Το Βατικανό ξεσφραγίζει σήμερα τα αρχεία για τον Πάπα Πίο τον ΙΒ' που είχε επικριθεί ως υποστηρικτής των ναζί.
«Η εκκλησία δεν φοβάται την Ιστορία» έλεγε πέρυσι ο Πάπας Φραγκίσκος όταν είχε προαναγγείλει το άνοιγμα των αρχείων που είναι προγραμματισμένο για σήμερα. Ο Πίος ΙΒ' ανεβηκε στον θώκο του Βατικανού το 1939, πάνω στο ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, και παρέμεινε στο αξίωμά του μέχρι το 1958. Τα αρχεία θα είναι αρχικά προσβάσιμα μόνο σε μικρό αριθμό ακαδημαϊκών.
Ο Πίος ΙΒ', κατά κόσμον Eugenio Pacelli, είχε διατελέσει γραμματέας του Βατικανού και απεσταλμένος πρεσβευτής του Βατικανού στη Γερμανία, όσο στον παπικό θώκο καθόταν ο προκάτοχός του Πιός ο ΙΑ'. Εξελέγη Παπάς έξι μήνες πριν το ξέσπασμα του πολέμου και διατήρησε διπλωματικές σχέσεις με το Τρίτο Ράιχ. Ο νέος ποντίφικας αρνήθηκε να καταδικάσει της εισβολή των ναζί στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου του 1939.
Οι επικριτές του Πάπα τον κατηγορούν ότι παρέμεινε σιωπηλώς κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος και ουδέποτε καταδίκασε την δίωξη και την γενοκτονία σε βάρος των Εβραίων και των υπόλοιπων θυμάτων του ναζισμού. Οι υποστηρικτές του ισχυρίζονται ότι παρά την ουδέτερη φαινομενικά στάση του, ενθάρρυνε αδελφότητες και άλλα καθολικά ιδρύματα να κρύψουν χιλιάδες Εβραίους και η οποιαδήποτε δημόσια καταδίκη των ναζί θα έθετε σε κίνδυνο τις ζωές ιερέων και μοναχών.
«Το άνοιγμα των αρχείων είναι αποφασιστικής σημασίας για τη σύγχρονη ιστορία της εκκλησίας και του κόσμου», δήλωσε ο βιβλιοθηκάριος και υπεύθυνος των αρχείων του Βατικανού, καρδινάλιος José Tolentino Calaça de Mendonça. Οι μελετητές θα πρέπει να κάνουν μία «ιστορική κρίση», σχολίασε ο επιμελητής του Αποστολικού Αρχείου του Βατικανού, επίσκοπος Sergio Pagano. «Το καλό [σ.σ που έκανε ο Πίος] θα εκμηδενίσει τις λίγες σκιές», προεξόφλησε ο ίδιος, εκτιμώντας πως η αξιολόγηση των εκατομμυρίων σελίδων του υλικού θα πάρει αρκετά χρόνια.
Περισσότεροι από 150 μελετητές είχαν υποβάλει αίτηση για πρόσβαση στα αρχεία, αλλά οι χώροι των γραφείων μπορούν να φιλοξενούν μόλις 60 την φορά. Ανάμεσα στους πρώτους που θα ελέγξουν το υλικό θα είναι εκπρόσωποι της εβραϊκής κοινότητας στην Ρώμη και ερευνητές από το Yad Vashem, το ισραηλινό μουσείο του Ολοκαυτώματος καθώς και από το Holocaust Memorial Museum των ΗΠΑ.
Ο David Kertzer, ειδικός στις σχέσεις της καθολικής εκκλησίας με το φασιστικό καθεστώς λέει πως υπάρχει εκνευρισμός στο Βατικανό για τα στοιχεία που μπορεί να βγουν στην επιφάνεια. Ο ίδιος θα ξεκινήσει τη μελέτη των αρχείων μέσα στην εβδομάδα. «Σε ό,τι αφορά το φλέγον ερώτημα, είναι σαφές: Ο Πίος ΙΒ' ουδέποτε επέκρινε δημοσίως τους ναζί, για τη μαζική εξόντωση Εβραίων στην Ευρώπη - και ήξερε από την αρχή ότι γίνονταν μαζικές δολοφονίες. Διάφοροι κληρικοί και άλλοι τον πίεζαν να το κάνει αλλά εκείνος αρνείτο».
«Αν και υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες που δείχνουν ότι η εκκλησία προστάτευσε Εβραίους στη Ρώμη, όταν περισσότεροι από 1.000 είχαν συγκεντρωθεί στις 16 Οκτωβρίου του 1943 και κρατήθηκαν για δύο ημέρες δίπλα στο Βατικανό (πριν απελαθούν προς τα στρατόπεδα θανάτου), ο Πίος αποφάσισε να μην διαμαρτυρηθεί δημοσίως αλλά ούτε και να στείλει ιδιωτικώς κάποια έκκληση στον Χίτλερ για να μην θανατωθούν οι Εβραίοι στο Άουσβιτς. Ας ελπίσουμε ότι θα βρούμε μέσα σε αυτά τα αρχεία γιατί έκανε όσα έκανε, και τι διαβουλεύσεις έλαβαν χώρα πίσω από τους τοίχους του Βατικανού».
Η Mary Vincent, καθηγήτρια ευρωπαϊκής ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Σέφιλντ, λέει ότι αρκετές από τις κριτικές για τον Πάπα Πίο ΙΒ' στερούνται «λεπτών αποχρώσεων». «Ήταν ένας προσεκτικός, αυστηρός και αρκετά αντιπαθής άνδρας, που προσπαθούσε να ηγηθεί μέσα σε σχεδόν απίθανες συνθήκες. Είχε ξεκάθαρες απόψεις για την «απειλή» που ένιωθε από τον σοβιετικό κομουνισμό, ενώ ήταν πιο μαλακός απέναντι στον ιταλικό φασισμό. Αλλά το να τον χαρακτηρίζουμε καλό ή κακό δεν βοηθά. Έχει να κάνει με τις αποφάσεις που πήρε, και τον χώρο που είχε για να λάβει τις συγκεκριμένες αποφάσεις».
Τον Δεκέμβριο του 1942, ο Πίος μίλησε με γενικούς και ασαφείς όρους για τα πάθη των Εβραίων, παρότι γνώριζε από πολλούς μήνες νωρίτερα για τα σχέδια εξόντωσής τους που είχαν καταστρώσει οι ναζί. Το 1943, έγραψε στον επίσκοπο του Βερολίνου ότι η εκκλησία δεν μπορούσε να καταδικάσει δημοσίως το Ολοκαύτωμα, υπό τον φόβο «μεγαλύτερων συμφορών».
Η αμφιλεγόμενη βιογραφία Οο Πάπας του Χίτλερ», του Βρετανού συγγραφέα John Cornwell, εκδόθηκε το 1999 και σε αυτή ο Cornwell κατηγορούσε τον Πίο ΙΒ' για αντισημιτισμό. Κατά τον ίδιο ήταν ναρκισσιστής και αποφασισμένος να προστατεύσει προκαταβολικά την δύναμη του. «Ήταν ο ιδανικός Πάπας για τα αδιανόητα σχέδια του Χίτλερ. Ήταν ένα πιόνι του Χίτλερ. Ο Πάπας του Χίτλερ».
Ωστόσο η οπτική του Cornwell είχε αμφισβητηθεί από κάποιους ακαδημαϊκούς και συγγραφείς. Αργότερα, ο Cornwell ανασκεύασε μερικώς σχολιάζοντας πως ο Πάπας Πίος ΙΒ' «είχε μικρό περιθώριο δράσης και θα ήταν αδύνατο να κριθούν τα κίνητρά του κατά τη διάρκεια του πολέμου», αν και ο ίδιος ο ποντίφικας δεν αισθάνθηκε υποχρεωμένος να εξηγήσει την στάση του ούτε μετά την λήξη του πολέμου.
Το 2012, το Yad Vashem άλλαξε την διατύπωσή του για την θητεία του Πίου ΙΒ'. Μέχρι τότε σημειωνόταν πως ο Πάπας «δεν είχε παρέμβει» για τις αθλιότητες των ναζί ενώ πλέον διαβάζει κανείς στην συγκεκριμένη πρόταση πως ο Πίος ΙΒ' δεν είχε «διαμαρτυρηθεί δημοσίως». Οι υπεύθυνοι του μουσείου Yad Vashem δηλώνουν πως ανυπομονούν να μελετήσουν τα επίμαχα αρχεία.
Ο Πάπας Βενέδικτος, προκάτοχος του Φραγκίσκου, είχε διακηρύξει το 2009 ότι ο Πίος ΙΒ' είχε ζήσει μια ζωή «ηρωικής χριστιανικής αρετής», ανοίγοντας τον δρόμο για να αναγνωριστεί ως «άγιος». Ωστόσο το 2014, ο Πάπας Φραγκίσκος δήλωσε πως δεν είχε καταγραφεί κανένα θαύμα μετά τον θάνατο του Πίου ΙΒ' - κάτι που η καθολική εκκλησία θεωρεί προαπαιτούμενο για την αγιοσύνη. «Αν δεν υπάρχουν θαύματα, δεν μπορεί να προχωρήσει η διαδικασία. Έχει μπλοκάρει», είχε δηλώσει ο Φραγκίσκος μετά από επίσκεψή του στο μουσείο Yad Vashem.
Πέρυσι, ο Πάπας Φραγκίσκος είχε πει για τον Πίο ΙΒ' ότι ηγήθηκε της εκκλησίας κατά τη διάρκεια μιας από τις πιο θλιβερές και σκοτεινές περιόδους του 20ου αιώνα, δηλώνοντας παράλληλα την βεβαιότητά του ότι «μια σοβαρή και αντικειμενική ιστορική έρευνα, θα επιτρέψει τη σωστή αξιολόγηση του».
Με πληροφορίες από Guardian
σχόλια