Το 2020 είναι έστω και άτυπα «έτος Γιάννη Χρήστου» –όπως το 2019 ήταν «έτος Νίκου Σκαλκώτα»–, καθώς στις 8 Ιανουαρίου συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από την ημέρα που έφυγε από τη ζωή, σε αυτοκινητικό δυστύχημα, σε ηλικία 44 ετών, ο διακεκριμένος έλληνας συνθέτης.
Ήδη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στις 17 του προηγούμενου Ιανουαρίου, οργανώθηκε μία πρώτη συναυλία με έργα Γιάννη Χρήστου («Μουσική του Φοίνικα», «Πρώτη Συμφωνία», «Έξι Τραγούδια σε Ποίηση T.S. Eliot»), με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υπό τον Μίλτο Λογιάδη και την μέτζο σοπράνο Ειρήνη Τσιρακίδου. Προφανώς και άλλες εκδηλώσεις θα εμφανισθούν στην πορεία.
Εμείς, σ' αυτό το κείμενο, που έχει οπωσδήποτε έναν tribute χαρακτήρα και γράφεται με αφορμή την πεντηκονταετία από τον χαμό τού Γιάννη Χρήστου, θα επικεντρωθούμε σ' ένα από τα σημαντικότερα έργα τής πρώτης περιόδου του, που δεν είναι άλλο από τα «Έξι Τραγούδια σε Ποίηση T.S. Eliot».
Ο Έλληνας συνθέτης θεωρούσε πως είχε αδικηθεί, επειδή η επιστολή του από το 1956 είχε περάσει απαρατήρητη, και από τον Eliot και από τον εκδότη του, επιστολή στην οποίαν εξηγούσε το τι είχε πράξει σε σχέση με τα ποιήματα, αλλά και τι ακριβώς ζητούσε στον παρόντα χρόνο. Η μη απάντησή των δύο είχε θεωρηθεί από τον Χρήστου ως μία έστω άτυπη συμφωνία, ένα ok, ώστε να προχωρήσει περαιτέρω.
Στο βιβλίο τής Anna-Martine Lucciano Γιάννης Χρήστου / Έργο και προσωπικότητα ενός έλληνα συνθέτη της εποχής μας / Πρόλογος-Κατάλογος Έργων-Μετάφραση-Επιμέλεια: Γιώργος Λεωτσάκος [Βιβλιοσυνεργατική, Αθήνα 1987] υπάρχει ένα σύντομο κείμενο του ίδιου του Γιάννη Χρήστου, γραμμένο την 29η Νοεμβρίου 1956, όταν ο έλληνας συνθέτης ζούσε ακόμη τότε στην Αλεξάνδρεια. Ο Χρήστου περιγράφει τη σχέση του με την ποίηση του Eliot:
«Η ιδέα να γράψω τραγούδια, πάνω σε ποιήματα του Τ.Σ. Έλιοτ, μου ήρθε στη Ρώμη το 1950. Εκείνη την εποχή γράφτηκε το "Μάτια που τελευταία είδα σε δάκρυα" (Eyes that last I saw in tears) κι ενσωματώθηκε στη Συμφωνία αρ. 1, το ίδιο και ένα σκίτσο για το "Μίγμα Μοιχόν του Παντός" (Mélange Adultère de Tout) και το "Ο άνεμος πετάχθηκε στις τέσσερις η ώρα" (The wind sprang up at four o'clock). Το ίδιο και η κεντρική ιδέα για το "Φληβά το Φοίνικα" (Phlebus the Phoenician) γεννήθηκε περίπου εκείνη τη χρονική στιγμή (το απαλό, βαθύ και πένθιμο ισοκράτημα καθώς και η θλιμμένη καμπάνα στη ψηλή περιοχή – εφέ καμπάνας-φάντασμα). Ξανασκέφτηκα την ιδέα αυτή το καλοκαίρι του 1955 κι έγραψα μια σειρά από πέντε τραγούδια. Ενώ καθαρόγραφα το χειρόγραφο, συνειδητοποίησα ότι έπρεπε να προσθέσω ένα έκτο τραγούδι και πως το τραγούδι αυτό έπρεπε να είναι το "Βιρτζίνια" (Virginia). Γράφτηκε μέσα σε μια μέρα. Τελείωσα τα "Έξι Τραγούδια σε ποίηση Τ.Σ. Έλιοτ" για μεσόφωνο και πιάνο, τον Οκτώβριο 1955.
Τον επόμενο χρόνο, στη Χίο, μου ήρθε η ιδέα ότι τα τραγούδια αυτά θα μπορούσαν να τραγουδηθούν με ορχήστρα. Κι αργότερα, το καλοκαίρι του 1957, ο Πιέρο Γκουαρίνο μου πρότεινε να το κάμω. Η γραφή του έργου για ορχήστρα άρχισε στις 22 Αυγούστου 1957 και τελείωσε ένα μήνα αργότερα (Οκτώβριος 1957)».
Ας πούμε λοιπόν, εδώ, πως ανάμεσα στον έλληνα συνθέτη και τον διακεκριμένο αγγλοαμερικανό ποιητή, κριτικό κ.λπ. T.S. Eliot (1888-1965), όπως και στον εκδότη- εκπρόσωπό του Peter Du Sautoy (από τις εκδόσεις Faber & Faber), είχε αναπτυχθεί μιαν αλληλογραφία στα χρόνια του '50, που σχετιζόταν φυσικά με το έργο του Χρήστου «Έξι Τραγούδια σε Ποίηση T.S. Eliot».
Αυτή η αλληλογραφία είναι δημοσιευμένη, μεταφρασμένη και σχολιασμένη από τον μουσικό, μουσικολόγο και σκηνοθέτη Κωστή Ζουλιάτη στο περιοδικό Μουσικός Ελληνομνήμων / περιοδική έκδοση του Εργαστηρίου Ελληνικής Μουσικής (τεύχος 5, Ιανουάριος-Απρίλιος 2010) και αποτελεί πρωτότυπη ερευνητική εργασία, την οποίαν μπορείτε να δείτε εδώ.
[Το περιοδικό Μουσικός Ελληνομνήμων τυπωνόταν από το Ιόνιο Πανεπιστήμιο / Τμήμα Μουσικών Σπουδών από τον Σεπτέμβριο του 2008, έως και τον Δεκέμβριο του 2015 (22 τεύχη συνολικά, με κάποια απ' αυτά να είναι διπλά) και είχε περισσότερο επιστημονικό-μουσικολογικό ενδιαφέρον].
Η αλληλογραφία ανάμεσα στα δύο μέρη (Χρήστου – Eliot/εκδότης) είχε να κάνει με την χορήγηση (νόμιμης) άδειας, προκειμένου να τυπωθούν οι παρτιτούρες του Χρήστου μαζί με τα λόγια του Eliot – κάτι που, τελικώς, και μετά από διάφορες συνεννοήσεις, συνέβη.
Στο κείμενο του Κωστή Ζουλιάτη Γιάννης Χρήστου / T.S. Eliot / Peter Du Sautoy Επτά Επιστολές για τα Έξι Τραγούδια, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό του Ιονίου Πανεπιστημίου, βλέπουμε μια πρώτη επιστολή του T.S. Eliot προς τον Γιάννη Χρήστου, που είναι και η μοναδική, απ' ευθείας, από τον ποιητή προς τον συνθέτη.
Η επιστολή αυτή έχει ημερομηνία 5 Φεβρουαρίου 1953, είναι γραμμένη από τον Eliot σε χαρτί του εκδοτικού οίκου Faber and Faber (εκδότης ο Peter Du Sautoy) και στέλνεται από το Λονδίνο στη Ρώμη. Έχει προηγηθεί, προφανώς, επιστολή του Γιάννη Χρήστου προς τον T.S. Eliot που είναι μάλλον χαμένη, όπως πληροφορούμαστε από το κείμενο.
Αυτή είναι η επιστολή, όπως την μεταφράζει ο Κ. Ζουλιάτης στο περιοδικό Μουσικός Ελληνομνήμων (#5):
5 Φεβρουαρίου 1953
Γ. Χρήστον [sic]
Ξενώνας Quattro [Casale di Quattro]
Via Appia Antria 187,
Ρώμη,
Ιταλία
Αγαπητέ Κύριε
Έλαβα τη χωρίς ημερομηνία επιστολή σας, με την οποία ζητάτε άδεια για την έκδοση των στίχων του ποιήματός μου "Eyes that Last I Saw in Tears", μαζί με την μουσική την οποία έχετε συνθέσει για το ποίημα. Δεν προτίθεμαι να αρνηθώ την συγκατάθεσή μου, ειδικά σε σχέση με οτιδήποτε γίνεται με τη φροντίδα της Μουσικής Ακαδημίας Chigiana [Accademia Musicale Chigiana], αλλά τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στον εκδοτικό οίκο Faber & Faber, και προτού δώσουν την έγκρισή τους, θα επιθυμούσαν να γνωρίζουν πού και ποιοι εκδότες πρόκειται να κυκλοφορήσουν το μουσικό έργο.
Δικός σας,
T.S. Eliot
Τρία χρόνια αργότερα, τον Φεβρουάριο 1956, ο Γιάννης Χρήστου επανέρχεται με νέα επιστολή του προς τον T.S. Eliot, με αφορμή, αυτή τη φορά, τη μελοποίηση των «έξι τραγουδιών». Τότε ο συνθέτης ζούσε ακόμη στην Αλεξάνδρεια, αλλά τη στιγμή της επιστολής και για κάποιες ακόμη μέρες θα διέμενε στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρεταννία, στην Αθήνα.
Σε αυτή την επιστολή, που εμφανίζεται (όπως και οι υπόλοιπες) στο περιοδικό Μουσικός Ελληνομνήμων (#5) στην εργασία του Κ. Ζουλιάτη, ο Γιάννης Χρήστου ενημερώνει τον T.S. Eliot πως έχει μελοποιήσει έξι ποιήματα, από το βιβλίο του Collected Poems 1909-1935 των εκδόσεων Faber & Faber και πιο συγκεκριμένα τα: New Hampshire, Death by Water, Mélange adultère de tout, Eyes that Last I Saw in Tears, The Wind Sprang Up at Four O'clock και Virginia. Ευελπιστεί, δε, στη συγκατάθεση του αγγλοαμερικανού ποιητή, προκειμένου να τυπωθούν οι σχετικές παρτιτούρες, μαζί με τους στίχους των ποιημάτων. Η επιστολή θα μείνει αναπάντητη.
Τρία χρόνια αργότερα, τον Αύγουστο του 1959, τα «Έξι Τραγούδια σε ποίηση T.S. Eliot» για μεσόφωνο και ορχήστρα επρόκειτο να εκδοθούν-τυπωθούν από τον μουσικό οίκο Impero-Verlag του Βισμπάντεν (αναφερόμαστε, πάντα, σε έκδοση της παρτιτούρας και όχι σε δισκογραφική έκδοση). Ο Γιάννης Χρήστου επανέρχεται, απευθυνόμενος για τρίτη φορά με επιστολή του στον T.S. Eliot.
Η επιστολή στέλνετε από την Χίο (τόπος καλοκαιρινής διαμονής του Χρήστου) στο Λονδίνο και σ' αυτήν ο έλληνας συνθέτης ενημερώνει τον αγγλοαμερικανό ποιητή για την επικείμενη έκδοση της παρτιτούρας από τον γερμανικό οίκο, ευελπιστώντας ξανά στη συναίνεσή του.
Λίγες ημέρες αργότερα (μέσα στον Αυγούστου του '59) θα απαντήσει στον Γιάννη Χρήστου, για λογαριασμό του T.S. Eliot, ο Peter F. Du Sautoy (από τον εκδοτικό οίκο Faber & Faber). Εδώ, ο εκδότης πληροφορεί ανάμεσα σε άλλα τον Χρήστου πως δεν είναι δυνατή η μελοποίηση του ποιήματος Death by Water και πως ο Eliot το συζητούσε για τα υπόλοιπα πέντε.
Ο Γιάννης Χρήστου σε νέα απαντητική επιστολή του εξηγεί πως δεν είναι δυνατόν να αφαιρεθεί από τη μελοποίησή του το Death by Water, επιζητώντας να μάθει από τον εκδότη Du Sautoy αν υπήρχε περίπτωση να αναθεωρήσει ο T.S. Eliot την απόφασή του (για την μη μελοποίηση του συγκεκριμένου ποιήματος).
Τον Σεπτέμβριο του 1959 ο Peter F. Du Sautoy θα επανέλθει με καλά νέα. Έχει μιλήσει με τον T.S. Eliot, ο ποιητής έχει άρει τις όποιες επιφυλάξεις του (σε σχέση με την μελοποίηση και του Death by Water) κι έτσι το μόνο που θα απέμενε πλέον ήταν να τα «εύρισκαν» οι εταιρείες «δικαιωμάτων». Όπως και συνέβη.
Επανερχόμενοι στο έργο «Έξι Τραγούδια σε Ποίηση T.S. Eliot», πάμε ξανά στο βιβλίο τής Anna-Martine Lucciano, στο οποίο διαβάζουμε σχετικώς:
«Τα Έξι Τραγούδια μάς προσφέρουν τη δυνατότητα της παρακολούθησης μιας ποιητικής πορείας, μιας σπάνιας συγκινησιακής περιπέτειας. Η μουσική δένεται στην εντέλεια με τα κείμενα του ποιητή, στοχεύοντας στο να αναδείξει το χιούμορ, το παράδοξο, τη θλίψη, αλλά και το εφιαλτικό τους στοιχείο. Εξάλλου από το πρώτο τραγούδι ως το τελευταίο υπάρχει μια ψυχολογική πρόοδος στην οποία αντιστοιχεί μια ολοφάνερη μουσική εξέλιξη. Έτσι, τα Έξι Τραγούδια, μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο ομάδες, τα τρία πρώτα ("New Hampshire", "Death by Water", "Mélange adultère de tout") και τα τρία επόμενα ("Eyes that Last I Saw in Tears", "The Wind Sprang Up at Four O'clock", "Virginia")».
Όσον αφορά στη σχέση λόγου και μέλους η Lucciano σημειώνει:
«Ο φωνητικός λόγος δεν υπακούει πάντα στη δομική λογική του οργανικού. Οι σχέσεις ανάμεσά τους είναι λίγο-πολύ περίπλοκες: στηρίζουν ο ένας τον άλλον, "απαντά" ο ένας στον άλλο, οι εμφανίσεις τους μέσα στο χρόνο δεν είναι ταυτόχρονες, θαρρείς και ο ένας προαναγγέλλει τον άλλον ή αντίστροφα».
Η πρώτη ηχογράφηση των «έξι τραγουδιών» σε Ποίηση T.S. Eliot έγινε κατά πάσα πιθανότητα το 1955, και μάλλον στο σπίτι του Γιάννη Χρήστου (στην Αλεξάνδρεια), με την γαλλίδα μεσόφωνο Alice Gabbai και τον ιταλό πιανίστα Piero Guarino.
Στο πρώτο τραγούδι ("New Hampshire") λόγος και μουσική συνυπάρχουν και εξελίσσονται ταυτοχρόνως. Όσο χρόνο διαρκεί το πιανιστικό μέλος, άλλο τόσο χρόνο διαρκεί και ο τραγουδιστικός λόγος. Άρα αναφερόμαστε σ' ένα τραγούδι, το οποίον ολοκληρώνεται σε 50 περίπου δευτερόλεπτα.
Στο δεύτερο τραγούδι ("Death by Water") υπάρχει μια πιανιστική εισαγωγή 20 δευτερολέπτων. Ακολουθεί η φωνή και το πιάνο σε πορεία που υπογραμμίζεται από τις επιμέρους εντάσεις, τις επιταχύνσεις κ.λπ., πριν καταλήξουμε μ' ένα σύντομο σβήσιμο. Μέσα σε δύο λεπτά και δέκα περίπου δευτερόλεπτα έχει ολοκληρωθεί και αυτό.
Τρίτο τραγούδι είναι το "Mélange adultère de tout". Λόγος (γαλλικά) και μέλος ακολουθούν μια ταυτοτική πορεία σχεδόν σε όλο το ποίημα, σε γρήγορο τέμπο φυσικά, αλλά στο ήμισυ του τραγουδιού (35 δευτερόλεπτα). Γιατί, στον άλλο μισό χρόνο ο μουσικός λόγος καλύπτεται από δύο μόλις στίχους. Ακολουθεί ένα πολύ σύντομο κλείσιμο στο πιάνο. Σύνολο χρόνου περί το ένα λεπτό και δέκα δευτερόλεπτα.
Στο "Eyes that Last I Saw in Tears", το μεγαλύτερο σε διάρκεια τραγούδι του έργου, έχουμε μια σύνθεση που αναπτύσσεται κατά τον τρόπο που εξελίσσονται οι δύο στροφές. Και μετρικά και εκφραστικά. Με την φωνή να καλείται να αποδώσει όλες τις επιμέρους χροιές και αποχρώσεις των λέξεων (και άρα των νοημάτων). Η διάρκεια, περί τα τρία λεπτά και σαράντα δευτερόλεπτα, υπογραμμίζει τις ποικίλες απαιτήσεις.
Το πέμπτο τραγούδι είναι το "The Wind Sprang Up at Four O'clock". Εδώ, η μελοποίηση μοιάζει με εκείνη του Death by Water, με τον συνθέτη να φανερώνει μία τέλεια επικοινωνία με το αγγλικό κείμενο, με συγκεκριμένους τονισμούς, αναδείξεις και υψηλές δυναμικές. Διάρκεια: λίγο λιγότερο από δύο λεπτά.
Το έργο θα ολοκληρωθεί με το "Virginia", το έκτο ποίημα του T.S Eliot που μελοποίησε ο Γιάννης Χρήστου. Είναι η κατακλείδα και είναι μελοποιημένο ως τέτοιο. Να συμπυκνώσει, δηλαδή, όλη την προηγούμενη «κατασκευή», προς ένα ζοφερό φωνητικό κορύφωμα, που σβήνει μέσα σ' ένα υποβλητικό πιάνισμα.
Jani Christou: Six T.S. Eliot songs (1955)
Δισκογραφικά το έργο «Έξι Τραγούδια σε Ποίηση T.S. Eliot» δεν θα έχει και την καλύτερη αντιμετώπιση – όπως και πολλά άλλα έργα του Γιάννη Χρήστου εξάλλου. Αρκεί να σκεφθούμε πως η πρώτη ηχογράφησή του, με την Alice Gabbai (τραγούδι) και τον Piero Guarino (πιάνο) από το 1955 κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2001 (σαράντα έξι χρόνια αργότερα!), σ' εκείνη την μνημειακή έκδοση του Σείριου, ενώ η πρώτη ηχογράφησή του, που έφθασε σε κάποιο περιορισμένο ακροατήριο, έγινε μόλις το 1985. Λέμε για την κασέτα «Μουσική και Ποίηση 4», που μοιραζόταν μαζί με το περιοδικό ΝΗΣΟΣ.
Φυσικά, υπάρχουν πολλές εκτελέσεις, κυρίως από το σχήμα πιάνο-φωνή, που παραμένουν εκτός δισκογραφίας, όπως είναι αυτές που βλέπουμε στο YouTube (Νέλλη Σεμιτέκολο πιάνο – Μαργαρίτα Συγγενιώτου μέτζο σοπράνο, Κατερίνα Γκόλγκαρη πιάνο - Ελπίδα Αμίτση μέτζο σοπράνο, Rhodri Britton πιάνο – Αλεξάνδρα Πιπερίδου μέτζο σοπράνο κ.ά.), αλλά ως ολοκληρώσουμε αυτό το άρθρο με κάποιες πολύ βασικές δισκογραφικές αποτυπώσεις των Έξι Τραγουδιών σε Ποίηση T.S. Eliot.
1. Συλλογή – ΝΗΣΟΣ 4 / Μουσική και Ποίηση – MC, GR. Ιδιωτική Έκδοση TC - No 4 – 1985
[Κασέτα, που περιέχει τα «Έξι τραγούδια σε ποιήματα T.S. Eliot». Τραγουδά η Ιωάννα Καρβελά μεσόφωνος και παίζει πιάνο η Νέλλη Σεμιτέκολο. Η ηχογράφηση έγινε για το περιοδικό ΝΗΣΟΣ, που κυκλοφορούσε με ένθετη κασέτα, τον Φεβρουάριο 1985]
2. Alice Gabbai – Chante Christou, Cavalli, Ravel, Ibert, Hemsi, Guarino – LP, IT. MPV 14 – 1986
[Δίσκος βινυλίου της ιταλίδας μεσοφώνου Alice Gabbai. Περιλαμβάνει την ηχογράφηση του έργου «Έξι τραγούδια σε ποίηση T.S. Eliot» με την συμφωνική ορχήστρα του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας, το 1958]
3. Γιάννης Χρήστου / Ορχήστρα των Χρωμάτων – S/T – CD, GR. Ankh Productions 2101-2 – 2000
[Περιλαμβάνει το "Six T.S. Eliot Songs" για μεσόφωνο (Αλεξάνδρα Παπατζιάκου) και Ορχήστρα. Την Ορχήστρα των Χρωμάτων διευθύνει ο Μίλτος Λογιάδης]
4. Jani Christou – Vol. I – CD, GR. Σείριος SMH 200110 2 – 2001
[Περιέχει το "Six T.S. Eliot Songs" για μεσόφωνο (Alice Gabbai) και πιάνο (Piero Guarino). Ιδιωτική ηχογράφηση μάλλον στο σπίτι του Γιάννη Χρήστου, ίσως το 1955. Είναι η πρώτη ηχογράφηση του έργου]
5. Jani Christou – Vol. IV – CD, GR. Σείριος SMH 200113 2 – 2001
[Περιέχει το "Six T.S. Eliot Songs", με την συμφωνική ορχήστρα του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας. Μέτζο σοπράνο Alice Gabbai, διεύθυνση Piero Guarino. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση, που ηχογραφήθηκε στις 12 Νοεμβρίου 1958 και μεταδόθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 1958 από το Εθνικό Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Πρόκειται για την εκτέλεση, που υπάρχει και στον δίσκο της Alice Gabbai]
6. Spyros Sakkas – Sings Jannis Christou, Manos Hadjidakis, Dimitri Mitropoulos – CD, GR. Yafka Records Yafka VIII – 2009
[Περιέχει το "Six Songs On T.S. Eliot Poems". Βαρύτονος Σπύρος Σακκάς, πιάνο Γιώργος Κουρουπός]
