Η ΕΙΔΗΣΗ ΠΑΡΑΞΕΝΕΨΕ, εντυπωσίασε, σόκαρε ακόμα: μια πολύτεκνη οικογένεια ζούσε την τελευταία τριετία σε προβιομηχανικές συνθήκες, δηλαδή χωρίς ηλεκτρικό, θέρμανση και τρεχούμενο νερό, σε ένα «DIY» παράπηγμα στην ερημιά, όχι κάπου στη Γιούτα ή στην Αριζόνα αλλά στην ορεινή Κορινθία. Αστυνομικοί που κατέφθασαν στο αυτοσχέδιο οίκημα μετά από διαπληκτισμό των ενοίκων με κάποιον αγρότη (του είχαν κάψει, λέει, το αυτοκίνητο) συνάντησαν αντίσταση και κλήθηκαν τα ΕΚΑΜ, από κοντά και κάποιοι τηλεοπτικοί ρεπόρτερ που θα συμφωνήσω ότι επέδειξαν μια απαράδεκτη κιτρινόχρωμη όσο και σκανδαλοθηρική επιθετικότητα.
Στον χώρο εντοπίστηκαν μόνο ο «πάτερ-φαμίλιας», ένας 45χρονος δημοτικός υπάλληλος, ο 15χρονος γιος του, που σταμάτησε το σχολείο για να βόσκει τα κατσίκια τους, καθώς είπε, και μια 19χρονη κοπέλα που δήλωσε φίλη της οικογένειας. Τα άλλα τρία ανήλικα παιδιά και η σύζυγος εντοπίστηκαν σε σπίτι συγγενούς και παραγγέλθηκε εξέταση DNA καθώς υπάρχουν υποψίες για αιμομιξία, ενώ άγνωστος παραμένει ο πατέρας του παιδιού που κυοφορεί η 19χρονη. Ο 45χρονος ισχυρίστηκε ότι είναι παλαιοχριστιανοί και ότι εγκατέλειψαν την Αθήνα αφενός για να ζήσουν σύμφωνα με τις αξίες τους, αφετέρου γιατί δεν έχουν χρήματα για ενοίκιο, ούτε καν για τα σχολεία των παιδιών, δηλώνουν άλλωστε αντίθετοι στην «ελληνική παιδεία» και αυτοαποκαλούνται Ρωμανιώτες.
Σε κάποια άλλη χώρα της Εσπερίας, η όλη φάση θα μπορούσε να παραπέμπει στο κίνημα Off the grid (Εκτός δικτύων) που ευδοκιμεί τις τελευταίες δεκαετίες στον ανεπτυγμένο κόσμο (στον αναπτυσσόμενο, πάλι, για να μην ξεχνιόμαστε, αυτή είναι μια νορμάλ συνθήκη ζωής για εκατομμύρια ανθρώπους που καθόλου δεν την επέλεξαν). Η παλαιοχριστιανική κοινότητα της Κορινθίας διέθετε βέβαια ίντερνετ (ο «αρχηγός» δούλευε, υποτίθεται, για τον δήμο Ερέτριας μέσω τηλεργασίας), ισχύει ωστόσο ότι κι άλλοι σύγχρονοι επίδοξοι αναχωρητές κάνουν μια εξαίρεση για το διαδίκτυο.
Στην τελική, αν πρόκειται για ενήλικες, με γεια τους με χαρά τους να πιστεύουν ό,τι θέλουν και να ζουν όπως θέλουν στον βαθμό που δεν πειράζουν κανέναν, τι γίνεται όμως όταν ανήλικα άτομα υποχρεώνονται να ακολουθήσουν έναν τρόπο ζωής που δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι τον επέλεξαν αυτόβουλα, ακόμα κι αν αυτό ισχυρίζονται δημόσια;
Μια άλλη «ιδιαιτερότητα», που δεν είναι μόνο ελληνική αλλά χαρακτηρίζει ένα μέρος αυτού του άτυπου κινήματος, είναι το συμπίλημα θρησκευτικού ευσεβισμού και εθνικιστικών έως ακροδεξιών πολιτικών πεποιθήσεων – ο ίδιος ο 45χρονος αποκάλυψε σε δεύτερη φάση ότι ήταν οργανωμένος χρυσαυγίτης, ακόλουθος του φυλακισμένου Παναγιώταρου και ότι εγκατέλειψε την οργάνωση ύστερα από «πέσιμο» αντιεξουσιαστών που τον ξυλοφόρτωσαν άσχημα. Αλλά ακόμα κι αν δεν τα έλεγε αυτά, αρκεί μια ματιά στον κόσμο που τον στηρίζει στα σόσιαλ και με τι επιχειρήματα για να αντιληφθεί το ποιόν του. Δεν είναι καθόλου απίθανο ο τύπος απλώς να φοβήθηκε και σε συνδυασμό με τη διάλυση της Χ.Α. απλώς να άλλαξε τροπάρι, επενδύοντας στο σιγουράκι της θρησκείας, όχι όμως ακριβώς της επίσημης, γιατί τόση αντισυστημικότητα και συνωμοσιολογία που τους ταΐζανε εκεί μέσα κάπως έπρεπε να εκφραστεί.
Το κίνημα Off the grid, που φαίνεται να ενίσχυσε η πανδημία με τις τελολογικές της αναγωγές, καλεί τους οπαδούς του να αποσυνδεθούν από τα τρία βασικά δίκτυα (ηλεκτρικό, φυσικό αέριο/πετρέλαιο και ίντερνετ, βεβαίως και από την κινητή τηλεφωνία), να απαρνηθούν τον καταναλωτισμό και να εγκαταλείψουν γενικότερα τις σύγχρονες ανέσεις, επιστρέφοντας στην προβιομηχανική εποχή. Στα σόσιαλ μίντια βρίσκει κανείς αρκετές πληροφορίες αλλά και βίντεο που παρουσιάζουν τέτοιες περιπτώσεις μεμονωμένων ανθρώπων είτε κοινοτήτων, δίνοντας παράλληλα οδηγίες για το πώς μπορείς να «απεξαρτηθείς» από τον μοντέρνο τρόπο ζωής και κατ’ επέκταση να μην πληρώνεις πια φόρους, ασφαλιστικές εισφορές, λογαριασμούς ΔΕΚΟ και λοιπά «κερατιάτικα», πώς να καλλιεργήσεις τη δική σου τροφή, πώς να κάνεις μια γεώτρηση, πώς να στήσεις ηλιακά πάνελ και αυτοσχέδια αποχέτευση, πώς να αποκτήσεις στοιχειώδη στέγη, πώς να ράβεις τα δικά σου ρούχα και σκεπάσματα, πώς να μειώσεις όλες τις ανάγκες σου στο ελάχιστο δυνατό. Lifestyle άρθρα σε έντυπα, ακόμα και βιβλία έχουν γραφτεί σχετικά, αρκετοί μάλιστα δεν επιλέγουν αυτόν τον τρόπο ζωής συνειδητά αλλά επειδή βρέθηκαν ξαφνικά άφραγκοι και άστεγοι, όπως είδαμε και στη βραβευμένη ταινία της Cloe Zhao «Nomadland» (2020).
Δεν υπάρχει κάποιο ενιαίο ιδεολογικό/φιλοσοφικό υπόβαθρο πίσω από αυτή την τάση, οι οπαδοί της οποίας μπορεί να είναι από αναρχοκοινοτιστές και μεταχίπηδες φυσιολάτρες που τα πρότυπά τους ανάγονται στον «Ουόλντεν» του Θορό και άλλους ουτοπιστές που πρέσβευαν την επιστροφή στη φύση μέχρι οπαδοί διαφόρων θρησκευτικών σεχτών αλλά και ακροδεξιοί που φλερτάρουν με έναν αποκαλυπτικό πριμιτιβισμό.
Όλο αυτό δεν είναι βέβαια κάτι καινούργιο, ανάλογα «κινήματα» αναχωρητισμού ανιχνεύονται ήδη στην αρχαιότητα, πολύ πριν μας «αμαυρώσει» η σύγχρονη τεχνολογία. Οι κυνικοί και οι γυμνοσοφιστές ήταν, τηρουμένων των αναλογιών, ένα τέτοιο παράδειγμα, το ίδιο και οι ασκητές διαφόρων δογμάτων. Ο ρομαντισμός του 19ου αιώνα, οι μπίτνικ και οι χίπηδες, που επίσης απέρριπταν το κυρίαρχο πολιτισμικό μοντέλο και τον καταναλωτισμό που το πλαισιώνει, είναι από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις, με τους δεύτερους να επιχειρούν να υλοποιήσουν το όραμά τους ιδρύοντας κοινόβια που στις αρχές των '70s στις ΗΠΑ αριθμούσαν μερικές χιλιάδες. Ελάχιστα μακροημέρευσαν, υπάρχουν όμως άνθρωποι που εξακολουθούν να πειραματίζονται με την «εκτός των τειχών» συμβίωση, όπως έδειξε η ιστορία ενός εξαφανισμένου επί εξαετία 12χρονου αγοριού που ανακαλύφθηκε πέρσι, όταν το έσκασε από ένα κοινόβιο στα Πυρηναία όπου ζούσε με τη μητέρα και τον παππού του, προφανώς χωρίς να το ενθουσιάζει η κατάσταση αυτή όσο μεγάλωνε – ούτε στην περίπτωση αυτή επέτρεπαν στο παιδί να πάει σχολείο.
Τα προτάγματα του ρομαντισμού και συγγενών διάδοχων κινημάτων, όπως ο χιπισμός και ο κοινοτισμός, περί «επιστροφής στις ρίζες» και στον «φυσικό τρόπο ζωής» έχουν απήχηση όχι μόνο σε νεολαιίστικα κινήματα, κομμάτια της αριστεράς και «πεφωτισμένους» αστούς αλλά και σε υπολογίσιμα δεξιά και ακροδεξιά ακροατήρια (με τον ίδιο τρόπο π.χ. που ο «Άρχοντας των Δακτυλιδιών» του Τόλκιν γοήτευσε τόσο αναρχικούς όσο και φασίστες, με κάθε πλευρά να προσαρμόζει τον Φρόντο στο δικό της αφήγημα). Η λεγόμενη εναλλακτική ακροδεξιά (alt right) η οποία ανθεί στις ΗΠΑ, που αναμενόμενο ήταν να συνταχθεί και με το αντιεμβολιαστικό κίνημα και εννοείται ότι ψηφίζει Τραμπ, εμφορείται από μια επιλεκτική μεν, ακραία νεοφιλελεύθερη αντίληψη, δε, περί ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Μια άλλη ειδοποιός διαφορά της από την ελευθεριακή προσέγγιση αυτού του ρεύματος που είναι, κατά κανόνα, πασιφιστική και «cool» είναι η προσκόλληση σε συγκεκριμένους καθημερινούς κανόνες ή τυπικά και, φυσικά, η λατρεία της για τα όπλα, εφόσον νιώθει ότι ζει υπό διαρκή απειλή, ενώ προετοιμάζεται, ταυτόχρονα, για μια τύπου «ημέρα της κρίσεως» – στους παλαιοχριστιανούς της Κορινθίας βρέθηκαν διάφορα αυτοσχέδια όπλα, ενώ είχαν φτιάξει και καταφύγιο.
Μία ακόμα αντιπροσωπευτική μορφή αυτής της τάσης υπήρξε σίγουρα ο Unabomber, κατά κόσμον Τεντ Καζίνσκι. Μαθηματική ιδιοφυΐα και συγγραφέας του ριζοσπαστικού πολιτικού μανιφέστου «Η βιομηχανική κοινωνία και το μέλλον της», ζούσε από το 1971 ως το 1996, οπότε και συνελήφθη, σε μια ξύλινη καλύβα χωρίς ηλεκτρικό και τρεχούμενο νερό, στα δάση της Μοντάνα, απ' όπου έστελνε «συστημένες» μπόμπες σε επιλεγμένους στόχους. Επηρεασμένος από οικοεξτρεμιστικές ιδέες, πιθανόν και από τον αναρχοπρωτογονισμό του Τζον Σερζάν, ο οποίος πάντως δεν είχε απαρνηθεί το λάπτοπ του, διακήρυττε ότι μόνος τρόπος να σωθεί ο πλανήτης ήταν η κατάλυση του τεχνολογικού πολιτισμού.
Μιλώντας για θρησκευτικές ομολογίες, οι κολλημένοι στον 18ο αιώνα Άμις (προτεστάντες αναβαπτιστές που πρωτοεμφανίστηκαν σε Γερμανία και Ολλανδία), τους οποίους επικαλέστηκε και η «σέχτα» της Κορινθίας, είναι σίγουρα μια χαρακτηριστική περίπτωση, αλλά όχι η μόνη. Οι παλαιοχριστιανοί και οι παλαιοημερολογίτες, με τους οποίους οι Άμις συγγενεύουν, πρεσβεύουν επίσης την επιστροφή αν όχι στους εξιδανικευμένους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, σίγουρα στην προβιομηχανική εποχή (οι Ρώσοι παλαιοχριστιανοί ή ρασκόλνικοι απορρίπτουν τις μεταρρυθμίσεις που έκανε ο Πατριάρχης Μόσχας Νίκωνας τον 16ο αιώνα). Δεν είναι περίεργο, δε –ή μήπως είναι;– ότι αρκετός κόσμος, ακόμα και αριστεροί ή άθεοι, θεωρούν μεν τέτοιες κινήσεις γραφικές, αλλά δεν κρύβουν μια συμπάθεια στους ακολούθους τους, κάτι που εκφράστηκε και με τους παλαιοχριστιανούς της Κορινθίας, δεδομένου ότι δηλώνουν αντισυστημικοί και δεν θέλουν το κράτος να ανακατεύεται στις ζωές τους.
Καμιά αντίρρηση σε αυτά, είμαι εξάλλου βέβαιος ότι πολλοί από μας έχουν σκεφτεί σε διάφορες φάσεις να ξεφορτωθούν από το τροχοφόρο μέχρι και το κινητό τους, να τα παρατήσουν όλα και να φύγουν διά παντός «σ’ άλλη γη, σ’ άλλα μέρη, που κανέναν δεν ξέρουμε και κανείς δεν μας ξέρει», κάτι που ωστόσο σήμερα είναι μάλλον ανέφικτο, ενώ και σε καιρούς που έμοιαζε ευκολότερο συνεπαγόταν μεγάλα ρίσκα. Βλέπω, έπειτα, καταρχάς θετικά την προσπάθεια κάποιων ανθρώπων να ζήσουν έξω από το σύστημα και πέρα από συμβάσεις, να δοκιμάσουν νέα μοντέλα διαπροσωπικών σχέσεων, εργασίας και κοινωνικής οργάνωσης.
Για τι ζωές, όμως, μιλάμε εδώ; Ο λόγος δεν γίνεται για ένα κοινόβιο τα μέλη του οποίου προσπαθούν να υλοποιήσουν μια ελευθεριακή ουτοπία με όλες τις αντιξοότητες αλλά και τις παγίδες που αυτό μπορεί να συνεπάγεται, όπως είδαμε και στη βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Άλεξ Γκάρλαντ ταινία «Η Παραλία» του Ντάνι Μπόιλ, ούτε για τίποτα φρικιά που εγκαθίστανται στη Γαύδο ή στην Ικαρία, ας πούμε, απ' όπου κατάγεται και ο «αρχηγός», ελπίζοντας να γλιτώσουν αν όχι απ' όλες τις ανέσεις του πολιτισμού, τουλάχιστον από τις δεσμεύσεις και τις υποχρεώσεις του.
Η ιστορική εμπειρία λέει ότι σε τέτοιες περίκλειστες κοινότητες, ακόμα κι αν έχουν φτιαχτεί με τις καλύτερες προθέσεις, πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος της αναπαραγωγής των κυρίαρχων πρότυπων που θεωρητικά αντιστρατεύονται, όπως η ιεραρχία, η επικράτηση του ισχυρότερου, ο αυταρχισμός, η απουσία λογοδοσίας, η πατριαρχία επίσης που σε κάποιες σέχτες εκφράζεται με την πολυγαμία –και την πολυτεκνία– του ηγέτη ή εκείνου (γιατί κατά κανόνα είναι άντρας), τέλος πάντων, που κάνει κουμάντο. Ο απομονωτισμός καθαυτόν που σκοπό έχει, υποτίθεται, να προστατεύσει την κοινότητα από τις έξωθεν κακές επιρροές καταλήγει συχνά μπούμερανγκ με δυσάρεστες συνέπειες, ενώ ο σωτηριολογικός ελιτισμός που πολλές φορές περιβάλλει τέτοια εγχειρήματα μπορεί να οδηγήσει μέχρι και σε μαζικές αυτοκτονίες, όπως αυτές της σέχτας «Ναός των Ανθρώπων» του Τζίμι Τζόουνς στη Γουιάνα το 1978. Προσωπικά, εκτιμώ πως ο καλύτερος αγώνας για μια πιο δίκαιη, πιο αλληλέγγυα, πιο προχωρημένη κοινωνία γίνεται εντός και όχι εκτός της.
Πέρα όμως από αυτά και παρά τις δυσκολίες που μπορεί να επιφυλάσσει ακόμα και η πιο ευπρόσδεκτη προσπάθεια για μια διαφορετική κοινωνική οργάνωση, το πρόβλημα σε κοινότητες όπως αυτή της Κορινθίας, πέρα και από την αλλοπρόσαλλη ιδεολογική της συγκρότηση, είναι η ύπαρξη ανήλικων παιδιών τα οποία σταματούν το σχολείο ώστε να μη «μολυνθούν» με την κοσμική γνώση. Αλλά όσο κακή γνώμη και να έχει κανείς για τη δημόσια παιδεία, ακόμα και για τους πιο σωστούς λόγους, η κοινωνικοποίηση και οι εμπειρίες που προσφέρει το σχολείο δεν μπορούν να υποκατασταθούν ακόμα και αν έχεις τους καλύτερους δασκάλους κατ’ οίκον. Στην τελική, αν πρόκειται για ενήλικες, με γεια τους με χαρά τους να πιστεύουν ό,τι θέλουν και να ζουν όπως θέλουν στον βαθμό που δεν πειράζουν κανέναν –εδώ πράγματι το κράτος δεν έχει καμιά δουλειά να παρέμβει–, τι γίνεται όμως όταν ανήλικα άτομα υποχρεώνονται να ακολουθήσουν έναν τρόπο ζωής που δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι τον επέλεξαν αυτόβουλα, ακόμα και αν αυτό ισχυρίζονται δημόσια; Και δεν είναι μόνο ζήτημα παιδείας και κοινωνικής συνείδησης αλλά και υγείας, δεδομένου ότι τέτοιες σέχτες απαξιώνουν την «κατεστημένη» ιατρική επιστήμη.
