— κ. Μίχο, τι θα αφήσει πίσω του ο κορωνοϊός;
Η διάρκεια της πανδημίας είναι αυτή που θα καθορίσει τις μακροπρόθεσμες συνέπειές της. Ενώ ελπίζαμε ότι με τον εμβολιασμό θα τελείωνε ή θα περιοριζόταν η πανδημία, η ανάδυση μεταλλάξεων του ιού ανθεκτικών στα εμβόλια, παρατείνει την αβεβαιότητα για τη διάρκειά και τις συνέπειές της.
Πάντως ήδη υπάρχουν συνέπειες στον ψυχισμό των ανθρώπων και ειδικότερα των παιδιών με αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών, αϋπνίας και παθολογικής εξάρτησης από ηλεκτρονικά μέσα. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ποιες θα είναι οι απώτερες συνέπειες στον ψυχισμό βρεφών που σε κρίσιμες φάσεις ανάπτυξης δεν έχουν δει το ανθρώπινο πρόσωπο και χαμόγελο ή των εφήβων που για παρατεταμένη χρονική περίοδο δεν έχουν ζήσει την κοινωνική επαφή και τη συμμετοχή στην ομάδα.
Ακόμη και για μεγάλο μέρος του πληθυσμού που περνάει τη λοίμωξη COVID-19 με ήπια συμπτώματα, η εμφάνιση παρατεινόμενων συμπτωμάτων χρόνιας κόπωσης, δυσκολίας επανόδου στην εργασίας, απώλειας γνωστικών λειτουργιών θα δημιουργήσει χρόνια πάσχοντες που ακόμη δεν μπορούμε να προβλέψουμε την εξέλιξή τους.
Η πανδημία COVID-19 αυξάνει μακροπρόθεσμα και τις κοινωνικές ανισότητες καθώς πλήττει δυσανάλογα φτωχούς και μη προνομιούχους που εργάζονται και μετακινούνται σε συνθήκες συγχρωτισμού, χωρίς δυνατότητες τηλεργασίας. Ειδικά η δημόσια εκπαίδευση υπολειτούργησε την προηγούμενη χρονιά αφήνοντας σημαντικά γνωσιακά ελλείματα σε μεγάλο μέρος μαθητών. Παρότι τεχνολογίες τηλεεκπαίδευσης αναπτύχθηκαν και εφαρμόσθηκαν με εκπληκτικές ταχύτητες, αποδείχθηκε ότι τίποτε δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ανθρώπινη επαφή και φυσική παρουσία και στην εκπαίδευση.
Για τους παραπάνω λόγους τα εμβόλια COVID-19 είναι μία επιπλέον παρέμβαση υπέρ των αδυνάτων και των ευάλωτων πληθυσμών.
Παλιότερα οι λοιμωξιολόγοι λέγαμε για τη γρίπη ότι «το μόνο που μπορείς να προβλέψεις είναι ότι είναι απρόβλεπτη». Μέχρι που ήρθε ο κορονοϊός SARS-CoV-2 και έδωσε άλλη διάσταση στο «απρόβλεπτος».
— Τι απαντάτε σε όσους υγειονομικούς και εκπαιδευτικούς επιλέγουν να μην εμβολιάζονται;
Στο ξεκίνημα των εμβολίων COVID-19 ήταν λογικό να υπάρχουν ενδοιασμοί ή αμφισβήτηση. Μετά όμως από χορήγηση παγκοσμίως περίπου 5 δισεκατομμυρίων δόσεων, τα δεδομένα ασφάλειας και αποτελεσματικότητας που έχουν αθροιστεί από διαφορετικές χώρες, δίνουν επιχειρήματα για να πεισθούν ακόμη και οι πλέον δύσπιστοι.
Υγειονομικοί που δεν εμβολιάζονται παραβιάζουν την ιπποκρατική αρχή «ωφελέειν ή μη βλάπτειν» καθώς μπορεί να προκαλέσουν σοβαρή σωματική βλάβη σε ασθενείς που παρακολουθούν ή και συναδέλφους τους που συνυπάρχουν στους ίδιους περιορισμένους χώρους. Πέρα από την ηθική διάσταση του θέματος, υπάρχει και η νομική διάσταση, που μπορεί να τους αφήσει έκθετους απέναντι σε ασθενείς που θα κινηθούν νομικά εναντίον τους ή εναντίον του νοσοκομείου που εργάζονται.
Οι εκπαιδευτικοί που δεν εμβολιάζονται λόγω μεγαλύτερης ηλικίας έχουν πολύ υψηλότερο κίνδυνο νόσησης και επιπλοκών από τους μαθητές τους, αλλά επιπλέον εάν αρρωστήσουν τα παιδιά θα χάσουν μαθήματα και θα επηρεαστεί η δραστηριότητά τους. Μου έχει κάνει εντύπωση που βλέπω αρκετούς εφήβους να δείχνουν σημαντικά υψηλότερη ωριμότητα από γονείς και εκπαιδευτικούς και να ζητούν από μόνοι τους να εμβολιασθούν.
— Σε λίγες μέρες ανοίγουν τα σχολεία. Τι θα πρέπει να προσέξουν ιδιαίτερα οι γονείς και τα παιδιά;
Η φετινή σχολική χρονιά θα είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για τη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος. Έχει γίνει από όλους αντιληπτό ότι κλειστά σχολεία συνεπάγονται δυσανάλογα σοβαρές επιπτώσεις στον ψυχισμό, την πνευματική και σωματική εξέλιξη των παιδιών. Επιπλέον, με κλειστά σχολεία δεν μπορεί να λειτουργήσει ομαλά ούτε η οικονομία και επηρεάζεται συνολικά η κοινωνική λειτουργικότητα.
Παρότι και φέτος η μάσκα θα είναι απαραίτητο αξεσουάρ στις σχολικές τάξεις, ο εμβολιασμός των εφήβων, των γονιών τους και των εκπαιδευτικών θα βοηθήσει ώστε να μην υπάρχουν συρροές κρουσμάτων και κλείσιμο τάξεων ή σχολείων.
— Τι είναι αυτό που σας ανησυχεί περισσότερο για τη μετάλλαξη Δέλτα και την επιδημιολογική εικόνα του φθινοπώρου;
Η μετάλλαξη Δέλτα φαίνεται να έχει μεγάλη ικανότητα μετάδοσης και τα υπάρχοντα εμβόλια έχουν μειωμένη αποτελεσματικότητα σε σύγκριση με τις αρχικές μεταλλάξεις του ιού.
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα έχουμε καταστάσεις υπερμετάδοσης, ειδικά όταν θα ξεκινήσει το κρύο και ο συγχρωτισμός σε κλειστούς χώρους. Επιπλέον, επειδή μικρό ποσοστό εφήβων και νεαρών ενηλίκων έχουν έως σήμερα εμβολιασθεί, θα υπάρξουν συρροές σε σχολεία και χώρους που συναθροίζονται νέοι.
— Πώς σχολιάζετε την άποψη που υποστηρίζουν κάποιοι, ότι οδηγούμαστε σε μια κοινωνία με πολίτες δύο ταχυτήτων λόγω των εμβολιασμών;
Είναι σίγουρο ότι η παγκόσμια κοινότητα οδηγείται σε πολλές ταχύτητες. Ενώ στον ανεπτυγμένο κόσμο συζητάμε ήδη για το χρόνο πιθανής 3ης δόσης του εμβολίου, το μεγαλύτερο ποσοστό των αναπτυσσόμενων χωρών δεν έχουν καμία πρόσβαση σε εμβόλια COVID-19 και σε πιθανές μελλοντικές θεραπείες. Επίσης η έμμεση επιβολή υποχρεωτικότητας του εμβολίου στις ανεπτυγμένες χώρες, με ότι αντιδράσεις αυτή συνεπάγεται, θα δημιουργήσει αναταραχή και αντιδράσεις, με πολλά καινοφανή νομικά θέματα και ερωτήματα βιοηθικής να αναφύονται, χωρίς να έχουμε ακόμη σαφείς απαντήσεις. Στον ανεπτυγμένο κόσμο υπάρχει ποσοστό του πληθυσμού που αντιτίθεται στην επιστημονική γνώση και τους εμβολιασμούς ως αντίδραση στους θεσμούς που δεν μπορούν να δώσουν λύσεις σε άλλα ζητήματα που αφορούν κυρίως τους νέους. Δεν θα πρέπει να λειτουργήσουμε σε συνθήκες αποκλεισμού και διχασμού, αλλά θα πρέπει με ήπιο και ορθό λόγο, προτάσσοντας κυρίως τεκμηριωμένα επιχειρήματα να προφυλάξουμε το ύψιστο αγαθό της υγείας.
— Μπορεί να υπάρξουν ενδεχόμενες παρενέργειες από το εμβόλιο στους εφήβους; Τι απαντάτε σε όσους γονείς νιώθουν ανασφάλεια σχετικά με τους εμβολιασμούς;
Οι ανησυχίες των γονιών ήταν δικαιολογημένες αρχικά, καθώς οι μελέτες σε πληθυσμούς εφήβων που έγινε εμβολιασμός έδειξαν κάποια περιστατικά μυοκαρδίτιδας- περικαρδίτιδας μετά από εμβόλιο. Όμως οι περιπτώσεις αυτές ήταν σπάνιες και αυτοπεριοριζόμενες, χωρίς κανένα δυσάρεστο σύμβαν.
Επειδή όμως η μετάλλαξη Δέλτα είναι πολύ μεταδοτική το δίλημμα του φθινοπώρου για τους εφήβους και τους γονείς τους θα είναι εμβολιασμός ή νόσηση. Η νόσηση σε εφήβους και νεαρούς ενήλικες παρότι έχει χαμηλή- όχι μηδενική- θνητότητα, φαίνεται να προσομοιάζει σε επιπλοκές με τη νόσο σε ενήλικες.
Παρά τους προβληματισμούς και μελετώντας αναλυτικά όλα τα σχετικά επιστημονικά δεδομένα να σας πω ότι και σε προσωπικό επίπεδο, εμβολίασα τους εφήβους στο οικογενειακό μου περιβάλλον.
— Επίσης, σχετικά με τη χρήση των μασκών τι συμβουλή θα δίνατε στους μαθητές;
Και φέτος η μάσκα θα πρέπει να φορεθεί για προληπτικούς λόγους σε κλειστούς χώρους και σχολικές αίθουσες ανεξάρτητα από την εμβολιαστική κατάσταση του ατόμου.
— Είναι αλήθεια ότι τα παιδιά που νοσούν με κλινικά συμπτώματα ακόμα και ασυμπτωματικά μπορεί να εμφανίσουν το post covid σύνδρομο που επηρεάζει τα παιδιά για πολύ καιρό;
Επειδή μεγάλος αριθμός παιδιών και εφήβων περνάει τη λοίμωξη ασυμπτωματικά ή με ήπια συμπτώματα η επιστημονική τεκμηρίωση για το χρόνιο covid σύνδρομο στα παιδιά είναι περιορισμένη. Παρότι φαίνεται ότι παρουσιάζεται σε μικρότερο ποσοστό από ότι περιγράφεται στους ενήλικες δεν είμαστε ακόμη σίγουροι για την έκταση και τη διάρκειά της. Σε κάποιες σειρές παιδιών με λοίμωξη COVID-19 που έχουν περιγραφεί φαίνεται ότι περίπου το 30% των παιδιών παρουσίαζαν συμπτωματολογία που είχε διάρκεια περίπου 1 μήνα και περιλάμβανε κεφαλαλγία και κόπωση, ενώ σε ποσοστό μικρότερο 3% τα συμπτώματα έχουν μεγαλύτερη διάρκεια. Από την Ελληνική εμπειρία στη σειρά παιδιών που έχουμε νοσηλεύσει στην κλινική COVID-19 του Νοσοκομείου Παίδων «Η Αγία Σοφία», περίπου 500 παιδιά έως σήμερα, παρατηρούμε αύξηση εργαστηριακών δεικτών που έχουν σχέση με αγγειακή φλεγμονή. Παρότι αυτοί οι εργαστηριακοί δείκτες ομαλοποιούνται στην πορεία κανείς δεν γνωρίζει τί σημαίνει μακροπρόθεσμα για την υγεία των αγγείων ή τις καρδιαγγειακές επιπλοκές που μπορεί να εμφανισθούν μετά αρκετά χρόνια.
— Πότε θα μπορέσουμε να μιλήσουμε για μια επιστροφή στην κανονικότητα;
Παλιότερα οι λοιμωξιολόγοι λέγαμε για τη γρίπη ότι «το μόνο που μπορείς να προβλέψεις είναι ότι είναι απρόβλεπτη». Μέχρι που ήρθε ο κορονοϊός SARS-CoV-2 και έδωσε άλλη διάσταση στο «απρόβλεπτος».
Η επιστροφή στην κανονικότητα θα είναι μία προοδευτική διαδικασία και δεν πρόκειται να γίνει απότομα. Πιθανά η «κανονικότητα» μετά την πανδημία θα είναι κάτι τελείως διαφορετικό από αυτό που εννοούσαμε πριν την πανδημία σχετικά με τον τρόπο που ταξιδεύουμε, διασκεδάζουμε ή εκπαιδευόμαστε. Το ποσοστό εμβολιαστικής κάλυψης, η αποτελεσματικότητα των εμβολίων για τις νέες μεταλλάξεις και η μείωση της παθογονικότητας του ιού λόγω προσαρμογής στον ξενιστή, θα είναι παράγοντες που θα επηρεάσουν το χρόνο μετάβασης στην κανονικότητα.
Για να συνεισφέρω και εγώ στη μελλοντολογική συζήτηση θα προβλέψω ότι από του χρόνου την άνοιξη θα ξεκινήσει η «κανονικότητα», αφού έως τότε όσοι δεν έχουν εμβολιασθεί, θα έχουν νοσήσει.
— Αλλά και πότε εκτιμάτε ότι θα μπορέσουμε να χτίσουμε ένα τείχος ανοσίας είτε με φυσική νόσηση είτε με τους εμβολιασμούς;
Το τείχος ανοσίας για τη λοίμωξη COVID-19 είναι μάλλον όρος με λογοτεχνική αξία. Οι κορωνοϊοί πριν την πανδημία προκαλούσαν ήπιες ετήσιες εποχικές λοιμώξεις με κατανομή τους χειμερινούς μήνες. Με τον εμβολιασμό για COVID-19 ελπίζουμε να μειώσουμε δραστικά εισαγωγές σε νοσοκομεία, ΜΕΘ και θανάτους και καθώς και ο ιός θα προσαρμοστεί προοδευτικά στον ξενιστή για να επιβιώσει προκαλώντας πιο ήπια συμπτώματα, να βρεθούμε σε μία κατάσταση ετήσιας συμβίωσης.
