To κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε με αφορμή τον απόηχο ενός πρόσφατου άρθρου ενός από εμάς στο «Lifo». Το συνυπογράφουμε καθώς εδώ και πολλά χρόνια διαγράφουμε μια κοινή πορεία στο χώρο της ψυχικής υγείας και στον Πανεπιστημιακό χώρο προσπαθώντας να διατυπώσουμε έναν κριτικό και αυτό κριτικό λόγο. Πρόσφατα επίσης είχαμε την επιστημονική εποπτεία μιας έρευνας με φοιτητές του τμήματος ψυχολογίας του Παντείου με θέμα ‘’Κοινωνική και Ψυχική Οδύνη στο χώρο των κοινωνικά αποκλεισμένων ανθρώπων της Μητροπολιτικής Αθήνας’’ Η έρευνα αποτέλεσε για όλους μας μια ξεχωριστή βιωματική και εκπαιδευτική εμπειρία. Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια μιας συμμετέχουσας φοιτήτριας ‘’Άλλαξε η στάση μου απέναντι στα πράγματα και τη ζωή μου, τώρα σκέφτομαι τον άλλον διαφορετικά’’
Η κρίση αναδεικνύει, μεταξύ άλλων χαρακτηριστικών της μεταμοντέρνας νεοελληνικής κοινωνίας και βασικά προβλήματα πρόσληψης της ψυχολογίας και του ρόλου της.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα το άρθρο με τίτλο ‘’Αθηναϊκές Ουτοπίες. Ψυχολόγοι και Άστεγοι της Φωτεινής Τσαλίκογλου . Όταν της ζητήθηκε από το περιοδικό Lifo να φανταστεί μια ουτοπική λύση για την Αθήνα από τη μεριά της ψυχολογίας, πρότεινε εν είδη ουτοπίας την ‘’ακρόαση οδύνης’’ των άστεγων από φοιτητές ψυχολογίας. Το κείμενο που είχε μοναδικό σκοπό να αναδείξει τη σημασία μιας συμμετοχικής βιωματικής σχέσης στην ακρόαση της οδύνης του άλλου, σαν μια από τις προϋποθέσεις της κλινικής πρακτικής ενός μελλοντικού ψυχολόγου έτυχε και μιας σειράς εμπαθών στρεβλώσεων.
Ανάμεσα σε πολλά άλλα ειρωνικά αναφέρθηκε ότι ο ρόλος του ψυχολόγου συρρικνώνεται σε εκείνον του ελεήμονα παρηγορητή. Και πως είναι δυνατόν ένας ανειδίκευτος ψυχολόγος να προβαίνει σε τέτοιες δήθεν κλινικές δραστηριότητες.
Ταυτόχρονα όμως και αναπάντεχα το άρθρο έφερε στο προσκήνιο, αν εξαιρέσουμε το άξιο να αγνοηθεί κομμάτι μιας εμπαθούς ad personam κριτικής, μια σειρά άξιων να μελετηθούν ζητημάτων. Ζητημάτων σχετικών με τη μεθοδολογία και την ιδεολογία ενός επιστημονικού πεδίου που άπτεται του ανθρώπινου ψυχισμού. Όπως για παράδειγμα, σε ποιο βαθμό η αβεβαιότητα της ψυχικής οδύνης υποθάλπει ένα νοσογραφικό, ταξινομητικό τεχνοκρατικό λόγο που αδειάζει το υποκείμενο από την οδύνη του;
Σε ένα συναφές άρθρο επισημαίνονταν ‘’Η πολυπλοκότητα και οι νέες ανάγκες της καθημερινής κλινικής πράξης και η ρευστότητα του οικονομικού – κοινωνικού περιβάλλοντος υπερβαίνει κατά πολύ τόσο το βιο-ιατρικό μοντέλο, όσο και δογματικές αντιλήψεις περί καθαρότητας, που κυριαρχούν ακόμα τόσο στον ψυχαναλυτικό χώρο, όσο και στα άλλα μεγάλα θεωρητικά ψυχοθεραπευτικά ρεύματα. (Συστημικό, γνωσιακό – συμπεριφορικό)……Η πρόκληση της ακρόασης, κατανόησης και ανακούφισης της υποκειμενικής οδύνης παραμένει ανοικτή για μία ψυχιατρική για το άτομο, από το άτομο, με άλλα άτομα.’’ (βλεπε Σ. Στυλιανίδης: Η ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΟΔΥΝΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΑΠΛΟΥΣΤΕΥΤΙΚΟ ΑΝΑΓΩΓΙΣΜΟ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΑΞΙΝΟΜΗΤΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ: ΓΙΑ ΜΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ. Υπο δημοσίευση στο περιοδικό “Σύναψις”, Απριλιος 2012)
Πιστεύουμε ακράδαντα ότι μια ουσιώδης πρόκληση που τίθεται σήμερα απέναντι στον μελλοντικό ψυχολόγο είναι η δυνατότητα διαπλοκής ενός αυστηρού επιστημονικού λόγου με ένα ανθρώπινο βλέμμα ικανό να αφουγκράζεται την οδύνη. Οπότε προτάσσεται το δεύτερο δεν σημαίνει ότι απειλείται και υπονομεύεται η σημασία του πρώτου. Οι διαφορετικές όψεις της κοινωνικής οδύνης και του κοινωνικού αποκλεισμού στη μητροπολιτική Αθήνα, δεν πιστοποιούνται μόνο μέσα από την τεχνογνωσία, τις ποσοτικές καταμετρήσεις και τους εξαντλητικά τεκμηριωμένους δρόμους. Η ανθρωποφαγική στάση, οι στρεβλώσεις, η ad personam ανάπτυξη ενός εμπαθούς λόγου σε μια εποχή που διακυβεύεται με πολλαπλούς τρόπους το μέλλον των μελλοντικών ψυχολόγων είναι και άστοχο και αντι-ψυχολογικό.
Η ψυχολογία έχει τον τρόπο να περιλαμβάνει στους κόλπους της πολλαπλές αξιόπιστες ποσοτικές και ποιοτικές μεθόδους προσέγγισης του αντικειμένου της. Το πρόβλημα είναι όταν επιδεικτικά απαξιώνεται η μια υπέρ της άλλης και μάλιστα μέσα από ένα λόγο εμπάθειας και πρωτοφανούς αναλγησίας.
Πως μπορεί να αγνοείται η σημασία και η ευθύνη του κοινωνικού συστήματος στην εξαθλίωση που έχει επιφέρει; Ως επιτακτικό αίτημα σήμερα τίθεται η κατανόηση της πολυπλοκότητας της κρίσης , η ενεργοποίηση διαδικασιών αναστοχασμού πάνω σε αυτήν, η αναζήτηση διαδρομών νοηματοδότησης των αναγκαίων αλλαγών προκειμένου η επιβίωση να μην είναι η ουτοπία της αυριανής μέρας. Η ακρόαση της οδύνης ενός άστεγου εντάσσεται μέσα σε μια τέτοια λογική.
Το ερώτημα είναι μπορεί ένας ανειδίκευτος φοιτητής ψυχολογίας να προβεί σε μια τέτοια ακρόαση; Απαντάμε: Ναι, μέσα από την εποπτεία και τις προϋποθέσεις μιας ανάλογης εκπαιδευτικής πλαισίωσης. Στόχος και επιθυμία μας είναι να ήμαστε σε θέση να την παρέχουμε με όρους που να διασφαλίζουν αυθεντικότητα, ποιότητα και εγκυρότητα. Πράγμα κάθε άλλο παρά εύκολο ή δεδομένο. Ένας δύσκολος και μακρύς στόχος που σε κάθε βήμα προσκρούει σε ένα σωρό ιδεολογικά, επιστημολογικά και πρακτικά εμπόδια, σε συσσωρευμένες εδώ και χρόνια αδιέξοδα και δυσλειτουργίες του Πανεπιστημιακού χώρου, στην αποκοπή της παρεχόμενης γνώσης από το κοινωνικό γίγνεσθαι. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, το να στοχαστείς ατομικά και συλλογικά αυτό που μας καθιστά ξανά ανθρώπους δεν είναι προνόμιο καμιάς συγκεκριμένης ομάδας ψυχολόγων και κανενός συγκεκριμένου θεωρητικο-κλινικού ρεύματος και σίγουρα όχι κάποιας περισπούδαστης μεθοδολογικής ‘’επάρκειας’’
Ο Στέλιος Στυλιανίδης είναι Δρ. Ψυχίατρος – Ψυχαναλυτής Αν. Καθ. Κοινωνικής Ψυχιατρικής Πάντειο Παν/μιο, Εθνικός Εκπρόσωπος για την Ψυχική Υγεία στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Η Φωτεινή Τσαλικογλου είναι συγγραφέας καθηγήτρια ψυχολογίας στο Πάντειο Παν/μιο.
σχόλια