Δύο αντίπαλες ομάδες, ένα έπαθλο των 100.000 ευρώ, εξωτικά μέρη και πολλά γυμνασμένα κορμιά συγκεντρωμένα σ' ένα παιχνίδι, το «Survivor», τον απόλυτο τηλεοπτικό εθισμό του Έλληνα. Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε που ένα τηλεοπτικό προϊόν συζητήθηκε και σχολιάστηκε τόσο, παντού, σε σημείο παροξυσμού. «Κάθε μέρα είναι σαν να έχουμε "Eurovision"», θα μου πει υπάλληλος delivery, που τον Μάρτιο οι πωλήσεις της πιτσαρίας όπου εργάζεται ανέβηκαν κατακόρυφα. Το «Survivor» παίζεται πέντε μέρες την εβδομάδα και με διάρκεια τεσσάρων ωρών, τύπου «Μπεν Χουρ», είναι πρωτοφανές το ότι τις ώρες προβολής του οι δρόμοι ερημώνουν, καταστήματα μένουν άδεια, τα delivery σημειώνουν αύξηση στις πωλήσεις τους, ραντεβού ακυρώνονται, τηλέφωνα κλείνουν, στοιχήματα δίνουν και παίρνουν, ενώ παρέες μαζεύονται στα σπίτια για να απολαύσουν τα αγωνίσματα των παικτών. Εν τω μεταξύ, οι δείκτες τηλεθέασης κινούνται καθημερινά σε πρωτοφανή ύψη, σπάζοντας το ένα ρεκόρ μετά το άλλο, με νούμερα που ξεπερνούν ακόμη και το 75%. Παράλληλα, στα social media η δημιουργία ομάδων υποστήριξης έχει ξεπεράσει κάθε προσδοκία και οι «εμφυλιοπολεμικές» συγκρούσεις μονοπωλούν τους τοίχους των κοινωνικών δικτύων. Διαρροές για την ομάδα που κέρδισε το έπαθλο του φαγητού και της επικοινωνίας ή την ασυλία και spoiler για το ποιος ή ποια αποχώρησε γίνονται αιτίες τσακωμού ανάμεσα σε φίλους και γνωστούς. Αγωνίσματα που θυμίζουν τα παλιά «Παιχνίδια Χωρίς Σύνορα», «διάσημοι» και «θνητοί» σε ανταγωνισμό, τα υπόλοιπα κανάλια να αναζητούν αντίδοτο στην κατηφόρα της δικής τους τηλεθέασης και όλα αυτά σε μια εποχή που ο κατακερματισμός της ελληνικής τηλεόρασης ανεβάζει το «Survivor» στην πρώτη θέση στους πίνακες της θεαματικότητας.
«Η επιτυχία του "Survivor" μπορεί να ερμηνευτεί με βάση τις νέες εξελίξεις και ανακατατάξεις που συμβαίνουν στον χώρο των μέσων επικοινωνίας, τόσο τα χρόνια της κρίσης όσο και τα τελευταία δύο που ο κρατικός παρεμβατισμός στην αναδιάταξη του πεδίου παίρνει πρωτόγνωρες διαστάσεις, με χαρακτηριστικά τη μείωση των καναλιών και των παραγωγών, και την αλλαγή του ψυχαγωγικού περιεχομένου. Εντούτοις, μια υπόθεση εργασίας για τον βαθμό της απήχησής του, που μένει να επιβεβαιωθεί από συγκεκριμένες μελέτες πρόσληψης, είναι ότι αποτελεί ένα τηλεοπτικό σόου που μας επαναφέρει στην κανονικότητα της προ κρίσης περιόδου, τότε που οι δημόσιες συγκρούσεις δεν μαίνονταν σε εμφυλιακούς τόνους αλλά είχαν κυρίως εικονικό-αθλητικό χαρακτήρα. Τότε που η ατομικότητα ήταν το κύριο ζητούμενο μιας ναρκισσιστικής και διαρκώς χειραφετούμενης καταναλωτικής κουλτούρας. Το "Survivor" δεν δίνει στους θεατές πραγματικό αίμα, δεν μιλάει για ταξικές συγκρούσεις, όπως συνέβη κατά κόρον την περίοδο 2010-17. Δίνει την ευκαιρία στον πολωτικό χώρο των social media για μια ανώδυνη αντιπαράθεση και παρουσιάζει μια οιονεί διαφορά μεταξύ celebrities και celebrities to be. Την ώρα που η γενικότερη συνθήκη, οικονομική, κοινωνική και πολιτική, βαδίζει σε άγνωστα και μάλλον επικίνδυνα μονοπάτια, το reality show του "Survivor", όπως και τα talents shows, μας επαναφέρει σε μια παραδείσια ζούγκλα, στη δυνητική ομαλότητα του να μπορούμε να κουτσομπολεύουμε τον μάνατζερ ράγκμπι που λουφάρει, τον Κινεζο-σαλονικιό επιχειρηματία που παθιάζεται, τη yoga trainer που επικαλείται τη συνωμοσία του σύμπαντος "υπέρ μας"», λέει ο Βασίλης Βαμβακάς, επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στο ΑΠΘ.
Τι είναι, όμως, αυτό που κάνει ελκυστικό προϊόν το «Survivor»; Γιατί το συζητούν όλοι; Και τι ωθεί σε twitter-oμαχίες με θέμα το συγκεκριμένο reality ακόμη και τον πρωθυπουργό και τον Κυριάκο Μητσοτάκη; Είναι οι εξωτικές παραλίες του Άγιου Δομίνικου ή οι παίκτες των δύο ομάδων που προσφέρουν χορταστικό τηλεοπτικό θέαμα; Σίγουρα επηρεάζουν οι γυμνασμένοι κοιλιακοί του Γιάννη Σπαλιάρα, τα τατουάζ στα σώματα των κοριτσιών, τα δάκρυα για τις οικογένειές τους που τους έχουν λείψει, η απήχηση του σέξι Σκιαθίτη Γιώργου Αγγελόπουλου καθώς και ο μάνατζερ ράγκμπι Πάνος Αργιανίδης με τις έριδες που προκαλεί. Και αυτά είναι μερικά μόνο από τα στιγμιότυπα του παιχνιδιού που κεντρίζουν την περιέργεια του κοινού. Το ότι κυκλοφορούν συνεχώς με βρεγμένα μαγιό −δεν είναι τυχαίο που τα περισσότερα αγωνίσματα περιέχουν το υγρό στοιχείο: ψαρεύουν, κάνουν μπάνιο ή ηλιοθεραπεία− σε συνδυασμό με τα ιδρωμένα σώματα κατά τη διάρκεια των αγωνισμάτων αποτελούν την καλύτερη ευκαιρία για ένα εύκολο και δωρεάν οφθαλμόλουτρο.
«Θεωρώ ότι η επιτυχία του "Survivor" εξαρτάται από τρεις παράγοντες» λέει η τηλεκριτικός και δημοσιογράφος του «Πρώτου Θέματος» Αφροδίτη Γραμμέλη. «Πρώτα απ' όλα, βγήκε σε μια περίοδο που η τηλεόραση είναι σχετικά φτωχή σε επίπεδο ανταγωνισμού. Ούτε οι σειρές κάνουν κάποιου είδους αίσθηση, ούτε τα shows, ούτε τα υπόλοιπα προγράμματα. Έχουμε ένα Mega εκτός ανταγωνισμού, το οποίο έχει μετατραπεί περισσότερο σε video club, έναν ANT1 που δεν βρίσκεται στην καλύτερή του φάση κι έναν Alpha που κινείται σε μέτρια έως καλά επίπεδα. Δεύτερον, έχουμε ένα reality –και είχαμε καιρό να δούμε στην ελληνική τηλεόραση κάποιο− το οποίο είναι επιτυχημένο σε επίπεδο casting − ας μην ξεχνάμε ότι το μεγαλύτερο μέρος της επιτυχίας ανήκει στα πρόσωπα. Αναμφίβολα, το παζλ των δύο ομάδων είναι ιδιαίτερα ελκυστικό γιατί κάποιοι από εμάς ταυτιζόμαστε, παρακολουθούμε τις κόντρες και τις ίντριγκες, το μωσαϊκό των συμπεριφορών και των χαρακτήρων τους. Επιπρόσθετα, υπάρχει αγωνία, κάτι που δεν συναντούσαμε στα προηγούμενα "Survivor" και, φυσικά, βλέπουμε τη διαμάχη ανάμεσα σε κοινούς θνητούς και επώνυμους. Αν και για μένα, είναι αστείο να θεωρούμε επώνυμους κάποιους "ανθυποστάρ", κατάλοιπα μιας σόου-μπιζ που ούτως ή άλλως ήταν υπερτιμημένη −απλά τώρα θεωρείται εντελώς παρηκμασμένη. Είναι ανέκδοτο, ειδικά όταν διαβάζουμε για παρουσιαστές-μοντέλα. Αχ, αυτή η μάστιγα! Από 'κει και πέρα, η αγωνία που παρατηρείται στο παιχνίδι εξελίσσεται και σε εμφυλιοπολεμική τάση που έχουμε αναπτύξει τελευταία στα κοινωνικά δίκτυα, ταυτιζόμενοι με τον έναν ή τον άλλο. Κάτι σαν τα ματς ανάμεσα σε Ολυμπιακό - Παναθηναϊκό. Σκεφθείτε ότι στα προηγούμενα realities δεν υπήρχαν τα κοινωνικά δίκτυα της ατάκας και της άποψης, άρα αυτά αποτελούν έναν σημαντικό παράγοντα επιτυχίας του παιχνιδιού. Καθένας, διατυπώνοντας την άποψή του στο Τwitter, προωθεί με τη συμμετοχή του το τηλεοπτικό προϊόν του ΣΚΑΪ. Νιώθει ότι κάνει κριτική, ότι η ατάκα του θα γίνει δημοφιλής και θα αναπαραχθεί και όλα αυτά σε μια κοινωνία που δεν έχει λεφτά να βγει έξω κι έχει κλειστεί σπίτι της, κάτι που θεωρώ επίσης απαράδεκτο. Το ότι η τηλεθέαση του "Survivor" έχει φτάσει σε τόσο υψηλά επίπεδα είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό για την κοινωνία μας».
Πριν από λίγες μέρες, η διευθύντρια προγράμματος του ΣΚΑΪ, Άλκηστις Μαραγκουδάκη, σε συνέντευξή της στην κυρία Γραμμέλη ανέφερε ότι στους παράγοντες επιτυχίας του παιχνιδιού συγκαταλέγεται ο παρουσιαστής Σάκης Τανιμανίδης, ο οποίος κάνει γκελ στους νέους, καθώς και το ότι είχαμε είσοδο των 16άρηδων στην τηλεόραση, μια τάση που δεν υπήρχε μέχρι σήμερα. «Κοιτάξτε, ως προς το πρόσωπο του παρουσιαστή δεν θα συμφωνήσω, γιατί θεωρώ ότι όποιος και να ήταν, είτε λεγόταν Σάκης Τανιμανίδης είτε Σάκης Παπαδόπουλος, η επιτυχία θα ήταν ίδια. Ούτε τρέχει κανείς να ανοίξει την τηλεόραση για να δει τον Τανιμανίδη. Μην τρελαθούμε. Απλώς η κυρία Μαραγκουδάκη, από την πλευρά της, υποστηρίζει τις επιλογές της και τα πρόσωπα του καναλιού της − και πολύ καλά κάνει. Πολλές φορές ο εν λόγω παρουσιαστής γίνεται πολύ κουραστικός, φωνάζει τόσο, που αναγκαζόμαστε να χαμηλώσουμε την ένταση της τηλεόρασης» απαντά η κ. Γραμμέλη και συμπληρώνει: «Το σχόλιο για την είσοδο των 16άρηδων, πράγματι, ισχύει. Μπήκε ένα κοινό στην τηλεόραση που δεν υπήρχε πριν, διότι τη σνόμπαρε –και καλά έκανε− και προτιμούσε να κατεβάζει ταινίες και ξένες σειρές. Όμως να αναφέρουμε ότι μπήκε μόνο για το "Survivor" και αμέσως μετά θα την εγκαταλείψει. Δεν είναι ένα κοινό που θα το κρατήσεις εύκολα. Επίσης, το συγκεκριμένο κοινό είδε κάτι που ήταν σχετικά ιδιαίτερο, δεν θύμιζε τις μικροαστικές σειρές ούτε τα shows που γέμισαν από "ταλέντα" ή τραγουδιστές, οι οποίοι, επειδή δεν έχουν απήχηση στα μπουζούκια, κάθονται σε καρέκλες και κάνουν τους κριτές. Παρεμπιπτόντως, είναι φοβερό πόσους τραγουδιστές θέλει να βγάλει αυτή η χώρα, έλεος πια! Επίσης, εκνευρίζομαι όταν ακούω πως η επιτυχία του "Survivor" οφείλεται στις απομονωμένες παραλίες. Στην Ελλάδα είμαστε χορτάτοι από θέα και δεν μπορεί κανείς να μας την καταργήσει. Σε πέντε λεπτά μπορείς να πας στο Φάληρο και να αγναντέψεις τη θάλασσα. Φυσικά, από το να παρακολουθώ ένα show σε κλειστό studio ή τα μικροαστικά σαλονάκια των σειρών, αναντίρρητα οι εικόνες από τον Άγιο Δομήνικο είναι μια διέξοδος από την τηλεοπτική μιζέρια. Πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και το οφθαλμόλουτρο που κάνεις κρυφοκοιτάζοντας τα καλογυμνασμένα σώματα. Όποιος δεν το παραδέχεται αυτό είναι απλώς ψευτοσυντηρητικός. Το ωραίο είναι πάντα ωραίο».
Της υπενθυμίζω ότι το «Survivor» έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις, σε σημείο που να συζητιέται την επόμενη μέρα σε γραφεία, σχολεία και στρατόπεδα, όπως κάποτε γινόταν με τη Eurovision ή τους μεγάλους ποδοσφαιρικούς αγώνες. «Το πιο ανησυχητικό είναι αυτό που συμβαίνει στο σχολείο. Ως μητέρα, διαπιστώνω ότι υπάρχουν σοβαρά παράπονα από δασκάλους και προβληματισμός από γονείς για τα παιδιά που ξενυχτούν. Μιλάμε για παιδιά δημοτικού φυσικά, που ό,τι κάνουν το κάνουν με ευθύνη των γονιών τους, αλλά δημιουργείται ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα. Επίσης, ο σχολιασμός του "Survivor" είναι καθημερινό θέμα και στα μαθήματα Γεωγραφίας και Ιστορίας γίνονται παραλληλισμοί με τους παίκτες του παιχνιδιού. Επιπλέον, οι μαθητές ενδιαφέρονται να βρουν στον χάρτη τον Άγιο Δομίνικο και βαφτίζουν αποικίες ή μετακινήσεις πληθυσμών "survivors", με ερωτήσεις όπως "και εκείνοι μπορούσαν να επιζήσουν με καρύδες;". Τραγελαφικά πράγματα. Το μέτρο έχει χαθεί» υποστηρίζει η κ. Γραμμέλη.
Ήδη ανακοινώθηκε από τον ΣΚΑΪ το «Survivor 2». Θεωρείτε ότι θα γεμίσει η τηλεόραση παρόμοια realities; «Εάν δεν συμβεί κάτι απρόοπτο, νομίζω ότι η τηλεόραση δεν θα γεμίσει απλώς με "Survivors", αλλά με πολύ πιο σκληρά realities, προκειμένου να ξεπεράσουν την επιτυχία του. Θα δούμε ανθρώπους όχι μόνο να μπαίνουν σε διαδικασία πείνας, αλλά να ξεπερνούν κάθε όριο. Να υπενθυμίσουμε ότι το πακέτο "Voice - Survivor" είναι μια πολύ ακριβή παραγωγή που τα υπόλοιπα κανάλια αρνήθηκαν να πληρώσουν. Επομένως, δεν είναι τόσο απλό να ξοδέψουν και πάλι τόσα χρήματα, όταν είμαστε ήδη μια καταχρεωμένη κοινωνία, οι διαφημίσεις έχουν πέσει στα τάρταρα και ο διαγωνισμός για τα κανάλια βρίσκεται σε αναμονή. Δυστυχώς, είμαστε πολύ πίσω στο επίπεδο της τηλεόρασης και μπορεί τώρα να έχει επιτυχία, αλλά ο λογαριασμός θα έρθει στο μέλλον. Προφανώς, έχουμε να κάνουμε με ένα τηλεοπτικό φαινόμενο. Από την εποχή του "Άγνωστου Πολέμου" είχαμε να δούμε δρόμους να ερημώνουν, αν και εκείνη ήταν μια άλλη περίοδος, με δομές διαφορετικές και μηδαμινό ανταγωνισμό, που δεν ήταν τόσο εύκολο, όσο σήμερα, να βγεις έξω. Γι' αυτό πιστεύω ότι θα απασχολήσει και τους ιστορικούς του μέλλοντος, διότι είναι ένα πρόγραμμα που διαρκεί τρεις-τέσσερις ώρες, καθημερινά, κόσμος ακυρώνει ραντεβού και εξόδους, κλείνει το τηλέφωνο, όταν ξεκινά το παιχνίδι. Πρόκειται για έναν τηλεοπτικό εθισμό, το καθημερινό ναρκωτικό ενός ολόκληρου έθνους», επισημαίνει.
Πριν από αρκετά χρόνια, ο κορυφαίος καθηγητής Επικοινωνίας της Νέας Υόρκης, Νιλ Πόστμαν, είχε πει ότι «τα καλύτερα προϊόντα της τηλεόρασης είναι τα σκουπίδια της και κανένας δεν απειλείται πραγματικά από αυτά». «Τηλεκανιβαλισμός, επιβίωση για τα νούμερα τηλεθέασης και εποχές τηλεπείνας» έγραψε πρόσφατα μεγάλη εφημερίδα, αφιερώνοντας το πρωτοσέλιδό της στο τηλεπαιχνίδι του ΣΚΑΪ. Η Ιωάννα Βώβου, επίκουρη καθηγήτρια του τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, που έχει ασχοληθεί εντατικά με την ιστορία της τηλεόρασης και των realities, υποστηρίζει: «Είναι ένα format που ανήκει στη δεύτερη γενιά των realities και φυσικά δεν αποτελεί κάτι καινούργιο για την ελληνική τηλεόραση. Ένα παιχνίδι ανταγωνισμού που χαρακτηρίζεται από τη μίμηση ρόλων, αφού μιμούνται κατά κάποιον τρόπο τον εαυτό τους. Νομίζω ότι η μεγάλη του απήχηση οφείλεται στην ένδεια προγραμμάτων στην ελληνική τηλεόραση. Ο θεατής που βλέπει "Survivor" δεν το βλέπει για τις αθλητικές επιδόσεις αλλά για να ταυτιστεί με τους παίκτες στη λογική της οπαδικής συμπεριφοράς. Ή όπως θα παρακολουθούσε μια μυθοπλασία, μόνο που εδώ, επειδή παρακολουθεί υπαρκτά πρόσωπα, κυριαρχεί το στοιχείο του αυθεντικού. Υπάρχουν οι συγκεκριμένοι χαρακτήρες που δεν είναι μυθοπλαστικοί − άλλωστε, αυτό που ενδιαφέρει είναι ο συναισθηματικός ρεαλισμός που προκύπτει μέσα από αυτές της εξαιρετικού τύπου καταστάσεις. Να επισημάνουμε ότι δεν πρέπει να δούμε το παιχνίδι αυτό σε σχέση με την κοινωνία αλλά την κοινωνία καθαυτή, η οποία σε όλες της τις εκφάνσεις είναι διαμορφωμένη με όρους παιχνιδιού. Και το παιχνίδι δεν είναι πάντα συνώνυμο της ψυχαγωγίας, γιατί αυτό που το χαρακτηρίζει είναι οι κανόνες. Επομένως, η ωμότητα και η σκληρότητα του παιχνιδιού, οι κανόνες που πρέπει να τηρηθούν, οι προσωπικές στρατηγικές των παικτών, δεν είναι τελείως ξεκομμένα από τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Και δεν θεωρώ, όπως άκουσα να λέγεται, ότι γίνεται μπανάλ η πείνα ή ότι αρνείται κανείς πως η πείνα στην εποχή μας είναι ένα απτό κοινωνικό πρόβλημα. Δεν περιμέναμε το "Survivor" για να μάθουμε ότι υπάρχουν άνθρωποι που πεινάνε στην κοινωνία μας. Το παρακολουθούμε και σε άλλα προγράμματα της τηλεόρασης, τα οποία είναι πιο σοβαρά».
