνωμένος στην εντατική. Αλλά δεν είναι μάσκες στην πραγματικότητα, είναι κατ’ επέκταση μάσκες.
Εξάλλου, μια μάσκα στην Αφρική έχει και τη στολή ολόκληρη, δεν είναι για το πρόσωπο μόνο. Ο άνθρωπος ο οποίος τη φοράει και κάνει την τελετή, τους εξορκισμούς, το χορό, είναι όλος ντυμένος με την αντίστοιχη στολή.
Μία επιλογή από την τεράστια συλλογή μασκών του Φώτη Καγγελάρη, φωτογραφημένες από την Manteau Stam.
