Κλειτοριδεκτομή. Ή Α.Γ.Γ.Ο. (Ακρωτηριασμός Γυναικείων Γεννητικών
Οργάνων).Ή FGM (FemaleGenitalMutilation).
Ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων (Female Genital Mutilation-FGM)-κλειτοριδεκτομή, γνωστός επίσης με τον λανθασμένο όρο «γυναικεία περιτομή», έχει οριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) ως «οι επεμβάσεις που αφορούν την μερική ή ολική αφαίρεση των εξωτερικών γεννητικών οργάνων της γυναίκας (κλειτορίδας ή και των μικρών και μεγάλων χειλέων του αιδοίου), ή άλλοι τραυματισμοί των γυναικείων γεννητικών οργάνων που προκαλούνται για μη ιατρικούς λόγους». Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σε όλο τον κόσμο σήμερα υπολογίζεται ότι 120-140 εκατομμύρια κορίτσια και γυναίκες παγκοσμίως έχουν υποστεί τον ακρωτηριασμό των έξω γεννητικών τους οργάνων. Καθημερινά 6.000 κορίτσια υφίστανται τον ακρωτηριασμό των έξω γεννητικών τους οργάνων, δηλαδή περίπου 2.000.000 το χρόνο. Για να το πούμε αλλιώς, 6 κορίτσια σε όλο τον κόσμο υποβάλλονται σε αυτόν τον ακρωτηριασμό κάθε λεπτό. Πραγματοποιείται κυρίως σε νεαρά κορίτσια κάπου μεταξύ παιδικής ηλικίας και 15 ετών, και αναγνωρίζεται διεθνώς ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των κοριτσιών και των γυναικών από το 1984.
Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη κατηγοριοποίηση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO), από το 2008 ορίζονται τέσσερις τύποι Α.Γ.Γ.Ο.:
• Tύπος I - Μερική ή ολική αφαίρεση της κλειτορίδας ή και της ακροποσθίας της κλειτορίδας (κλειτοριδεκτομή). Συνήθως γίνεται με ξυράφι και θεωρείται ο «ηπιότερος» τύπος. Ονομάζεται «περιτομή sunna» και γενικά θεωρείται προτιμητέα, γιατί προκαλεί λιγότερα τραύματα σε σχέση με τους άλλους τύπους.
• Tύπος II - Μερική ή ολική αφαίρεση της κλειτορίδας και των μικρών χειλέων, με ή χωρίς εκτομή των μεγάλων χειλέων. Πρόκειται για τον πιο διαδεδομένο τρόπο «γυναικείας περιτομής» (ποσοστό 80%).
• Tύπος III - Στένεμα του κολπικού ανοίγματος με τη δημιουργία καλύμματος και τη συρραφή των μικρών χειλέων ή και των μεγάλων χειλέων, με ή χωρίς εκτομή της κλειτορίδας, ο λεγόμενος «αγκτηριασμός». Έτσι, το μόνο που απομένει, είναι μια μικροσκοπική τρύπα, από την οποία περνούν τα ούρα και το αίμα κατά την έμμηνο ρύση. Την πρώτη νύχτα του γάμου, ο άνδρας αναγκάζεται πολλές φορές να ανοίξει με μαχαίρι την είσοδο του γυναικείου κόλπου. Είναι ο πιο «ριζικός» τύπος ακρωτηριασμού (ποσοστό 5%).
• Tύπος IV - Διάφοροι τρόποι διάτρησης, γδαρσίματος, καυτηριασμού ή τραυματισμού της κλειτορίδας, των έσω και έξω γεννητικών, και κάθε άλλη επιβλαβής για τα γυναικεία γεννητικά όργανα διαδικασία, η οποία γίνεται για μη ιατρικούς λόγους, παραδείγματος χάρη, τσίμπημα, διάτρηση, τομή, απόξεση και καυτηριασμό στην περιοχή των γυναικείων γεννητικών οργάνων, ακόμη και εισαγωγή στον κόλπο κάποιων βοτάνων.
Τα "εργαλεία" της επέμβασης, σχεδόν ποτέ αποστειρωμένα, είναι απλά σπασμένα γυαλιά, λεπίδες, ξυράφια, ψαλίδια, τενεκεδάκια, σκουριασμένα μαχαίρια, σουγιάδες, νύχια δακτύλων, αιχμηρές πέτρες, αγκάθια ακακίας και κάθε λογής κοφτερά αντικείμενα. Οι πρωτόγονες αυτές εγχειρήσεις μπορούν να οδηγήσουν στο θάνατο τα κορίτσια, είτε από τις μολύνσεις είτε από συνεχόμενη αιμορραγία. Την επέμβαση διενεργούν άτομα με ειδικές "μαγικές" δυνάμεις, εξέχοντα πρόσωπα της κοινότητας, συνήθως ηλικιωμένες γυναίκες που εκτελούν χρέη μαίας, παραδοσιακής θεραπεύτριας και «μάγισσας». Στις περισσότερες περιπτώσεις δε χορηγείται κάποιο αναισθητικό. Για το ράψιμο των ακρωτηριασμένων περιοχών χρησιμοποιούνται αγκάθια και βελόνες και για την επούλωση των τραυμάτων χρησιμοποιούνται ορισμένα αντισηπτικά, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά παραδοσιακές αλοιφές από βότανα, γάλα, αυγά, στάχτη και κοπριά.
Εφαρμόζεται σε περιοχές 28 αφρικανικών χωρών (Αίγυπτος, Αιθιοπία, Γκάμπια, Γουινέα, Δημοκρατία της Κεντρικής Αφρικής, Ερυθραία, Κένυα, Ακτή Ελεφαντοστού, Μάλι, Μπενίν, Μπουρκίνα Φάσο, Νιγηρία, Μαυριτανία, Τζιμπουτί, Σιέρα Λεόνε, Σομαλία, Σουδάν, Τσαντ, Λιβερία) και σε συγκεκριμένες περιοχές της Αραβικής Χερσονήσου (Υεμένη, Ομάν, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα). Εκτός από την Αφρική, εφαρμόζεται και στην Ινδία από τους ακολούθους του δόγματος Daubi Bohra και στο Ισραήλ από τους Βεδουίνους ως τελετουργικός εξαγνισμός, κατά την εφηβεία και πριν τον γάμο. Επίσης έχουμε αναφορές από το Περού και από την Αυστραλία, όπου οι Αβοριγίνες προβαίνουν σε ανάλογες επεμβάσεις. Σε αντίθεση λοιπόν με την επικρατούσα αντίληψη, ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων δε συνδέεται αποκλειστικά με τον μουσουλμανισμό. Είναι παραδοσιακή τελετουργία που χάνεται στα βάθη του χρόνου, και καλύπτει πολλές θρησκείες, εκτός του Ισλάμ.
Οι απαρχές της πρακτικής είναι ασαφείς. Προηγήθηκε του Χριστιανισμού και του Ισλάμ, καθώς αιγυπτιακές μούμιες εμφανίζουν τα χαρακτηριστικά της. Ο πρώτος που εφάρμοσε τον γυναικείο ευνουχισμό θεωρείται ότι ήταν ο βασιλιάς Αδράμυττος των Λυδίων στο χαρέμι του, ενώ ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι τον 5ο αιώνα π.Χ., οι Φοίνικες, οι Χετταίοι και οι Αιθίοπες πραγματοποιούσαν κλειτοριδεκτομή στα κορίτσια τους. Κατά τον Γαληνό, η κλειτοριδεκτομή ως χειρουργική επέμβαση ενδείκνυται όταν η κλειτορίδα είναι υπερμεγέθης. Στον ελληνορωμαϊκό κόσμο υπάρχουν σπάνιες αναφορές της πράξης, ως θεραπευτικού μέτρου, ίσως κατά ορισμένων μορφών καρκίνου. Σύμφωνα με τον Σωρανό, η κλειτοριδεκτομή στην αρχαιότητα ονομαζόταν νυμφοτομία και η κλειτορίδα είχε την ονομασία νύμφη, γιατί καλύπτεται από τα χείλη όπως οι νύφες από τα πέπλα. Ο Στράβων αναφέρεται στη «γυναικεία περιτομή» στην Ερυθρά Θάλασσα, «όπως έπρατταν οι Ιουδαίοι». Κατά τον Αέτιο τον Αμιδηνό, αρχίατρο της αυτοκρατορικής αυλής του Ιουστινιανού, ο οποίος περιγράφει λεπτομερώς την επέμβαση, «σε μερικές γυναίκες η κλειτορίς μεγεθύνεται, διογκώνοντας τα γυναικεία όργανα σε μέγεθος και προκαλεί απρεπή συμπεριφορά και αισχρότητα. Επίσης όταν τρίβεται κάτω από τα ρούχα ερεθίζει την γυναίκα και της διεγείρει την ορμή προς συνουσία. Για τον λόγο αυτό πριν μεγεθυνθεί οι Αιγύπτιοι σκέφτηκαν να την αφαιρούν και μάλιστα όταν περίπου πρόκειται να παντρευτούν οι παρθένες». Στη Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ χρησιμοποιήθηκε τη δεκαετία του 1930 για την αντιμετώπιση της υστερίας, της επιληψίας, των ψυχικών διαταραχών, του αυνανισμού, της νυμφομανίας, της μελαγχολίας και της γυναικείας ομοφυλοφιλίας, βάσει της θεωρίας του Issak Baker Brown, σύμφωνα με την οποία μέσω του αυνανισμού προκαλείται τρέλα, υστερία, ερεθισμός του νωτιαίου μυελού, υστερική επιληψία, μανία, και τελικά θάνατος, με αποτέλεσμα η κλειτορίδα πρέπει να αφαιρείται.
Η κλειτοριδεκτομή εντάσσεται στην ευρύτερη κατηγορία των «εθίμων διαβατηρίων», που είναι τα έθιμα που συνοδεύουν το πέρασμα του ατόμου από το ένα κοινωνικό– βιολογικό status σε ένα άλλο: από την παιδική ηλικία στην εφηβεία, από την εφηβεία στην ενηλικίωση, από την ενηλικίωση στο γάμο και ούτω καθ’ εξής. Το συμβολικό πέρασμα των ανθρώπων από τη μια κατάσταση στην άλλη γίνεται με μυητικές δοκιμασίες και σωματικό πόνο που συμβολίζει και εξορκίζει τον ψυχολογικό πόνο της συναισθηματικής ωρίμανσης. Η αντοχή και το ψυχικό σθένος των υποψήφιων μελών της ομάδας δοκιμάζονται σκληρά, έως ότου τους επιτραπεί η είσοδος σε αυτήν. Εν προκειμένω, σύμφωνα με τους αρχέγονους μύθους της Αφρικής, σε κάθε ανθρώπινο ον τη στιγμή της γέννησης του υπάρχει και το αρσενικό και το θηλυκό φύλο. Στον άνδρα το θηλυκό βρίσκεται στην ακροποσθία και στη γυναίκα το αρσενικό βρίσκεται στην κλειτορίδα. Έτσι, με την περιτομή και με τον ακρωτηριασμό των έξω γεννητικών τους οργάνων αντίστοιχα, συντελείται σωματικά και κοινωνικά το πέρασμα των παιδιών στην ενηλικίωση, και ο άνδρας και η γυναίκα θεωρούνται πια έτοιμοι να παντρευτούν.
Η κλειτορίδα θεωρείται ένα ύποπτο απομεινάρι του αντρικού φύλου στη γυναίκα και πρέπει οπωσδήποτε να απαλειφτεί, ως κάτι ακάθαρτο και επικίνδυνο για τον άνδρα που θα έρθει σε επαφή μαζί της και για το παιδί που αυτή θα γεννήσει. Πιστεύεται ακόμη ότι, αν την αφήσουν, η κλειτορίδα θα συνεχίσει να μεγαλώνει με την πάροδο του χρόνου ανεξέλεγκτα και θα απειλήσει ίσως κάποια στιγμή την ακεραιότητα του αρσενικού. Έτσι, η αποκοπή του παράταιρου «αρσενικού» αυτού στοιχείου που διαθέτει το κορίτσι, το καθιστά ολοκληρωμένη γυναίκα, έτοιμη για γάμο. Κάποιοι Αφρικανοί άντρες νομίζουν ότι αν κάνουν έρωτα με «ακάθαρτη» γυναίκα, θα παγιδευτεί το πέος τους από την κλειτορίδα και δεν θα μπορούν να βγουν. Θεωρείται ότι μπορεί να μολύνει τον άνδρα κατά την επαφή, ή το παιδί κατά τη διάρκεια της γέννας. Επιπλέον, χωρίς το ράψιμο του κόλπου, ο σύζυγος δεν θα είναι ποτέ σίγουρος για την παρθενία της γυναίκας. Σαν αποτέλεσμα αυτής της δοξασίας, τα κορίτσια που δεν έχουν υποστεί κλειτοριδεκτομή θεωρούνται «ακάθαρτα», αποκλείονται από την αγορά του γάμου και ζουν ως περιθωριακά άτομα μέσα στη κοινότητα, στερούμενες την μητρότητα που κατεξοχήν τις καταξιώνει και τις ενσωματώνει στο σύνολο. Έτσι εξηγείται η σπουδή και η φροντίδα των γονιών για την γρήγορη κλειτοριδεκτομή των κοριτσιών της.
Εκτός όμως από τη λειτουργία της ως εθίμου-διαβατηρίου, η κλειτοριδεκτομή έχει άμεση σχέση με την έννοια της τιμής της οικογένειας και με τη διατήρηση αυτής. Η τιμή της οικογένειας βασίζεται στη στάση των γυναικείων μελών της. Η απρεπής κοινωνική συμπεριφορά μιας γυναίκας αντανακλάται στο σύζυγό της, ο οποίος, όμως, μπορεί να τη χωρίσει, ενώ ο πατέρας της στιγματίζεται ανεξίτηλα. Η κυρίαρχη αντίληψη είναι ότι η γυναίκα είναι υπερσεξουαλική, και είναι αδύνατο για έναν μόνο άντρα να την ικανοποιήσει. Έτσι ο γυναικείος ακρωτηριασμός παρουσιάζεται ως ο τρόπος προκειμένου η γυναίκα να μένει «ήσυχη», παρθένα μέχρι να παντρευτεί, και πιστή στον άνδρα της μετά το γάμο.
Από όλα όσα προαναφέρθηκαν, είναι πασιφανές ότι η κλειτοριδεκτομή είναι μία κατάφορη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των γυναικών και μία εντελώς βάρβαρη πρακτική, η οποία επιβαρύνει την υγεία των γυναικών, τις ακρωτηριάζει, τούς στερεί τη σεξουαλική ηδονή και υγεία και συχνά επιφέρει τον θάνατό τους. Εξ ου και ο ΟΗΕ κήρυξε την 6η Φεβρουαρίου «Παγκόσμια Ημέρα κατά της Κλειτοριδεκτομής». Δεν παύει όμως ταυτόχρονα να είναι και μια πολιτισμική πρακτική η οποία πηγάζει από έναν πολιτισμό με διαφορετικές αξίες από τις αντίστοιχες του δικού μας δυτικού πολιτισμού. Πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί αυτή η πρακτική, η οποία αποτελεί μεν κατάφορη παραβίαση του ανθρώπινου δικαιώματος στη σωματική και ψυχική ακεραιότητα, δεν παύει όμως να είναι ταυτόχρονα μία πρακτική, η οποία αποτελεί διαβατήριο για την ομαλή ένταξη των γυναικών στην κοινωνία στην οποία θα ζήσουν και η οποία απηχεί κάποιες πολιτισμικές απόψεις οι οποίες πρέπει, έστω και υπό προϋποθέσεις, να τυγχάνουν σεβασμού;
Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι αυτή που έδωσε η εκλιπούσα καθηγήτρια Νομικής και φεμινίστρια Γιώτα Κραβαρίτου στο βιβλίο της «Φύλο και Δίκαιο», «αν υπάρξει σύγκρουση μεταξύ σώματος και πολιτισμού (κουλτούρας), μεταξύ σωματικής ακεραιότητας και τελετών μύησης μετ’ ακρωτηριασμού εκείνη που πρέπει να υποχωρήσει είναι η κουλτούρα: δεν μπορεί να ασκηθεί βία κατά του σώματος, το ανθρώπινο σώμα είναι απαραβίαστο». Η καταστολή και η ποινικοποίηση δεν αποτελούν λύση, γιατί οδηγούν στα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα. Τουναντίον, ενισχύουν και αποκρυσταλλώνουν την υπάρχουσα νοοτροπία μέσα από ένα αντιδραστικό μοτίβο που αρνείται το Δυτικό πολιτισμό και ενισχύει την παραδοσιακή φυλετική και θρησκευτική ταυτότητα.. Αυτό που χρειάζεται είναι μια μεγάλη εκστρατεία ενημέρωσης για να αρχίσει ο προβληματισμός πάνω στο αν ένα τόσο παλιό, άχρηστο και επικίνδυνο έθιμο εξακολουθεί να έχει κάποιο λόγο ύπαρξης για τη ζωή τους σήμερα. Η λύση έγκειται στην εκπαίδευση των νεότερων γενιών, ειδικά αυτών που μεγαλώνουν μέσα στις δυτικές μεγαλουπόλεις, για την ανυπαρξία ουσιαστικής χρησιμότητας του εθίμου της κλειτοριδεκτομής, για τους κινδύνους που εγκυμονεί και τις επιπτώσεις που επιφέρει, καθώς και για την εξάλειψη των δοξασιών που την περιβάλλουν.
Ο σεβασμός στην πολιτισμική πρακτική και στην έννοια του «διαβατηρίου-εθίμου» μπορεί να διασφαλιστεί με την πρόταση και την εφαρμογή εναλλακτικών λύσεων, όπως ο συμβολικός ακρωτηριασμός, που εφαρμόζεται με επιτυχία στη Γουινέα. Γίνεται μία μικρή χαραγή στην κλειτορίδα, έτσι ώστε να κυλήσουν λίγες σταγόνες αίμα και το έθιμο τηρείται χωρίς να χρειάζεται ο ακρωτηριασμός του παιδιού. Άλλες εναλλακτικές λύσεις θα ήταν κυρίως η κρατική πρόληψη, με τη μορφή δημιουργίας δικτύων πληροφόρησης και κέντρα υποδοχής μητέρων, όπου μπορούν να καταφύγουν μητέρες ή τα υποψήφια ανήλικα θύματα και να τους γίνει αναλυτική και υπεύθυνη ενημέρωση για τους κινδύνους που διατρέχει το παιδί αν υποστεί τη διαδικασία. Ως έσχατη λύση, στη λογική του «δυοίν κακοίν το μη χείρον βέλτιστον», μπορεί να προταθεί η ιατρική παρακολούθηση και διενέργεια της επέμβασης σε υπό συνθήκες πλήρους υγειονομικής περίθαλψης και με τις δέουσες προφυλάξεις, σε χειρουργείο με πλήρη νάρκωση, έτσι ώστε να αποφευχθεί ο πόνος και οι τυχόν επιπλοκές της επέμβασης.
Αυτά όμως δεν παύουν να είναι ημίμετρα, τα οποία ελαχιστοποιούν βέβαια τον κίνδυνο για την ζωή των κοριτσιών, χωρίς ωστόσο να λύνουν το πρόβλημα της πρόκλησης μόνιμης σεξουαλικής «ανικανότητας» και τα οποία διαιωνίζουν μία πρακτική η οποία και βάρβαρη καταπάτηση του habeas corpus είναι και μέσο διαιώνισης της καταπίεσης των γυναικών αποτελεί. Γι’ αυτό και η σωστότερη αντιμετώπιση για την εξάλειψη του φαινομένου είναι η υποστήριξη των προσπαθειών των οργανώσεων που αγωνίζονται για την μακροπρόθεσμη κατάργηση του εθίμου ανά τον κόσμο, τόσο στην Ευρώπη, όσο και ιδιαίτερα στις χώρες όπου η κλειτοριδεκτομή είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη.
Κλείνοντας, θα πρέπει να πούμε ότι η δική μας γνώμη, ως Ευρωπαίων και Δυτικών, έρχεται δεύτερη, γιατί ακριβώς βρισκόμαστε έξω από το συγκεκριμένο πολιτισμό και δεν έχουμε τα αντίστοιχα βιώματα και τις αντίστοιχες εμπειρίες. Ο τελικός λόγος για το ζήτημα δεν μπορεί παρά να ανήκει στη Γουόρις Ντίρι, μία γυναίκα που υπέστη τον ακρωτηριασμό αυτό και αγωνίζεται για την κατάργησή του:
«Αν είχα σκεφτεί έναν καλό λόγο, ίσως θ’ αποδεχόμουν αυτό που μου είχαν κάνει. Αλλά δεν μπορούσα να βρω κανέναν… Μισώ τον όρο «θύμα», γιατί δείχνει ότι είναι κανείς ανίσχυρος. Όταν όμως με πετσόκοψε η τσιγγάνα, αυτό ακριβώς ήμουν. Πάντως, σαν ενήλικη, δεν ήμουν πια θύμα και μπορούσα να περάσω στη δράση… ο λόγος που μ έκανε να δώσω αυτή τη συνέντευξη ήταν η ελπίδα ότι έτσι θα γινόταν γνωστό πως αυτό το έθιμο συνεχίζεται και σήμερα, και όσο συνεχίζεται, αυτό το βασανιστήριο, θα παράγονται γυναίκες οργισμένες σαν εμένα, γυναίκες που δεν μπορούν να γυρίσουν πίσω και ν’ ανακτήσουν αυτό που τους έχουν στερήσει….
Μοναδικός λόγος για ν’ ακρωτηριάζονται κάθε χρόνο εκατομμύρια κορίτσια είναι η άγνοια και η προκατάληψη. Κι ο πόνος, η ταλαιπωρία, ο θάνατος που απορρέουν από την αποτρόπαιη αυτή πράξη, είναι υπεραρκετός λόγος για να καταργηθεί… σε τελευταία ανάλυση, θα μιλήσω χωρίς περιστροφές ενάντια σ’ ένα έγκλημα που ορισμένοι φονταμενταλιστές το θεωρούν ιερή πράξη. Είμαι βέβαιη ότι το έργο μου θα είναι επικίνδυνο και ομολογώ ότι φοβάμαι… Η πίστη μου όμως μου λέει ότι πρέπει να είμαι δυνατή, ότι ο Θεός με οδήγησε σ’ αυτό το δρόμο για ένα σκοπό. Έχει μια δουλειά για μένα.
Και πιστεύω ότι ο Θεός έχει αποφασίσει πολύ πριν γεννηθώ ποια μέρα θα πεθάνω, κι έτσι αυτό δεν μπορώ να το αλλάξω. Στο μεταξύ μπορώ να πάρω το ρίσκο, μια και αυτό έκανα σε όλη μου τη ζωή».
*Η Μαριάννα Βασιλείου είναι δικηγόρος και φοιτήτρια του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών "Σύγχρονες ιατρικές πράξεις: Δικαιική ρύθμιση και βιοηθική διάσταση, στο A.Π.Θ."
σχόλια