Από το bookpress.gr
Η λέξη «γενίκευση» έχει στιγματιστεί απ' την πολυχρησία. Γενικεύσεις καταγγέλλονται διαρκώς ως παρελκυστικές τεχνικές του ανορθολογισμού, που είτε ευνοούν λογικά σφάλματα και παραλογισμούς είτε, με μια δόση συνωμοσιολογίας, εξυπηρετούν «συμφέροντα». Στην πραγματικότητα, όμως, αρκετές γενικεύσεις είναι χρήσιμες: χωρίς αυτές, θα ήμασταν ακόμη άνθρωποι των σπηλαίων.
Η ομαδοποίηση των χαρακτηριστικών μιας κοινότητας (ή ενός φαινομένου) είναι απαραίτητη προκειμένου αυτή να μελετηθεί. Και, επίσης, είναι απαραίτητη ώστε το απόσταγμα αυτής της μελέτης να μπορεί στη συνέχεια να διδαχθεί. Όλες οι επιστήμες εξελίσσονται και διδάσκονται με τη μορφή γενικεύσεων(που ορισμένες φορές συμπληρώνονται από περιπτωσιολογία). Πολλές από αυτές τις γενικεύσεις δεν προέκυψαν επαγωγικά, συγκεντρώνοντας στοιχεία και εκτιμώντας στατιστικές πιθανότητες, αλλά είναι το αποτέλεσμα εμπειρικής διερεύνησης, παρατήρησης.
Για παράδειγμα, όταν οι ασθενείς περιγράφουν τον πόνο του εμφράγματος, έχουν την τάση να ακουμπούν το στέρνο τους με το χέρι σε θέση σύσφιγξης. Οι γιατροί εκπαιδεύονται να το αξιολογούν, χωρίς να απαιτούν τη διενέργεια στατιστικής έρευνας για την εμφραγματική χορογραφία. Και οι περισσότερες διαγνώσεις προκύπτουν κατ' αντιστοιχία προς καθορισμένα νοσολογικά πρότυπα.
Αποτελεί αντίφαση, θέλω να πω, η επίκριση των γενικεύσεων από την πλευρά της επιστήμης και του ορθολογισμού, αλλά και από την πλευρά του ανθρώπου εν γένει. Διότι, ο ανθρώπινος οργανισμός (το σώμα και ο νους) αναγνωρίζει πρότυπα, τα ταξινομεί και τα επεξεργάζεται· λειτουργεί με γενικεύσεις: αν έχεις αυτή τη μορφή, είσαι εχθρός· ακόμα κι αν τέτοια μορφή μπορεί να εμφανίσουν και δικά ή ίδια συστατικά.
Η ύπαρξη προτύπων δεν αναιρεί αυτόχρημα την πιθανότητα της μοναδικότητας. Μόνο που η μοναδικότητα σπανίως μας αφορά. Εξειδικευμένες επιστημονικές ομάδες προσπαθούν βέβαια να καταγράψουν μοναδικές περιπτώσεις (που και πάλι καθορίζονται ως παρεκκλίσεις από τα πρότυπα, από τις γενικευμένες αλήθειες), όμως αυτές δεν μπορεί να αποτελούν και το αντικείμενο, ας πούμε, της αρθρογραφίας. Ένα άρθρο ή ένα βιβλίο (ή δέκα άρθρα ή δέκα βιβλία) δεν μπορεί να συμπυκνώνουν την καθολική γνώση, αναλύοντας εξαντλητικά κανόνες και εξαιρέσεις. (Παρεμπιπτόντως, το αίτημα για συμπύκνωση ταυτίζεται με το αίτημα για γενικεύσεις, για συνόψεις: άλλη μια αντίφαση). Και δεν μπορεί ο αρθρογράφος να αμφισβητεί τους κανόνες, προκειμένου να αποδεικνύει ότι σέβεται τις εξαιρέσεις. Μάλιστα, δεν χρειάζεται: εδώ βρίσκεται η ουσία. Οι μοναδικότητες είναι σεβαστές, αλλά υπάρχουν κατ' αντιπαραβολή προς τις γενικότητες. Αυτές, οι γενικότητες, είναι που μας απασχολούν περισσότερο.
Παρότι υπάρχουν ορισμένες ακλόνητες παραδοχές, οι περισσότερες γενικεύσεις μπορούν να ελεγχθούν λογικά ή κριτικά. Ας πάρουμε για παράδειγμα την απομίμηση σύσφιγξης του μυοκαρδίου στους ασθενείς με έμφραγμα, που μπορεί κανείς να συναντήσει ως σημείο εμφράγματος σε ιατρικά εγχειρίδια. Δεν εμφανίζουν όλοι οι ασθενείς αυτό το σημείο και δεν υπάρχουν στατιστικές μελέτες που να αποδεικνύουν τον συσχετισμό. Μπορούμε, όμως, να καταγγείλουμε την συμπερίληψή του στη σημειολογία του εμφράγματος; Είναι αυτή μια «απαράδεκτη γενίκευση»; Εύκολα απαντούμε πως όχι. Εύκολα, γιατί η σημειολογία εμφράγματος είναι ένα επαγγελματικό εργαλείο χωρίς ηθικό αντίκρισμα, εφόσον κάθε επαγγελματίας αντιλαμβάνεται πως οποιοδήποτε σημείο θα μπορούσε να λείπει· εφόσον αποδέχεται ότι απόλυτη αντιστοιχία προτύπου και περίπτωσης είναι σπανίως εφικτή.
Πράγματι, υπάρχουν φαινόμενα, συμπεριφορές ή συλλογικότητες, στα οποία η διάκριση προτύπων θεωρείται απαράδεκτη. Για παράδειγμα, ο συσχετισμός της εγκληματικότητας με τους μετανάστες ή της φονταμενταλιστικής τρομοκρατίας με τους μουσουλμάνους, η απόδοση μισογυνισμού σε ομοφυλόφιλους άνδρες ή μισανδρισμού σε ομοφυλόφιλες γυναίκες θεωρούνται αποκρουστικές γενικεύσεις. Την ίδια στιγμή, ο συσχετισμός του ναζισμού με τη νοητική υστέρηση, του κράτους με τη διαφθορά, της αστυνομίας με την προβοκάτσια και την παρακρατική συμπεριφορά, της φιλοτεχνίας με την ευφυΐα και τη μόρφωση είναι ιδιαιτέρως λαοφιλείς.
Οι γενικεύσεις αποκτούν ηθικό χαρακτήρα καθώς τις χρησιμοποιούμε, όπως όλα τα εργαλεία. Άλλωστε, ο μοναδικός τρόπος να αποδείξουμε την ισχύ μιας γενίκευσης είναι μέσω της στατιστικής: δηλαδή μέσω της ίδιας της επιστήμης της γενίκευσης. Ακόμα κι έτσι όμως, ακόμα κι όταν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία, η κοινή γνώμη μπορεί να τα αμφισβητήσει: η στατιστική υπηρεσία μπορεί να ποδηγετείται, να εξυπηρετεί συμφέροντα. Η φαυλότητα αυτού του κύκλου θα γινόταν ακόμη πιο χαριτωμένη αν, για φαντάσου, γινόταν στατιστική μελέτη για την αξιοπιστία των στατιστικών μελετών.
Δηλαδή, η ηθική των γενικεύσεων είναι συνάρτηση της δημοφιλίας (ή μη) του αντικειμένου τους. Αν οι μουσουλμάνοι είναι αρκετοί και, κυρίως, αν έχουν πολλούς φίλους ή απλώς ανθρώπους με κοινούς εχθρούς, συμπαθούντες, ο συσχετισμός τους με τον φονταμενταλισμό θα είναι (μερικώς, τουλάχιστον) ηθικώς απαράδεκτος. Ανεξάρτητα από τη συλλογική εμπειρία, ανεξάρτητα από τη στατιστική μελέτη, αυτή η γενίκευση θα προσελκύει εγκλήσεις.
Συνεπώς, ορισμένες γενικεύσεις μπορεί να γίνουν επικίνδυνες, αρκεί να αποκτήσουν δημοφιλία. Έχει συμβεί στο παρελθόν: οι γενικότητες μπορούν πράγματι να γίνουν καθολικότητες που αποκλείουν τις παρεκκλίσεις. Όμως η ασύστολη καταγγελία των γενικεύσεων είναι τόσο ανώριμη όσο και το να ζεις χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα, φοβούμενος την ηλεκτροπληξία. Γι' αυτό και οι γενικεύσεις πρέπει να ελέγχονται ως τέτοιες και την ίδια στιγμή να αξιολογούνται στο πλαίσιο του σκοπού για τον οποίο χρησιμοποιούνται. «Πολλοί μετανάστες είναι εγκληματίες»: αυτή είναι μια γενίκευση που αποκτά άλλο ηθικό χαρακτήρα αν προάγει μία πρόταση για την ανάγκη αφομοίωσης των μεταναστών από την κοινωνία υποδοχής κι άλλο, αν προάγει, για παράδειγμα, την ανάγκη εξόντωσής τους. Συχνότατα, ο σκοπός εκθέτει τα μέσα.
Σε κάθε περίπτωση, η επιστήμη εξακολουθεί να αντλεί την αυτοπεποίθησή της από τις πολύτιμες γενικεύσεις της. Δεν τίθεται θέμα αν πρέπει να τις χρησιμοποιούμε ή όχι: τις χρησιμοποιούμε έτσι κι αλλιώς. Άλλωστε, η ίδια η επίκρισή τους είναι μια γενίκευση. Μας είναι απαραίτητες και, γενικεύοντας, έχουν κάνει περισσότερο καλό απ' ό,τι κακό: παρόλο τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τις φυλετικές διακρίσεις, παρόλες τις γενικεύσεις του κακού, βρισκόμαστε ακόμη στον πλανήτη, συζητούμε και εξερευνούμε τον κόσμο.
σχόλια