Όπως πάμπολλα Αθηνόπουλα, διατηρώ κι εγώ παιδικές αναμνήσεις από οικογενειακές βόλτες στον Εθνικό Κήπο. Να τρεχαλάω στις αλέες, να χαζεύω τα «εξωτικά» παγόνια, τις μαϊμούδες, τα ελάφια, τα αγριοκάτσικα και τα πολύχρωμα πουλιά του μίνι ζωολογικού κήπου (μέχρι λιοντάρια είχε κάποτε) αν και με στενοχώραγαν έτσι περιορισμένα, να ταΐζω ποπ κορν πάπιες και κύκνους στις λιμνούλες. Δεν ήταν δα και πολλά τα πάρκα της πόλης όπου μπορούσε να αμοληθεί ένας μπόμπιρας και ο Κήπος σίγουρα ήταν –και παραμένει– «ναυαρχίδα» όλων.
Πώς να μην είναι: Τα 155 πολύτιμα αυτά στρέμματα πρασίνου στην καρδιά μιας τσιμεντούπολης με δέντρα και φυτά από όλο τον κόσμο –ορισμένα εξαιρετικά σπάνια– που «θεμελίωσε» η βασίλισσα Αμαλία το 1836, συνιστούν έκτοτε μια όαση γαλήνης και αναψυχής που προσφέρεται για κάθε ηλικία: τη «μαρίδα», τα ερωτευμένα ζευγαράκια, τις συντροφιές των ηλικιωμένων, σε περιπατητές, τουρίστες, αθλητές, εκδρομείς...
Στους δύο σχεδόν αιώνες της ύπαρξής του υπέστη διάφορες αλλαγές, ακόμα και καταστροφές, δίχως να απολέσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του. Τα τελευταία χρόνια έχει, εντούτοις, φανερά παρακμάσει: αφρόντιστος, απεριποίητος, χορταριασμένος, με πολλά ξερά ή γερασμένα δέντρα και φυτά, πλήθος παράσιτα, σκουπίδια...
Εξακολούθησα να επισκέπτομαι τον Κήπο και μεγαλύτερος, είτε για χαλάρωση και ρεμβασμό είτε για πιο ενήλικες... αταξίες. Όχι πάντως τόσο ακραίες σαν του Άρη Ρέτσου και των άλλων πρωταγωνιστών της «Μανίας» του Γιώργου Πανουσόπουλου (1985), η οποία γυρίστηκε εξ ολοκλήρου εκεί! Στη δυνατή, αλληγορική αυτή ταινία ο χώρος μετατρέπεται σε ζούγκλα, «βγάζοντας στην επιφάνεια θαμμένα αρχέγονα ένστικτα που συγκρούονται με τον ορθολογικό προγραμματισμό της σύγχρονης ζωής».
Εκτός από το μεγάλο βοτανολογικό του ενδιαφέρον, όντας κήπος βοτανικός, διαθέτει τη δική του πανίδα (χελώνες, φρύνους, σαύρες, πολλά είδη πουλιών και άλλων μικρών ζώων), πέρα από αυτή που «εκτίθεται» ακόμα στον μικρό ζωολογικό.
Περιλαμβάνει αρχαιολογικά μνημεία όπως το επιστύλιο του Αδριάνειου Υδραγωγείου, το εξαίρετο ψηφιδωτό δάπεδο στα ερείπια υστερορωμαϊκής έπαυλης (έξοδος Αμαλίας), «σπαράγματα» άλλων αρχαιοτήτων, νεότερα γλυπτά, προτομές προσωπικοτήτων (Καποδίστριας, Σολωμός, Α. Βαλαωρίτης, Εϋνάρδος), ιστορικά κτίρια όπως η Παιδική Βιβλιοθήκη και το Βοτανικό Μουσείο, παιδική χαρά, σιντριβάνια, παλιά πηγάδια, περιστύλια, ένα ηλιακό ρολόι...
Δεν χαρακτηρίστηκε τυχαία ευρωπαϊκό πολιτιστικό μνημείο, όντας σπάνιο δείγμα ευρωπαϊκής –και ειδικά βαυαρικής, εφόσον το Μόναχο πρωτοπορούσε στο είδος– αρχιτεκτονικής τοπίου του 19ου αιώνα. Οι δε λαβυρινθώδεις διαδρομές (ακόμα χάνομαι καμιά φορά!), οι οποίες διαμορφώθηκαν έτσι ώστε να υποβάλλουν στον περιπατητή την ψευδαίσθηση ενός χώρου αρκετά πιο εκτεταμένου, ήταν διαβάζω ιδέα του ονομαστού Γάλλου κηποτέχνη Φρανσουά Λουί Μπαρό.
Καθώς όμως κάθε ζωντανός οργανισμός, έτσι και ο Εθνικός Κήπος (μετονομάστηκε έτσι από «Βασιλικός», αρχικά μεταξύ 1927-1935 και τελεσίδικα μετά την οριστική κατάργηση της βασιλείας το 1974) υποβάλλεται στη δοκιμασία του χρόνου. Στους δύο σχεδόν αιώνες της ύπαρξής του υπέστη διάφορες αλλαγές, ακόμα και καταστροφές, δίχως να απολέσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του.
Τα τελευταία χρόνια έχει, εντούτοις, φανερά παρακμάσει: αφρόντιστος, χορταριασμένος, με πολλά ξερά ή γερασμένα δέντρα και φυτά, πλήθος παράσιτα, σκουπίδια επίσης. Οι λιμνούλες στεγνές, «έγκλειστες» οι εναπομείνασες πάπιες και τα παγόνια κυρίως για τον φόβο των αδέσποτων σκύλων... Τουλάχιστον ξανάνοιξε εκείνο το τόσο γραφικό καφενείο (αγαπημένο στέκι κάποτε) της εξόδου προς Ηρώδου Αττικού.
Πρωτοβουλίες ανάπλασης είχαν ανακοινωθεί ήδη από το 2004, όταν ο χώρος πέρασε στον Δήμο Αθηναίων, δίχως όμως ποτέ να υλοποιηθούν ουσιαστικά, ούτε όταν το Κεντρικό Συμβούλιο Νεώτερων Μνημείων του ΥΠΠΟ ενέκρινε το 2011 σχετική μελέτη του ΕΜΠ που θα χρηματοδοτούσε η Περιφέρεια Αττικής.
Για να φτάσουμε στην προ λίγων ημερών εξαγγελία μια νέας φιλόδοξης –«φαραωνικής» κατά τους επικριτές της– επιχείρησης αναβάθμισης που θα είναι «ουσιαστική αλλά αόρατη στο γυμνό μάτι», σύμφωνα με τη νέα αντιδήμαρχο Πρασίνου Ελένη Μυριβήλη. Η χρηματοδότηση προήλθε από τα ΕΣΠΑ (4.200 εκ. ευρώ), έγινε επισταμένη μελέτη, επιστρατεύθηκαν μέχρι Βαυαροί ειδικοί.
Κύριοι στόχοι, ο εκσυγχρονισμός και η αποκατάσταση του δικτύου ύδρευσης, η αναλυτική καταγραφή της υπάρχουσας βλάστησης (υπολογίζεται σε 6.500 δέντρα και 15.000 χαμηλότερα φυτά και θάμνους), η αναβάθμιση των υδάτινων στοιχείων και των λοιπών υποδομών του πάρκου καθώς επίσης η αλλαγή επίστρωσης του συνολικού μήκους 7 χλμ. δικτύου μονοπατιών. Ήδη, εξάλλου, ο δήμος ξεκίνησε δράσεις ενημέρωσης κι ευαισθητοποίησης όπως τα προγράμματα «Ζήσε τον Κήπο αλλιώς» και τα «Μυστικά του Κήπου».
Οι αντιδράσεις που εκφράστηκαν ωστόσο είναι αρκετές, τόσο μέσα στο δημοτικό συμβούλιο όσο κι από επιστήμονες αλλά και απλούς ευαισθητοποιημένους πολίτες.
«Απέναντι» στο εγχείρημα αυτό –σε συγκεκριμένα δηλαδή σημεία του– βρέθηκε και η Εταιρεία Φίλων Εθνικού Κήπου (ΕΦΕΚ), ένας δραστήριος σύλλογος με μεγάλη προσφορά στον χώρο από το 2005.
«Αφότου ο Κήπος εντάχθηκε στη Διεύθυνση Πρασίνου του δήμου Αθηναίων πορεύεται ουσιαστικά δίχως πυξίδα, καθένας κάνει του κεφαλιού του στον τομέα του», αναφέρει η αντιπρόεδρος της Εταιρείας Ειρήνη Μολφέση.
«Κάποιοι θέλανε να του αλλάξουν διαμόρφωση, να τον κάνουν μουσειακό έκθεμα ή να τον επιβαρύνουν με επιπλέον χρήσεις, κάτι που αντιβαίνει στο καθεστώς προστασίας του... Μέχρι τώρα δεν είχε γίνει ουσιαστικά κανένα έργο. Χάθηκαν στο μεταξύ πολλά δέντρα, φυτεύτηκαν άλλα άσχετα με το χώρο όπως π.χ. ελιές. Εισέρχονται μη υπηρεσιακά οχήματα, συντήρηση δεν γίνεται, η διαχείριση είναι άλλα αντ' άλλων!», συνεχίζει.
«Υπάρχει η Χάρτα της Φλωρεντίας που προστατεύει τέτοια μνημεία. Κάποια από τα έργα που αναγγέλθηκαν είναι σωστά και αναγκαία, όμως το να ανασκαφούν όλα τα χωμάτινα δρομάκια του Κήπου για να τοποθετηθεί άλλο υλικό επίστρωσης είναι μια εντελώς άχρηστη και αυθαίρετη παρέμβαση, ενώ δεν δρομολογούνται βασικά έργα συντήρησης και αναβάθμισης του πρασίνου. Υπάρχουν πολλά ξερά ή άρρωστα φυτά, πλήθος τα παράσιτα και τα ζιζάνια, εξαθλιωμένη η όποια πανίδα έχει απομείνει... αυτά έπρεπε να προηγηθούν. Έχει έπειτα εκπονηθεί κάποια μελέτη των περιβαλλοντολογικών επιπτώσεων που θα έχουν οι επεμβάσεις αυτές;», διερωτάται.
Λέει ότι το μόνιμο επιστημονικό προσωπικό είναι «μια χούφτα άνθρωποι», ότι πρότειναν συνεργασία στον δήμο δίχως ανταπόκριση, ενώ θεωρεί ασύμβατες με τον χώρο του Κήπου μαζικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες, προκρίνοντας ηπιότερες χρήσεις.
«Η μελέτη του έργου της "αναβάθμισης" των υποδομών του Εθνικού Κήπου προβλέπει επίσης την τοποθέτηση πολλών χιλιομέτρων καλωδίων και σωληνώσεων για τις ανάγκες των ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων και ιδιαίτερα του ηλεκτροφωτισμού. Οι προδιαγραφές εγκατάστασής τους υποδεικνύουν τη γραμμική τοποθέτηση τους σε κανάλια βάθους 70 εκ. Σκέφτηκε άραγε ο δήμος της Αθήνας το μέγεθος της καταστροφής που θα προκληθεί από την αναπόφευκτη κοπή στηρικτικών και όχι μόνο ριζών, αφού λόγω της άρδευσης του κήπου με κατάκλιση, το ριζικό σύστημα των φυτών βρίσκεται στα επιφανειακά εδαφικά στρώματα, αλλά και πόσο θα επηρεαστεί η στατικότητα των δέντρων μιας και τα περισσότερα, ιδιαίτερα όσα βρίσκονται σε εγγύτητα με τα μονοπάτια, έχουν πάρει κλίσεις αναζητώντας το φως;», αναφέρει σε ανακοίνωσή της η Πανελλήνια Ένωση Επαγγελματιών Γεωτεχνικών και Επιχειρήσεων Πρασίνου (ΠΕΕΓΕΠ), όπου επισημαίνεται επίσης, μεταξύ άλλων, η αρνητική επίδραση στη νυκτόβια ζωή ακόμα και των φυτών από την άπλετη, ενεργοβόρα φωταγώγηση –118 προβολείς και 28 ενδοδαπέδια χωνευτά φώτα και LED– που προβλέπεται. Ποιος άραγε θα χρεώνεται στη ΔΕΗ και πόσο επείγουσα ανάγκη είναι, δεδομένου ότι ο Κήπος κλείνει για το κοινό μετά τη δύση του ηλίου; Εκτός βέβαια και πρόκειται αυτό να αλλάξει!
«Ο Κήπος είναι χαρακτηρισμένος ως ιστορικός τόπος βάσει της Χάρτας της Φλωρεντίας και θέλει ειδικό τρόπο διαχείρισης. Ο κ. Καμίνης ως διαχειριστής του χώρου έχει, όπως αποδεικνύουν οι ενέργειές του, διαφορετική αντίληψη. Τον θεωρεί ένα ακόμα τυχαίο πάρκο. Δεν έχει επισημάνει την ιδιαιτερότητα και το σπάνιο βοτανολογικό του περιεχόμενο στην Πόλη των Αθηνών. Θα μπορούσε να γίνει σημείο αναφοράς με άλλο τρόπο, όχι με φιέστες και άστοχες εργολαβίες. Ενεργούν απρογραμμάτιστα. Η ΕΦΕΚ είχε έρθει σε μία συμφωνία με τους Βαυαρούς για τον ενδεδειγμένο τρόπο συντήρησης, διαχείρισης και αναβάθμισης του ΕΤ, την οποία "καπέλωσε" ο κ. δήμαρχος κλείνοντας εκείνος χωριστή συμφωνία μαζί τους. Ωραία ως εδώ, χωρίς όμως καν να περιμένει να εκπονηθεί η σχετική μελέτη, χωρίς να κάνει κάτι για τη σωτηρία της χλωρίδας και της πανίδας», λέει η καθηγήτρια βιολογίας του ΕΚΠΑ και μέλος του ΔΣ της ΕΦΕΚ Αμαλία Καραγκούνη.
«Προχωρά σε εργολαβίες για τα άψυχα αντικείμενα του Κήπου! Πώς έγινε αυτό; Αν υπάρχουν χρήματα, έπρεπε να ξεκινήσει από το βοτανικό υλικό. Έχει υποβαθμίσει άραγε το θέμα αυτό ο δήμος ηθελημένα ή αθέλητα; Εμείς είχαμε δρομολογήσει μια σχετική μελέτη από το ΕΚΠΑ (τομέας Βοτανικής Βιολογικού) με αυτό ακριβώς το σκεπτικό, αλλά βέβαια σταμάτησε στον ΕΛΚΕ (Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας). Φρονώ ότι ο Κήπος πρέπει να παραμείνει χώρος αναψυχής, ηρεμίας, απόλαυσης και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, δίχως οχληρές χρήσεις ή παρεμβάσεις».
«Η εγκατάλειψη του Εθνικού Κήπου είναι μια ιστορία πολλών ετών, όπως και οι προσπάθειες να γίνει κάτι γι' αυτό... Βγήκε προ ημερών στα ΜΜΕ μια εργολαβία όπου προτεραιότητα εμφανίζεται να έχει η ανακατασκευή δρομίσκων και μονοπατιών, να σκαφτούν δηλαδή σε βάθος 20 εκ. και να αντικατασταθεί το έδαφος με άλλο υλικό, άρα να διαταραχθεί το οικοσύστημα, ενώ θα όφειλε να προηγηθεί η αντιμετώπιση των προβλημάτων της χλωρίδας για την οποία διατίθεται μόλις το 13% του προϋπολογισμού!», θα πει ο Ιωάννης Χρονόπουλος, ομότιμος καθηγητής Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
«Πολλά γερασμένα ή ξερά δέντρα και φυτά πρέπει να απομακρυνθούν και να αντικατασταθούν, συνεχίζει, «όμως όλο αυτό δεν γίνεται στο γόνατο, χρειάζεται επισταμένη μελέτη που δεν αναφέρεται πουθενά... Έχουν επιπλέον γίνει από παλιότερα μελέτες για το βιοκλιματικό περιβάλλον του κήπου και έχει διαπιστωθεί ότι είναι εξαιρετικά ευνοϊκό για τον επισκέπτη, ενώ ταυτόχρονα επιδρά και βελτιώνει τις συνθήκες της περιβάλλουσας δόμησης. Αν στον χώρο προστεθούν πολλά επιπλέον σκληρά οικοδομικά υλικά και στεγανοποιηθούν οι δρόμοι, αυτό θα αλλάξει. Αυτό που απαιτείται είναι μια συνολική μελέτη με προσεκτικά βήματα και σωστές προτεραιότητες, ένα σύγχρονο σχέδιο διαχείρισης που να αναδεικνύει τον Κήπο χωρίς να τον αποχαρακτηρίζει», επισημαίνει.
«Στον Εθνικό Κήπο δεν είσαι θεατής, δεν είναι "πάρκο", είναι καταφύγιο όπου δημιουργείς μια προσωπική σχέση με τα φυτά. Το ριζικό πλέγμα βρίσκεται ακριβώς εκεί που θα σκάψουν τα μηχανήματα. Να το κόψεις είναι σαν να σου κάνουν λοβοτομή. Ψηφίσαμε ένα διαχειριστικό σχέδιο που μεταμορφώθηκε (από τις τεχνικές υπηρεσίες του δήμου, όχι τη Δ/ση Πρασίνου) σε εργολαβία. Όμως άλλο διαχείριση, άλλο ανάπλαση! Πουθενά έπειτα δεν υπάρχει κάποια σαφής μέριμνα για τα ζώα του Κήπου, τα αναρριχόμενα φυτά στις πέργκολες και τη γενικότερη διατάραξη του ιδιαίτερου αυτού οικοσυστήματος στη διάρκεια των εργασιών. Δεν αμφισβητώ την καλή προαίρεση των εμπνευστών των έργων, όμως όπως λέει κι ένα σοφό ρητό "ο δρόμος για την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις!"», γράφει στον προσωπικό του λογαριασμό στο fb ο ανεξάρτητος δημοτικός σύμβουλος Φίλιππος Δραγούμης.
Απαντώντας στις επικρίσεις, η αντιδήμαρχος Πρασίνου –εγγονή του ποιητή Στρατή Μυριβήλη, πανεπιστημιακός και δραστήρια περί τα οικολογικά– αντέτεινε ότι «δεν πρόκειται να γίνει κανένα τεχνητό δάπεδο, θα προστεθούν απλώς στο χώμα σταθεροποιητικοί παράγοντες», παραπέμποντας στις σχετικές αναρτήσεις της Διαύγειας.
Δήλωσε ότι η ανάπλαση μονοπατιών και ρείθρων είναι αναγκαία λόγω των εκτεταμένων φθορών και της διάβρωσης, ότι η υπογειοποίηση των καλωδίων επιβάλλεται, ότι ο περιφερειακός φωτισμός «έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να μην προκαλεί φωτορρύπανση», ενώ ο εσωτερικός θα χρησιμοποιείται «μόνο όταν συντρέχουν λόγοι ασφαλείας ή άμεσης ανάγκης».
Θα υπάρχει, συμπλήρωσε, συνεχής επίβλεψη ώστε να αποφευχθούν τυχόν αστοχίες. Υπεραμύνθηκε της μελέτης που έχει εκπονηθεί, έκανε λόγο για ένα ολοκληρωμένο διαχειριστικό πλάνο του Εθνικού Κήπου «με ορίζοντα το 2050».
Δεν ξέρω πόσο ανταποκρίνεται πράγματι στις προδιαγραφές η εν λόγω επίστρωση (οι παραπάνω συνομιλητές μου το αμφισβητούν ευθέως, ορισμένοι κιόλας φοβούνται ότι απώτερος στόχος είναι η διευκόλυνση της κυκλοφορίας βαρέων οχημάτων). Είναι άραγε τόσο αναγκαίο ένα έργο που θα κάνει τον Κήπο κυριολεκτικά άνω-κάτω για άγνωστο χρονικό διάστημα, «αγνώριστο» και μη προσβάσιμο σε πολλά του τμήματα, ενόσω κιόλας υπάρχουν άλλες άμεσες προτεραιότητες;
Κάποιοι ίσως θεωρήσουν τις αντιρρήσεις στην ανάπλαση του Εθνικού Κήπου ως αντιπολιτευτικές προς τον νυν δήμαρχο «γκρίνιες». Φαίνεται ωστόσο πως κάποιες τουλάχιστον από αυτές δεν είναι καθόλου ανεδαφικές θα έπρεπε να αποτελέσουν αντικείμενο διαλόγου. Ζούμε έπειτα για μια πόλη με μεγάλη παράδοση σε φιλόδοξα πλην όμως αποτυχημένα, αλλοπρόσαλλα πρότζεκτ (κάτι φανερό σε πολλές αναπλάσεις δημόσιων χώρων), με ένα σωρό κονδύλια να διοχετεύονται λάθος ή να «ροκανίζονται» καθ' οδόν, έχοντας στο μεταξύ επιτελέσει έργο ψηφοθηρικό και εξυπηρετήσει διάφορους παρατρεχάμενους της εκάστοτε εξουσίας.
Είθε οι «Κασσάνδρες» να διαψευστούν και σύντομα ο υπέροχος αυτός χώρος να ξανανιώσει. Επειδή όμως ισχύει ότι κάποιες φορές ακόμα και οι καλύτερες προθέσεις από μόνες τους δεν αρκούν, ας εξεταστούν όλες οι πλευρές κι ας αποκτήσουν και οι πολίτες ενημέρωση και λόγο στα όσα προγραμματίζονται στον «δικό τους» Κήπο.
