[Φωτογραφίες: Πάρις Ταβιτιάν]
Το ότι η μυθική Γιοβάννα θα συμμετείχε στο κονσέρτο της Νένας Βενετσάνου στον ''Παρνασσό'' ήταν κάτι που κίνησε το ενδιαφέρον μου ώστε να ζητήσω μία κοινή συνέντευξη από τις δύο κυρίες. Με τη Βενετσάνου γνωρίζομαι εδώ και είκοσι χρόνια και μού'χει δώσει αρκετές συνεντεύξεις στο παρελθόν για τα έντυπα και το ραδιόφωνο. Τη Γιοβάννα όμως δεν την είχα συναντήσει ποτέ, κάτι που ήθελα πραγματικά! Να που τώρα βρέθηκε η κατάλληλη ευκαιρία κι έτσι, στην οικία της Βενετσάνου, εκτός από την ίδια, βρήκα να με περιμένει και η Γιοβάννα – μια γυναίκα κομψή, φινετσάτη, σαν την Έλεν Μπέρστιν στα νιάτα της, όπως της είπα και γέλασε, και μία προσωπικότητα καταλυτική για τη μουσική, ποιητική και συγγραφική τέχνη στην Ελλάδα του 20ου αι. Μπαίνοντας στο σπίτι μάλιστα παρατήρησα πως η γάτα της Νένας ήταν άρρωστη, δηλητηριασμένη πιθανώς από τους υπανθρώπους που ρίχνουν φόλες δεξιά κι αριστερά. Η Νένα ανησύχησε, πήρε αμέσως τη γάτα και πετάχτηκε μέχρι τον κτηνίατρο της γειτονιάς της. Μας άφησε μόνους με τη Γιοβάννα και η συνέντευξη ξεκίνησε κάπως έτσι:
Γιοβάννα, ας μιλάμε στον ενικό, αν μου επιτρέπεις, γιατί μου είναι δύσκολο να χρησιμοποιώ τον ενικό στη Νένα και τον πληθυντικό σε σένα. Με κατανοείς, έτσι;
Απόλυτα (γέλια)
Πόσο καιρό έχεις να δώσεις συνέντευξη;
Εξαρτάται πώς τον μετράει κανείς το χρόνο. Νομίζω πως μία καλή συνέντευξη είχα δώσει πριν δύο χρόνια περίπου. Ας εξαιρέσουμε τους Γεωργιανούς, οι οποίοι μου τηλεφωνούν ακόμη και για τον καινούργιο χρόνο και τους λέω ''Χρόνια πολλά'' στα γεωργιανά, σε παρακαλώ! Τα έμαθα και τα γεωργιανά, Παναγιά μου, τι δύσκολη γλώσσα!
Δεν με εκπλήσσει το γεγονός. Λατρεύτηκες στη Σοβιετική Ένωση κι αν δεν απατώμαι ήσουν η πρώτη τραγουδίστρια της Δύσης που τραγούδησες εκεί.
Μ' αγαπάνε και τους αγαπάω γιατί μου έδωσαν μεγάλη χαρά στη ζωή μου. Ένα Άξιον Εστί έχω να κουβαλάω πάντα απ' αυτούς τους ανθρώπους.
Πατέρας σου ήταν ο ζωγράφος Κώστας Φάσσος, άρα γαλουχήθηκες από νωρίς με την τέχνη.
Ναι, αν και ως παιδί πάντα ήμουν αλλού. Τώρα που γυρίζω πίσω και τα βλέπω, σε διαβεβαιώνω πως δεν ήξερα ούτε ποια ήμουν, ούτε τι ήθελα.
Αναφέρεσαι στην παιδική ηλικία;
Και στην παιδική, και για μετά, ακόμη και για όταν τραγουδούσα. Δεν ήξερα το δώρο που μού'χε δώσει ο θεός. Δηλαδή τραγουδούσα και δεν συνειδητοποιούσα εκείνη τη στιγμή τι έκανα. Από ένστικτο τραγουδούσα κι εδώ ενδεχομένως να έπαιξε ρόλο η παιδεία του Ωδείου που είχα.
Και οι σπουδές στο λυρικό τραγούδι, την όπερα.
Πήρα δίπλωμα με ένα βραβείο από το Ωδείο Αθηνών στην όπερα που ήταν το πιο αυστηρό Ωδείο. Αν συγκρίνω όμως τον τότε τρόπο της σκέψης μου με τον τώρα, καμία σχέση! Θες να το πεις αποθησαύρισμα, σφυρί – αμόνι – φωτιά, καλημέρα ποίηση, καλημέρα σκέψη, μιλάμε για άλλη οπτική πλέον.
Υποθέτω δε θα ήθελες επ' ουδενί λόγω να ξαναγίνεις 20 ετών.
Όχι, με κανένα τρόπο. Γιατί τώρα ζω, τώρα ξέρω ότι ζω κι αυτό το γεύομαι! Με χίλιους τρόπους κιόλας!
Βλέπω ότι πέραν του γραπτού λόγου, χειρίζεσαι όμορφα και τον προφορικό.
Έχω εκδώσει 18 τίτλους βιβλίων. Και ποίηση ως μαθήτρια του Γιάννη Ρίτσου και λογοτεχνία. Ο λόγος όμως δεν σου χαρίζεται και δεν σου αποκαλύπτεται αν δεν ιδρώσεις καταχείμωνο δέκα φορές κάθε πρωί κι άλλες τόσες το βράδυ. Αυτό σου κάνει και κάτι άλλο: σου ανοίγει μέσα σου παράθυρα και γωνιές που δεν τις ήξερες. Άγνωστες, κρυφές και παραμελημένες δυνατότητες. Όχι και τόσο κρυφές, γιατί αν είχες μάθει να ψάχνεσαι, θα τις έβρισκες. Σημαντικός παράγοντας το βάσανο, όχι του σώματος, αλλά της σκέψης, αυτό που σου ανοίγει δρόμους. Καμιά φορά σε εκπλήσσει ο εαυτός σου ο ίδιος.
Αυτό δεν είναι και μαρτυρικό;
Είναι πάρα πολύ σκληρό και μαρτυρικό το τίμημα, αλλά σου δίνει και τόση χαρά να δεις τα πράγματα αλλιώτικα από τη συνηθισμένη ζωή. Κι εκεί λες χαλάλι!
Θυμάσαι το πρώτο τραγούδι που έγραψες με τη φωνή σου;
Τι να σου πω...Με γυρνάς εκατομμύρια χρόνια πίσω. Εγώ θεωρώ πρώτο μου ωραίο δίσκο το ''Αν θυμηθείς τ' όνειρο μου'' με τη ''Μυρτιά'' του Μίκη Θεοδωράκη και του Νίκου Γκάτσου σε ενορχήστρωση Μάνου Χατζιδάκι.
Το έχω σε 45αράκι που βρήκα στο Μοναστηράκι!
Αυτόν θεωρώ πρώτο μου ''γερό'' δίσκο.
Πώς το εννοείς το ''γερός'';
Θα σου πω! Τραγουδούσα και τραγούδια του Σπήλιου Μεντή, πηγαίος συνθέτης που έγραφε ωραιότατες μουσικές και στίχους. Τραγούδησα επίσης πολλά τραγούδια του σε ποίηση Ρίτσου. Χωρίς να θέλω να τον υποβαθμίσω, γιατί επρόκειτο για έναν εξαιρετικό δημιουργό, λέω πως αυτά τα δύο τραγούδια του Θεοδωράκη έμελλε να ξεπεράσουν εκείνα τα χρόνια της άγνοιας μου και να τα βρίσκω και σήμερα μπροστά μου.
Έτσι είναι. Ωστόσο δεν θυμάσαι μάλλον ποιο ήταν το πρώτο σου τραγούδι.
Κοίταξε, εσύ τότε δεν θά'χες γεννηθεί. Εγώ θυμάμαι ότι ήμουν 14 ετών και τραγουδούσα ντουέτο με τον Τζώνη Κατσούρη. Σπούδασα από πολύ μικρή στο Ωδείο μπαλέτο, μουσική, πιάνο, όλα αυτά. Τα έχω αφήσει πίσω, γιατί ήταν μία αρχή που εκεί κι αν δεν ήξερα τι μου γινόταν!
Λογικό δεν είναι για ένα κορίτσι 14 ετών;
Ακριβώς. Στο σχολείο ήμουν ακόμη όταν έδωσα εξετάσεις στη Ραδιοφωνία και πέρασα με την πρώτη για να κάνω εκπομπές με τη μεγάλη ορχήστρα. Τώρα που το λες, δε θυμάμαι και πότε έκανα τον πρώτο μου δίσκο με τον Σπήλιο! Παιδιά, θέλω να πείτε στους αναγνώστες σας ότι δεν διακρίνομαι καθόλου για τη μνήμη μου. Από τότε που ήμουν παιδί δεν αγαπούσα γι' αυτό το λόγο ούτε την ιστορία, ούτε τη γεωγραφία. Είμαι ανιστόρητη και αγεωγράφητη όσο δεν πάει!
Έχει πλάκα μία συγγραφέας να δηλώνει ανιστόρητη!
Πως δεν έχει; Θα σου πω κάτι: Ασχολήθηκα τώρα με ιστορία γιατί το τελευταίο μου μυθιστόρημα, το δέκατο στη σειρά, το ''Ένα καράβι στο μπαλκόνι μας'' απαιτούσε από μένα γνώση. Κάθισα και διάβασα όλη την ιστορία της νεότερης Ελλάδας! Έχω τους τόμους στο σπίτι, τους άνοιξα, γράψιμο, ξαναγράψιμο, σημειώσεις, πράγματα...Και ξέρεις τι έγινε; Είναι πλήρως εμπεριστατωμένα γιατί μετά τά'δωσα και τα διάβασαν άνθρωποι που ξέρουν ιστορία και δεν μου βρήκαν κανένα λάθος. Έλα όμως που αφού τα έγραψα, τα ξέχασα (γέλια)
Καλό μου ακούγεται αυτό!
Εδώ έχω ξεχάσει τα ονόματα των ηρώων μου στα πρώτα μου έργα! Αυτή τη στιγμή γράφω το ενδέκατο μου μυθιστόρημα κι έχω χωθεί πάλι στην ιστορία με μεγάλη λεπτομέρεια, αυτή τη φορά για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου.
Μια και δε με φώτισες για την πρώτη σου ηχογράφηση, να ρωτήσω ποια ήταν η τελευταία σου;
(σκέφτεται) Πάνε πάρα πολλά χρόνια, παιδιά. Θα ψάξω στο internet να το βρω (τρανταχτά γέλια)
Ασχολείσαι με το μέσο;
Τώρα που μου χρειάζονται ιστορικά γεγονότα, μπαίνω μέσα και διαβάζω για τα πάντα. Θησαυρός το εργαλείο αυτό και άλλο τόσο καταστροφικό. Χαίρομαι που θα σωθούν πολλά πράγματα γιατί υπάρχει το internet!
Όντως, στο internet διάβασα κι εγώ ότι είχες δώσει 150 κονσέρτα σε ολόκληρη τη σοβιετική επικράτεια και πολλά άλλα, τα οποία θα ήθελα να μου αναφέρεις.
Υπήρξα εκπρόσωπος του ραδιοφωνικού σταθμού της Γενεύης σε όλη την Ευρώπη, εκπρόσωπος ακόμη της Ελβετίας στην Eurovision.
Ναι, το 1965 ήταν αυτό.
Από κει και πέρα νομίζω δεν υπήρξε άνθρωπος τόσο μόνος, όσο εγώ.
Μόνος;
Ναι...Γιατί συνάμα ήμουν αλλού. Υπήρχε κάτι μέσα μου που ήταν ασυμπλήρωτο. Κάποια βάση μου έλειπε, ένα σταθερό σημείο όπως όλα τα παιδιά που κρατούν τον εαυτό στα χέρια τους. Εγώ τώρα κρατώ τον εαυτό μου στα χέρια μου. Πέρασα όλη μου τη ζωή αιωρούμενη.
Στενόχωρο αυτό που λες τώρα.
Όταν σου λείπει ο ίδιος σου ο εαυτός είναι συνθήκη που περιλαμβάνει και το ιδιωτικό και το καλλιτεχνικό.
Σήμερα άραγε βρήκες τι έφταιξε τότε;
Ο τρόπος και το σπίτι που μεγάλωσα! Γι' αυτό λέω πάντα ''Προσέξτε, μάνες, μήπως το φιλί που δίνετε στα παιδιά σας είναι του Ιούδα''. Γιατί αυτό του κόβει τα φτερά, θα το σέρνει πάντα μέσα του, στερώντας του την αυτογνωσία και τελικά το δικαίωμα του στην ελευθερία.
Να τολμήσω να ρωτήσω αν έχεις οδηγηθεί ποτέ στον ψυχαναλυτή;
Έχω κάνει αρκετές φορές ψυχανάλυση. Δεν τα πήγαινα ποτέ καλά με τα νευροφυτικά μου. Τη μεγαλύτερη όμως ψυχανάλυση μού την έκανα εγώ, γιατί εγώ με ξέρω και επειδή είμαι περίεργο άτομο, ψάχνομαι. Βρήκα έτσι ένα τρόπο να νικάω όλους όσοι έρχονταν κάποτε με το όπλο προτεταμμένο. Τα ελαττώματα μου τα λέω πρώτη.
Πάλι μέσω internet διάβασα ότι ουσιαστικά σταμάτησες το τραγούδι όταν παντρευτήκατε με τον γνωστό δικηγόρο Δημήτρη Καλπαξή. Ισχύει;
Κοίταξε, ο αντρούλης μου ήταν από εντελώς άλλο ανέκδοτο. Τραγουδούσε ''Του Κίτσου η μάνα κάθονταν στην άκρη στο ποτάμι''. Το χαιρόταν και το χαιρόμουν κι εγώ. Μπορεί να ήμουν αλλού, αλλά λατρεύω την ωραιότατη δημοτική ποίηση. Ξέρεις, η δικιά μας καρδιά χτυπάει διαφορετικά απ' των άλλων ανθρώπων. Δε λέω καλύτερα ή χειρότερα, πάντως είμαστε αλλιώτικοι. Εξαιρετικά δύσκολο το να συμβαδίσεις με κάποιον που είναι τόσο αλλού. Έπρεπε λοιπόν να ελευθερώσω τον εαυτό μου. Να ελευθερώσω τον Δημητράκη μου απ' όλα όσα είχε μέχρι τότε βιώσει. Ευτυχώς είναι ένας έντιμος παίκτης, δεν ξαναγυρνάει πίσω, αλλά πηγαίνει σ' αυτό που του άνοιξες το παράθυρο και είδε!
Πολύ καλό αυτό.
Αυτό είναι εξαιρετικό. Δεν το έχουν όλοι οι άνθρωποι. Είχε μεγάλο θάρρος.
Λες ''είχε''; Δεν είναι εν ζωή;
Μια χαρά είναι. Όχι ακριβώς μια χαρά, αλλά μου φτάνει που τον έχω μεσ' στο σπίτι, τον αγαπάω και μ' αγαπάει, και όποτε χρειαστώ το καταπληκτικό μυαλό του, το έχω! Γιατί εγώ σ' αυτό το μυαλό στηρίχτηκα! Πουθενά αλλού...Και το είχα ανάγκη, γιατί ένα τέτοιο μυαλό ήθελα τότε που δεν ήξερα ποια ήμουν.
Ομολογώ ότι σπάνια συναντώ καλλιτέχνες με τέτοια βασανιστική αυτογνωσία.
Δεν έχω κανένα λόγο να μην πω αυτά που αισθάνομαι. Έκανα τεράστια διαδρομή, κόπιασα όσο κανένας άλλος. Τα σαράντα χρόνια που γράφω δε βγήκαν έτσι. Εγώ χτυπήθηκα σαν το χταπόδι γι' αυτά τα 18 βιβλία μου. Αισθάνομαι ότι έχω κάθε δικαίωμα γιατί πάλεψα, γιατί γνωρίζω. Κι έχω χρέος να πω πράγματα. Δε φοβάμαι πια...Κάποτε φοβόμουν πάρα πολύ.
Τι είδους φοβίες είχες;
Δεν είχα να πατήσω. Φορτώθηκα τις ανασφάλειες του κόσμου όλου. Δεν υπήρχε δίπλα μου το μυαλό του άντρα μου να μου πει ''Στοπ εδώ, για έλα να το κουβεντιάσουμε''.
Είμαι σίγουρος πως δεν ένιωσες ίχνος ανταγωνισμού με τη Νάνα Μούσχουρη που ξεκίνησε την ίδια περίοδο τη διεθνή της καριέρα.
Να σου πω ότι ακόμη και τώρα λέω ''Αυτός'' ή ''όλοι είναι πάνω από μένα! Κι αυτός καλύτερος κι αυτός καλύτερος!'' Ότι εκπέμπεις, χρειάζεται μία πυρηνική δύναμη για να βγει από σένα. Και, ξέρεις, το μεγαλύτερο φορτσάρισμα μιας κακίας το γεύεσαι εσύ, όχι ο άλλος. Ο άλλος δέχεται το ¼, άρα τελικά εσύ είσαι δυστυχισμένος. Χαίρομαι γιατί αγαπώ όλο τον κόσμο, δε θα πω ποτέ κακό για κανέναν. Δεν ξέρω τι πάει να πει κακία, ζήλια και ανταγωνισμός. Τώρα τι να πω ειδικά; Ότι ήταν να κάνω, το έκανα!
Μα εγώ δεν αναφέρομαι στο σήμερα, αλλά στο τότε.
Τότε ήμουν ένα πουλί τρομαριασμένο όσο κι αν δεν φαινόταν!
Πάμε στον ''γερό'' σου δίσκο. Πως έγινε και σε επέλεξε ο Μίκης Θεοδωράκης γι' αυτά τα δύο τραγούδια του;
Είπα σε πρώτη εκτέλεση το αγγλόφωνο αρχικά ''Αν θυμηθείς τ' όνειρο μου''. Ήθελε να με πάρει ο Πατσιφάς στη Lyra, τα κατάφερε και πήγα. Στην Columbia απ' την άλλη η Μούσχουρη έγραφε τα τραγούδια του ''Επιτάφιου'' σε ενορχήστρωση Χατζιδάκι. Ε, θα είπε ο Μίκης ''Κάναμε τόσο αγώνα να πάρουμε και τη Γιοβάννα, να μην της δώσουμε κι αυτηνής κάτι;'' Κι έτσι μου έδωσε αυτά τα δύο τραγούδια.
Ο Χατζιδάκις ήταν παρών στο στούντιο;
Είχε μεγάλη πλάκα γιατί εγώ του έλεγα ''Κύριε Χατζιδάκι'' στη ''λα'' θα το πούμε. Ο Μάνος απαντούσε ''Καλά, καλά'' και οι μουσικοί γελούσαν. Γιατί; Γιατί ο Μάνος Χατζιδάκις μπήκε χωρίς παρτιτούρες, χωρίς τίποτα στο στούντιο! Είχε τους μουσικούς κάτω, ''Για παίξε αυτό εσύ'', ''το άλλο εσύ'', ώσπου κάποια στιγμή στη μέση του τραγουδιού τους λέει ''Τώρα παίξτε ότι θέλετε''. Αυτός ήταν ο Μάνος!
Πίστευε στην απόλυτη ελευθερία του μουσικού.
Πίστευε στο ένστικτο και στην καλλιτεχνία που ο καθένας διέθετε.
Πώς και δε συνεργάστηκες εκτενέστερα με τον Χατζιδάκι και τον Θεοδωράκη;
Πρώτον, γιατί οι πόρτες ήταν σφαλισμένες και δεύτερον, γιατί κι εγώ δεν το ζήτησα, δεν πήγα να τους κολλήσω ποτέ. Τελειώνοντας την ηχογράφηση, θυμάμαι, μου λέει ο Μάνος: ''Γιοβάννα, θα γίνεις μεγάλη τραγουδίστρια''. Κι εγώ ποτέ δεν του είπα ''Κύριε Χατζιδάκι, δώστε μου ακόμη ένα τραγούδι σας''. Βέβαια, θα έπεφτε ο ουρανός να τον πλακώσει, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.
Θυμάσαι κάτι από τη συνεύρεση των δύο μεγάλων συνθετών στο στούντιο;
Δεν ήταν μαζί. Ο Θεοδωράκης πήγαινε στο στούντιο όταν έγραφε η Μούσχουρη τον ''Επιτάφιο'' του. Κι εγώ δούλευα μόνο με τον Μάνο.
(στο σημείο αυτό μπαίνει στο σπίτι της η Νένα Βενετσάνου)...Να βάλουμε και τη Νένα στην κουβέντα;
Γιοβάννα: Αλίμονο! Τι είχε τελικά το γατάκι;
Νένα Βενετσάνου: Είχε 42 πυρετό. Ευτυχώς ίωση είναι, όχι δηλητηρίαση. Το κράτησαν για θεραπεία. Το σώσαμε στο τσακ ωστόσο...Ξέρετε τι ράτσα είναι; Νορβηγικός του δάσους!
Και που βρέθηκε στο Ψυχικό γάτος Νορβηγικός του δάσους;
Νένα Βενετσάνου: Δεν ξέρω!
Γιοβάννα: Σε λίγο θα το κάνει ελαφάκι Ιαγουάρο (γέλια)
Πότε γνωριστήκατε εσείς οι δύο;
Νένα Βενετσάνου: Δε θυμάμαι. Από πάντα γνωριζόμαστε
Γιοβάννα: Εγώ άκουγα μία βελούδινη φωνή. Έβλεπα μια βαθιά καλλιτεχνική υπόσταση με γνώση, με καλλιέργεια. Η Νένα είναι τόσο γλυκός, ευχάριστος και ακομπλεξάριστος άνθρωπος – γιατί εγώ ήμουν γεμάτη κόμπλεξ...
Εσύ, Νένα, θα γνώρισες τη Γιοβάννα από τα ραδιόφωνα όταν ήσουν παιδούλα.
Νένα Βενετσάνου: Σίγουρα, αλλά είναι απ' αυτά τα πρόσωπα που μένουν πάντα νέα. Η Γιοβάννα είχε την εξυπνάδα να φύγει νωρίς, έχοντας κάνει ένα πολύ μεγάλο κύκλο. Είναι πολύ σημαντικό να το κάνει αυτό ένας καλλιτέχνης.
Γιοβάννα: Μη νομίζεις ότι πάμε πάντα όπου θέλουμε. Μας πάει όπου θέλει Εκείνος, ο Κλειδούχος!
Ο Εκείνος ποιος μπορεί να είναι, ο Θεός ας πούμε;
Γιοβάννα (αυστηρά): Δε θέλω να το λες έτσι αυτό! Ναι, υπάρχει η μοίρα μας και το ταγμένο του καθενός!
Νένα Βενετσάνου: Ο λόγος και η γραφή της Γιοβάννας είναι αυτά που την έκαναν τόσο πνευματικά υγιή σήμερα!
Φανταζόσουν, Νένα, όταν ξεκινούσες το 1980 ότι θα τραγουδούσες κάποτε μαζί με τη Γιοβάννα;
Νένα Βενετσάνου: Όχι, αλλά όταν ήμουν μαθήτρια υπήρχαν κάποιες μουσικές εκπομπές στην τότε ΥΕΝΕΔ που την καλούσαν. Εσύ πότε σταμάτησες, Γιοβάννα;
Γιοβάννα: Σταμάτησα το ΄66 γιατί τα κέντρα μου έφερναν αναφυλαξία. Το έζησα κι αυτό, από κει και πέρα όμως ήθελα να κοιμάμαι απ' τις 9 το βράδυ γιατί θα έμπαινα σ' αυτά τα κέντρα διασκεδάσεως.
Νένα Βενετσάνου: Παρ' όλα αυτά δεν ήσουν απομονωμένη, γίνονταν κάποιες εκπομπές και πήγαινες.
Γιοβάννα: Ναι, τηλεόραση έκανα, όντως!
Νένα Βενετσάνου: Θυμάμαι τη νονά μιας φίλης μου που όποτε εμφανιζόταν η Γιοβάννα κόλλαγε πάνω στην τηλεόραση. Έλεγε ''Τι ποιότητα και ηρεμία αποπνέει αυτή η κοπέλα''! Αυτά όλα γράφανε σε μένα και η Γιοβάννα είχε ένα στυλ αριστοκρατικό με την αρχαιοελληνική έννοια.
Όχι δηλαδή απ' την άποψη της κοινωνικής τάξης της.
Νένα Βενετσάνου: Όχι, απ' την άποψη της ψυχικής της διάθεσης. Αυτή της η ευγένεια ήτανε και θα είναι για μένα το στοιχείο που προσέχω πάντα σ' έναν καλλιτέχνη, είτε μεγαλύτερο από μένα, είτε νεότερο. Ούτε η ομορφιά, ούτε η φωνή, ούτε η πολυπλοκότητα – αν θες – της προσωπικότητας του. Η ευγένεια του μόνο για το πως προσεγγίζει τις νότες και τους άλλους. Δες τα βίντεο της στο youtube από τα κονσέρτα της στη Σοβιετική Ένωση του ΄60 και θαύμασε την απλότητα της!
Γιοβάννα: Υπήρχε και μια αθωότητα τότε, εκείνη η καθαρότητα που έχουμε μέσα μας οι άνθρωποι όταν γεννιόμαστε.
Νένα Βενετσάνου: Το Κακό στην τέχνη είναι το άσχημο, το δύσμορφο, να στραγγαλίζεις το συναίσθημα σ' ένα τραγούδι. Όταν βγαίνει βεβιασμένα από κάποιες καταστάσεις, πολιτικές, κοινωνικές ή και προσωπικές. Εκεί είναι η αντίρρηση που έχω εγώ με το ροκ που σου βγάζει τη διαμαρτυρία, αλλά μετά η μελαγχολία του γίνεται μανιέρα. Στο τραγούδι δεν μου άρεσε ποτέ καμία μανιέρα. Και η Γιοβάννα ότι κι αν τραγουδούσε, το προσέγγιζε αμιγώς καλλιτεχνικά.
Και τι γίνεται, Νένα, που μου έλεγες κάποτε ότι ήθελες να τραγουδήσεις ''Θα βραχυκυκλώσω το σεσουάρ (Για τη γιορτή της μητέρας)'' του Τζίμη Πανούση;
Νένα Βενετσάνου: Αυτό το τραγούδι που μου αρέσει πολύ, αν το πω, θά'ναι με το δικό μου τρόπο και θά'ναι μία στιγμή. Δε μπορεί να είναι συνεχώς έτσι το τραγούδισμα! Δε μπορούμε να είμαστε συνεχώς στο 99 με όριο το 100!
Γιοβάννα: Το κάθε τραγούδι σε οδηγεί στη διακύμανση. Θα πρέπει να ντυθείς το τραγούδι, όχι να ντύσεις εσύ το τραγούδι. Μου λέγανε κάποτε: ''Πως την κάνεις έτσι εσύ τη φωνή σου;'' ''Μα, μπορώ να μην την κάνω'' τους έλεγα ''αφού το τραγούδι θέλει έτσι;'' Θα τα κάνω όλα μονοσήμαντα; Δεν γίνεται!
Θέλω να μιλήσουμε λίγο για τον Γιάννη Ρίτσο, αφού και οι δύο κατά ένα τρόπο υπήρξατε μαθήτριες του, εσύ, Γιοβάννα, ως ποιήτρια κι εσύ, Νένα, ως ερμηνεύτρια του ''Επιταφίου''.
Νένα Βενετσάνου: Εγώ είχα κόλλημα με τον Ρίτσο. Τον είχα τραγουδήσει πολλές φορές τον ''Επιτάφιο'' αρχικά με τον Τάσο Καρακατσάνη και με τον Σαράντη Κασσάρα αργότερα. Με τον Τάσο υπάρχουν πολύ ωραίες ηχογραφήσεις του ''Επιτάφιου'' πού'χαμε κάνει στον Σείριο επί Χατζιδάκι, τις οποίες πρέπει να έχει ο Βερνίκος. Γινόταν χαμός! Σού'χω πει την ιστορία με τον ''Επιτάφιο'' και τον Χατζιδάκι;
Για πες, μ' ενδιαφέρει!
Νένα Βενετσάνου: Θα τραγουδούσε τότε στον Σείριο τη ''Φαίδρα'' του Θεοδωράκη η Αλίκη Καγιαλόγλου. Πάω στον Χατζιδάκι και του λέω: ''Δεν μου λέτε, μέσα σ' όλη αυτή την ιστορία, εγώ γιατί δεν είμαι;'' Πετάγεται κι ο Γκάτσος με το φοβερό του ύφος και κάνει: ''Γιατί δεν είναι;'' (τρανταχτά γέλια) ''Θα είσαι'' μου λέει ο Μάνος.
Γιοβάννα: Που να τολμούσα εγώ να πω τέτοιο πράγμα σε κανέναν...Ποτέ!
Νένα Βενετσάνου: Ήσουν άλλη γενιά εσύ, Γιοβάννα μου.
Γιοβάννα: Δεν ήταν θέμα γενιάς, αλλά χαρακτήρα, ιδιοσυγκρασίας. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να έχεις την ελευθερία σου από τότε που γεννιέσαι! (υψώνει τον τόνο της φωνής της) Γιατί εγώ να τη βρω μοναχή μου την ελευθερία; Γιατί να λεηλατηθώ έτσι; Δε μπορώ να καταλάβω...Μου χρειάζεται η ελευθερία που μου ανήκει. Δε θέλω να πάρω τη δική σου ελευθερία ή της Νένας!
Φοβερό!
Νένα Βενετσάνου: Εγώ, λοιπόν, ως Πασιονάρια της Ελευθερίας και μεγάλη φεμινίστρια, πήγα κι είπα του Χατζιδάκι ''Εγώ γιατί δεν είμαι εδώ;'' (γέλια) Ο Χατζιδάκις όταν θα άλλαζε το πρόγραμμα των παραστάσεων, περίμενε από μένα να του πω ότι θα τραγουδήσω το τάδε έργο του, εκείνο και τ' άλλο. Σκεπτόμενη όμως ότι θα τραγουδούσε η Καγιαλόγλου, της οποίας η φωνή μου αρέσει πολύ, τη ''Φαίδρα'', του είπα: ''Μια και βάζετε στο πρόγραμμα το τελευταίο έργο του Θεοδωράκη, γιατί δε βάζετε και το πρώτο;'' ''Δηλαδή;'' με ρωτάει. ''Τον Επιτάφιο'' του λέω. Και βλέπω στο μάτι του Μάνου μια αστραπή! Άστραψε κανονικά! ''Τον ξέρεις;'' με ρωτάει. ''Ποιον, τον Επιτάφιο;'' ''Όλον;'' ''Όλον!'' ''Και πως θα τον πεις;'' ''Με ένα πιάνο''! Καταενθουσιάστηκε ο Μάνος, γιατί του έδωσα μία λύση εκείνη την ώρα. Μάλιστα στο ίδιο πρόγραμμα ήταν κι η Αλεξίου. Μετά έβγαινα εγώ με ''Επιτάφιο'' και μετά η Πασπαλά με ''Ματωμένο Γάμο''.Αργότερα ξανατραγούδησα τον ''Επιτάφιο'' σε ένα φεστιβάλ παρόντος του Ρίτσου που ήρθε και μου έδωσε ένα αυτόγραφο. Γενικά ήταν ένα έργο που το κουβαλούσα πάντα μέσα μου.
Και ο Χατζιδάκις το αγαπούσε. Το ενορχήστρωσε με τη Μούσχουρη, το έγραψε και στην Αμερική με τη Φλέρυ Νταντωνάκη.
Γιοβάννα: Τι ωραία τραγουδίστρια αυτή!
Την είχες γνωρίσει τη Φλέρυ, Γιοβάννα;
Γιοβάννα: Όχι, αλλά τη θεωρώ την πιο βαθιά φωνή. Πολύ ιδιαίτερο τίμπρο. Μου άρεσε πολύ.
Πες μου κι εσύ τώρα, Γιοβάννα, για τη δική σου μεγάλη σχέση με τον Ρίτσο.
Γιοβάννα: Η σχέση αυτή ξεκίνησε με τα 12 τραγούδια σε δική του ποίηση που κάναμε με τον Σπήλιο Μεντή. Μιλάω για τους ''Καημούς της γειτονιάς''. Κάθε φορά που τελείωνε ένα τραγούδι, μαζευόμασταν σπίτι του Ρίτσου και το ακούγαμε. Εκεί ήταν κι άλλοι, συγγραφείς, ποιητές. Εγώ μάθαινα τα τραγούδια και τους τά'λεγα κι εκείνοι βαθμολογούσαν ποιο ήταν καλύτερο, εκείνο ή το προηγούμενο. Αριστούργημα, από τις ωραιότερες καταστάσεις που μπορώ να θυμηθώ! Εκεί λοιπόν γνωριστήκαμε με τον Ρίτσο, μετά έκανα ένα τραπέζι στο σπίτι μου και τον κάλεσα κι όταν αργότερα κλείστηκα στον εαυτό μου, σταμάτησα να τραγουδώ κι έψαχνα διεξόδους να εκφραστώ, άρχισα να γράφω. Πρώτα γράφω ένα κατεβατό και του το πάω. ''Δάσκαλε, αυτό τι είναι'' τον ρωτάω ''είναι ποίημα;'' Και μου λέει ''Όχι, αλλά ο ποιητής υπάρχει, αφού εδώ μέσα έχεις γράψει αυτή τη φράση. Γιατί να μην έχεις χιλιάδες άλλες τέτοιες φράσεις μέσα σου που περιμένουν να βγουν;'' Άρχισε να με διδάσκει απ' την αρχή τι είναι ποίηση, τι είναι λόγος, οικονομία, αρμονία, αφαίρεση κλπ. Γύρω στις πέντε ακόμη φορές του έδειξα δουλειά μου μέχρι που μου έγινε το κεφάλι καζάνι. Είχα παντρευτεί κιόλας, λέω του άντρα μου μια μέρα ''Δημήτρη, άκουσε να σου πω, εγώ ούτε ποιήτρια είμαι, ούτε γράφω και σταματάω''! Σταμάτησα για δύο χρόνια, δεν έβαλα ούτε μολυβιά. Μετά άρχισαν όμως να μου βγαίνουν πράγματα και όλο να βγαίνουν κι έτσι εξέδωσα τις τρεις πρώτες ποιητικές συλλογές μου, τις οποίες υπόγραψε ο Γιάννης Ρίτσος και μου έδωσε το πράσινο φως. Στο πρώτο βιβλίο μάλιστα μού βρήκε τον τίτλο. Έκτοτε, ξέροντας ότι μπορώ να γράψω, ξεκίνησε η όλη ιστορία με τον πεζό λόγο. Ανέκαθεν με εντυπωσίαζε η δοτικότητα του Γιάννη Ρίτσου, η έγνοια του και η αγάπη του να μεταδώσει αυτό που ήξερε. Εκεί που είναι ακόμη τον προσκυνάω, γιατί ακόμη προχωράω με το δικό του το Ευαγγέλιο!
Συγνώμη αν μου διαφεύγει, Γιοβάννα, αλλά θέλω να σε ρωτήσω αν έγραψες ποτέ δική σου μουσική.
Γιοβάννα: Κοίταξε, εγώ συνθέτις δεν είμαι. Αυτό το ταλέντο που έχει η φιλεναδίτσα μου εδώ, η Νένα, δεν το έχω εγώ. Όπως δεν έχω κανένα ταλέντο στα όργανα, μα κανένα! Έπαιζα στο Ωδείο μηχανικά το πιάνο που μαθαίναμε, μη μου έλεγες να πάω να στηθώ για να παίξω, αποκλειόταν! Κάποια φορά γράφοντας στίχους έμπαινε και μια μουσική. Ε, δεν το λες σύνθεση αυτό.
Έχει κυκλοφορήσει αυτό;
Γιοβάννα: Ναι, σε ένα δίσκο που λεγόταν ''Ο δικός μου κόσμος'', αλλά όποτε γυρίζω και τον βλέπω, λέω ''Άσ'το αυτό τώρα, άσ'το''...
Μα έχει βγει δίσκος, δε μπορείς να το παραβλέψεις αυτό!
Νένα Βενετσάνου: Το έχουν παραβλέψει οι εταιρείες, που τα έχουν εξαφανίσει όλα.
Γιοβάννα: Έχουνε κάνει τυμβωρυχίες μπόλικες. Επειδή εγώ ακριβώς δεν ήξερα να λέω όχι, γι' αυτό τώρα λέω ότι απ' τα 100 τραγούδια μου μ' αρέσουν μόνο τα 20. Τα άλλα 80 να τα πετάξω! Να μην τα ξέρω! Αν θέλει τώρα να ασχοληθεί κάποιος με τη δισκογραφία μου δε θα βρει πράγματα της προκοπής.
Κι όμως, ο Γιαννίκος πριν μερικά χρόνια έβγαλε σειρά ολόκληρη με τα τραγούδια σου.
Γιοβάννα: Πρόσεξε, αυτά δεν ήταν δίσκοι. Εγώ πήγαινα σε εκπομπές και όποτε κάναμε καμιά πρόβα, είχα μαζί μου μια μπομπίνα και πήγαινα στα φιλαράκια μου, τον Γιάννη, τον Μήτσο, τον Κώστα, και έλεγα ''Αντίγραψε το μου, βρε παιδί μου''. Και μου το έγραφαν στη ζούλα και τά'παιρνα στο σπίτι μου. Έχω δηλαδή αρκετές ηχογραφήσεις ''κλεψιμαίικες''.
Νένα Βενετσάνου: Δεν ήταν κλεψιμαίικα ακριβώς. Η ΕΡΑ ήταν υποχρεωμένη να δώσει αντίγραφο στον καλλιτέχνη.
Γιοβάννα: Κοίτα, δεν το είχα ζητήσει, αλλά αν τα άφηνα, θα γράφανε ποδόσφαιρο από πάνω και θα χανόντουσαν. Αν έσωσα εγώ τη φωνή μου, αυτή βρήκε ο Γιαννίκος και έβγαλε 5 cd. Μάλιστα όλα τα γαλλικά μου τραγούδια τα έβγαλε με πάρα πολύ καλό remastering, αποθορυβοποιημένα κλπ. Ότι και να λένε για τον Γιαννίκο, εγώ θέλω να τον ευχαριστήσω τον άνθρωπο εκεί που είναι. Θέλω να του πω ''Σ' ευχαριστώ πολύ γι' αυτά που έβγαλες, γιατί μου έσωσες όλη μου τη δουλειά''! Επίσης επειδή λάτρευα τον Χατζιδάκι κι ήμουν παραπονεμένη που δεν έτυχε να συνεργαστούμε ποτέ, τραγούδια του σαν αυτά της ''Μυθολογίας'' τα έχω κάνει με τα Τζαβαράκια στην κιθάρα και σας βεβαιώνω ότι είναι από τα ωραιότερα γραψίματα που έχω κάνει!
Υπάρχουν αυτά;
Γιοβάννα: Υπάρχουν και τα έχω στο σπίτι μου. Και ποιος δεν τα έχει ακούσει και δεν έχει τρελαθεί!
Νένα Βενετσάνου: Εγώ δεν τα έχω ακούσει. Μήπως ήρθε η ώρα να τρελαθώ; (γέλια)
Γιοβάννα: Θα σας δώσω, παιδιά, αντίγραφο, τα έχω!
Πάμε λίγο και στην κοινή σας εμφάνιση. Πως προέκυψε, Νένα, αυτό το κονσέρτο στον ''Παρνασσό'';
Νένα Βενετσάνου: Με ειδοποίησε η Λία Χατζηδημητρίου της MINOS, που ανέλαβε την παραγωγή μιας σειράς συναυλιών. Είναι ακόμη μέσα σ' αυτό η Ζορμπαλά, η Φαραντούρη, ο Κ. Βήτα, μέχρι και η Ευρυδίκη που με εξέπληξε με το ρεπερτόριο στο δικό της κονσέρτο!
Γιοβάννα: Εγώ τι σχέση έχω;
Νένα Βενετσάνου: Θα σου πω. Έπρεπε να κάνω ένα πρόγραμμα που δε μπορώ να κάνω αλλού. Ο ''Παρνασσός'' είναι μία ειδική αίθουσα. Σκέφτηκα λοιπόν να παρουσιάσω τον κύκλο ''Τα Εξωτικά''. Θα τραγουδήσω για πρώτη φορά τα τραγούδια του Paul Eluard σε δική μου μουσική, τα τέσσερα τραγούδια του Michel De Guy, τα κομμάτια του Alberto Savinio και άλλα δύο τραγούδια σε ποίηση Γιώργου Σαραντάρη που τα έφτιαξα μόλις πρόσφατα. Μιλάω για ποίηση που ο Σαραντάρης έγραψε στα γαλλικά, αφού ήταν ίδια περίπτωση με τον Savinio, είχε μεγάλη ευχέρεια και ικανότητα στις ξένες γλώσσες. Ήταν η εποχή ενός κοσμοπολιτισμού καθόλου αγοραίου ή ψυχαγωγικού. Υπήρχε το όραμα μιας πολιτιστικής οικουμενικής κοινότητας.
Όντως τώρα, η Γιοβάννα τι ακριβώς θα τραγουδήσει;
Νένα Βενετσάνου: Τα ''Εξωτικά'' κάνανε πάντα ένα πρώτο μέρος.
Γιοβάννα: Κι εγώ ξωτικό είμαι (γέλια)
Νένα Βενετσάνου: Τα είχα παρουσιάσει στη Βιέννη πρώτη φορά και στο δεύτερο μέρος είχα κάνει αφιέρωμα στον Ρίτσο. Μαέστρος ήταν ο Τάσος Στρίκος σε μία καταπληκτική αίθουσα, στο Theatre Odeon, που νόμιζα ότι τραγουδούσα στον Παρθενώνα. Τώρα, λοιπόν, θεώρησα ότι η αίθουσα του ''Παρνασσού'' φέρει όλη αυτήν την εποχή που ήταν οι συγκεκριμένοι ποιητές. Εγώ έχω μελοποιήσει γαλλική ποίηση, δεν είμαι όμως η μόνη. Είναι πάρα πολλοί Έλληνες συνθέτες, πέραν του Μίκη Θεοδωράκη με ''Τα Eluard''. Ο μέγας είναι ο Σπανός! Έχει κάνει πάρα πολλά τραγούδια στα γαλλικά σε πρώτη εκτέλεση.
Με τη Μπριζίτ Μπαρντό!
Νένα Βενετσάνου: Άσ' τη Μπριζίτ Μπαρντό τώρα! Τον έχουν τραγουδήσει η Ζυλιέτ Γκρεκό, η Αντζελά, πολλοί εξαίσιοι τραγουδιστές, γιατί έμεινε πολλά χρόνια στο Παρίσι ο Σπανός. Μεγάλο κεφάλαιο! Όλα αυτά έχουν σχέση με μένα, είναι η έναρξη μου. Το Παρίσι και η Γαλλία πάντα ήταν η πρωτεύουσα των τεχνών.
Άρα η Γιοβάννα θα τραγουδήσει γαλλόφωνο Γιάννη Σπανό στον ''Παρνασσό''.
Νένα Βενετσάνου: Ακριβώς. Επίσης θα πω κι εγώ δύο, όπως και τραγούδια άλλων Ελλήνων που έκαναν καριέρα στη Γαλλία. Ένας απ' αυτούς ήταν και ο Ζωρζ Μουστακί. Ήθελα να πω περισσότερα, αλλά – ξέρεις – το δεύτερο μέρος είναι πιο επικοινωνιακό. Έβαλα ένα τραγούδι του Μπρασένς, επίσης το ''Je ne regrette rien'' της Εντίθ Πιάφ στο τέλος...
Γιοβάννα: Εγώ γιατί να μην πω το ''Ne me quittes pas'';
Νένα Βενετσάνου: Άμα θες! Σ' αρέσει αυτό το τραγούδι; Εμένα δεν μ' αρέσει. Πιστεύω ότι κανένας άντρας δε θά'λεγε όλα αυτά.
Γιοβάννα: Αυτά είναι ποίηση!
Νένα Βενετσάνου: Να τη βράσω!
Γιοβάννα: Όλοι αυτοί οι έρωτες που βλέπεις στην τηλεόραση ή διαβάζεις, είναι πραγματικοί;
Νένα Βενετσάνου: Όχι, αλλά το τραγούδι έχει μια άλλη αλήθεια.
Γιοβάννα: Το τραγούδι λέει όσα θά'θελες να πεις και δεν τα λες.
Νένα Βενετσάνου: Με συγχωρείς τώρα, αλλά αν εγώ είχα έναν άντρα και μού'λεγε ''Να είμαι η σκιά του σκύλου σου'' θα ντρεπόμουν και να τον ακούσω!
Γιοβάννα: Το δράμα των δραμάτων! Δεν θα είχε καν ενδιαφέρον αυτός ο άντρας.
Νένα Βενετσάνου: Θα έλεγα ότι είναι για το ψυχιατρείο! Γιατί δηλαδή ο έρωτας να περνάει μέσα απ' αυτή την εξάρτηση;
Και την αναξιοπρέπεια ενδεχομένως;
Νένα Βενετσάνου: Όχι, είναι ψέμα! Βαθύ ψέμα, γι' αυτό δεν το συμπαθώ αυτό το τραγούδι. Πολύ αγαπημένο παγκοσμίως, αλλά εμένα μ' αρέσει πιο πολύ το ρωμαλέο ''Je ne regrette rien'' της Πιάφ! Κοινώς, ''η ζωή ξαναρχίζει με σένα''!
Νένα, θα έγραφες καινούργια τραγούδια για τη φωνή της Γιοβάννας;
Νένα Βενετσάνου: Βεβαίως! Θα έγραφα για τη Γιοβάννα!
Γιοβάννα: I love you (γέλια)
Νένα Βενετσάνου: Σε ποια γλώσσα θα ήθελες να σου γράψω; Ιταλικά τραγουδάς, έτσι;
Γιοβάννα: Πως δεν τραγουδάω, έχω κάνει και δίσκο!
(τραγουδάει ένα ιταλικό τραγούδι)
Νένα Βενετσάνου: Θα σου μελοποιήσω και ένα ποίημα σου.
Γιοβάννα: Ναι, αλλά μόνο εσύ θα το πεις. Ένα που διάβασες και σ' αρέσει! Δε γράφονται αυτά τραγούδια, αγάπη μου.
Νένα Βενετσάνου: Γιατί, ο Σαραντάρης έγραφε για τραγούδια;
Γιοβάννα: Έλα ντε!
* Η Νένα Βενετσάνου εμφανίζεται στον ''Παρνασσό'' τη Δευτέρα 24/2 στις 20.30 με τη Γιοβάννα
σχόλια