Πολύ χαίρομαι που σήμερα παρουσιάζω στα ΜΙΚΡΟΠΡΑΓΜΑΤΑ αποσπάσματα του νέου βιβλίου "Πώς ο Γούντι Άλλεν μπορεί να αλλάξει τη ζωή σας" του Έρικ Βάρτζμπεντ, όχι μόνο επειδή αγαπώ τον Γούντι Άλλεν όσο κανέναν άλλο σκεπτόμενο άνθρωπο της Τέχνης σ' αυτόν τον πλανήτη (και ταυτίζομαι μαζί του με χίλιους τρόπους) αλλά και επειδή το βιβλίο είναι πραγματικά ενδιαφέρον.
Επέλεξα -με την άδεια του εκδοτικού οίκου φυσικά- τρία μικρά κομμάτια, ενδεικτικά της γραφής του Βάρτζμπεντ.
Μια αναπαυτική πολυθρόνα
Την εποχή που είδα την Άλλη γυναίκα ήμουν κατηφής, κατατρυχόμουν από ένα διάχυτο άγχος, μια αποχαύνωση. Στην ταινία, ένας στίχος του Ρίλκε αντηχεί με τρόπο βασανιστικό στο μυαλό της Μάριον: «Γιατί το καθετί αποδώ σε βλέπει, η καθεμιά γωνιά. Ζωή ν' αλλάξεις πρέπει». Επαναλάμβανα κι εγώ τούτο τον στίχο, έπρεπε κι εγώ ν' αλλάξω ζωή.
Η πιθανότητα να βιώσει ο θεατής αλλαγές χάρη στον κινηματογράφο εξαρτάται ασφαλώς από την ευαισθησία του ίδιου.
Εντούτοις, για να επιφέρει μια ταινία πολύτιμες επενέργειες, θα πρέπει να μπορείς να αφεθείς σε αυτή χωρίς αναστολές. Από την πλευρά του έργου, όπως και για μια αναλυτική παρέμβαση, απαιτείται μια μορφή αβρότητας και λεπτότητας...
Από την άποψη αυτή, οι ταινίες του Άλεν μού φαίνονται υποδειγματικές.
Η μορφή τους είναι άκρως εξευγενισμένη, εκπολιτισμένη, σχεδόν λογοτεχνική. Ο Άλεν έχει σχολιάσει αυτή την πτυχή. Οι κύριες πηγές έμπνευσής του ήταν κάποιες ιταλικές και σουηδικές ταινίες, ταινίες υποτιτλισμένες. έργα που έπρεπε να διαβάζει και συνάμα να βλέπει. Τον έχει, λοιπόν, σημαδέψει ένας κινηματογράφος που τον έβαζε στη θέση τόσο του αναγνώστη όσο και του θεατή.
Κατ' αυτόν, τούτο το σημείο εξηγεί ίσως γιατί ο κινηματογράφος του δίνει τέτοια θέση στον λόγο, στο έργο
που επιτελεί το γράμμα. Στις ταινίες του οι εικόνες είναι πάντα πολύ σεμνές. Το σεξ και ο θάνατος θίγονται με υπαινιγμούς και περιστροφές. Σε περισσότερες από σαράντα ταινίες ο Άλεν έχει δείξει μόνο μία σεξουαλική σκηνή και κανέναν φόνο. Εντούτοις, δεν πρόκειται για χλιαρότητα, γιατί αυτή η αιδώς συνδυάζεται με τολμηρότητες της μορφής.
Ούτε σπέρμα ούτε αίμα, αλλά ένας καινοτόμος τρόπος κινηματογράφησης, και μάλιστα παραβατικός.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα ασύνδετα πλάνα στο μοντάζ του γκρο πλαν της Ντόρι (Σαρλότ Ράμπλινγκ) στις Ζωντανές Αναμνήσεις, μια μέθοδος που καθιστά απτή την ψύχωση και τις ρωγμές της στο αίσθημα του αδιάλειπτου χαρακτήρα της ύπαρξης. Σε πολλές ταινίες μια φωνή off ενεργεί ως ο μίτος της Αριάδνης, εξασφαλίζει τη συνοχή των σεκάνς που εκτυλίσσονται χωρίς αρχή και τέλος, με αλληλουχίες ιδεών. Για την ηχητική μπάντα του Match Point ο Άλεν χρησιμοποιεί μια παλαιά, μη αποκατεστημένη εγγραφή, μια μουσική με παράσιτα που δημιουργεί ένα παράξενο κλίμα, ένα κλίμα που βρίσκεται πέρα απότον χρόνο.
Στο Διαλύοντας τον Χάρι σκιαγραφεί το άγχος του ήρωα θαμπώνοντας την εικόνα του, κάνοντάς την αβέβαιη και
θολή. Στον Νευρικό Εραστή διαχωρίζει αυτό που φαίνεται από αυτό που ειπώνεται με διαλόγους εκτός πεδίου, με σκηνές όπου ο θεατής ακούει τους ήρωες χωρίς να τους βλέπει.
Ή άλλοτε χωρίζει την οθόνη στη μέση για να σκιαγραφήσει δύο όψεις της ίδιας πραγματικότητας. χρησιμοποιεί υπότιτλους για να αποκαλύψει την ενδόμυχη σκέψη των χαρακτήρων κ.λπ.
Εν ολίγοις, αυτό το κράμα μορφικής τόλμης και κλασικισμού εμπνέει εμπιστοσύνη και κινητοποιεί τον θεατή. Μια ταινία, υποστηρίζει ο Σερζ Λεμποβισί, στον αντίποδα του εφιάλτη, είναι ένα όνειρο που σε κάνει να ονειρεύεσαι με τις αρετές του ονείρου: διάχυση σκέψεων, συλλογική ανάκαμψη, απελευθέρωση φαντασιώσεων, εμπλουτισμός των αισθήσεων.
Άλλωστε, οι περισσότερες ταινίες του Άλεν είναι οπτικά άρτιες. Προτιμούν εμφανώς τα ανάκατα κόκκινα και κίτρινα,
χρώματα ζεστά, φθινοπωρινά, που δημιουργούν ένα κλίμα ευχάριστα νοσταλγικό. Στις σκηνές κυριαρχεί συχνά ένα φως θωπευτικό, κεχριμπαρένιο. Το καδράρισμα είναι μεγάλης ακριβείας, το μοντάζ ρέει, εξαιρουμένων, ασφαλώς, ορισμένων ταινιών, όπως για παράδειγμα τα Παντρεμένα Ζευγάρια, που ο Άλεν τις θέλησε νευρωτικές και χαοτικές.
Όταν τον ρώτησαν σχετικά απάντησε ότι έχει επηρεαστεί από τον Ματίς, και παραθέτει τον ζωγράφο: ένας πίνακας πρέπει να είναι για τα μάτια «τόσο χαλαρωτικός όσο μια αναπαυτική πολυθρόνα για το σώμα».
Στις συνεντεύξεις του επανέρχεται επανειλημμένως στη σύγκρουση που φέρνει αντιμέτωπη την κωμωδία με τη δική του θεώρηση περί αισθητικής: λυπάται που η ομορφιά είναι επιζήμια για τα γκαγκ, που η τελειότητα της μορφής εξουδετερώνει το γέλιο. Οι πρώτες του ταινίες δίνουν προτεραιότητα στον ρυθμό και στην αποτελεσματικότητα των ευφυολογημάτων, αλλά οι προτιμήσεις του τον οδηγούν σε άλλους τόπους: του αρέσει η αρμονία και η απαλότητα των εικόνων, η κομψότητα μιας δομής ρέουσας και κλασικής.
Από την άποψη αυτή, βρίσκεται στον αντίποδα ενός κινηματογράφου που μας επιτίθεται, που «στραπατσάρει τα νεύρα μας», που στοχεύει στη διέγερση και στον συγκλονισμό. Αναζητεί μια διακριτική απόλαυση, μιλάει για την οπτική «άνεση» του θεατή, αγαπάει τις ισορροπημένες και αισθησιακές εικόνες, ασπάζεται αναμφίβολα τον ορισμό της ζωγραφικής από τον Πουσέν ως την «έκφραση σχημάτων και χρωμάτων πάνω σε μια επίπεδη επιφάνεια, μια έκφραση που προσφέρει την απόλαυση». Έτσι, προσθέτοντας την καθαυτή διάσταση του κινηματογράφου
–την κίνηση., η κάμερα είναι τα πινέλα του και το πλατό οι μουσαμάδες του.
Ας σταματήσουμε όμως εδώ την αναλογία! Γιατί ακόμα κι αν τα χρώματα, το φως και το καδράρισμα
μιας ταινίας όπως η Βίκυ, Κριστίνα, Μπαρτσελόνα φέρνουν στον νου «μια αναπαυτική πολυθρόνα», μην ξεχνάμε ότι ο αγαπημένος ζωγράφος του Άλεν είναι ο Μουνκ, ο δημιουργός της Κραυγής, ο ζωγράφος του άγχους...
«Αν κατάλαβα καλά, είστε εγκληματίας!»
Ο Άλεν έκανε ψυχανάλυση πολύ καιρό (τριάντα έξι χρόνια, κατά τη Μάριον Μιντ). Στις ταινίες του, η μεγάλη διάρκεια των θεραπειών αποτελεί αντικείμενο πνευματωδών σχολίων. Στον Υπναρά, μια ταινία επιστημονικής φαντασίας, ξυπνάει ύστερα από χειμερία νάρκη δύο αιώνων. Πάντα κατατρυχόμενος από τις ίδιες δυσκολίες με τις γυναίκες, στενάζει: «Έχω να δω τον ψυχαναλυτή μου διακόσια χρόνια. Αν πήγαινα όλο αυτό τον καιρό, θα είχα σχεδόν γιατρευτεί».
Στον Νευρικό Εραστή, εξομολογείται στην Άνι ότι αναλύεται δεκαπέντε χρόνια και προσθέτει: «Αν του χρόνου δεν δω καλυτέρευση, το πήρα απόφαση, θα πάω στη Λούρδη».
Πέρα από τα αστεία, τι αποκόμισε άραγε από την εμπειρία της ανάλυσης; Στον βιογράφο του εκμυστηρεύεται ότι η διασημότητά του αλλοίωσε πλήρως τη σχέση του με τον πλησίον. Για τον λόγο αυτό έβρισκε σωτήριο να μπορεί να μιλάει πολλές φορές την εβδομάδα σε κάποιον απόμακρο και ουδέτερο. Η ηρεμία και η κανονικότητα των συνεδριών, η αντικειμενικότητα του αναλυτή τον προστάτευαν από τους δαίμονές του και την τρέλα του χώρου στον οποίο ζούσε.
Σε μια συζήτηση γύρω από τα οφέλη της θεραπείας του σχολίασε: «Νομίζω ότι η ανάλυση έχει την τάση να ελευθερώνει τα ταλέντα που κρύβουμε μέσα μας. Έτσι, και η απόδοσή μας μπορεί να είναι καλύτερη γιατί δεν κατατρυχόμαστε πια από αυτοκτονικές τάσεις».
Ο Άλεν φαίνεται να πιστεύει ότι η θεραπεία προσφέρει μια εξαϋλωτική διέξοδο στις καθηλωτικές συγκρούσεις, «ελευθερώνει το ταλέντο». Αντί να απονεκρώνονται μες στο υποκείμενο, οι θανατηφόρες δυνάμεις μπορούν να μεταμορφωθούν: προσδίδουν δυναμισμό στο άτομο αντί να τροφοδοτούν αυτοκτονικές τάσεις, την αποτυχία, «τη ροπή προς τις τσουκνίδες» (Τανιζάκι).
Επιπλέον, αλλάζουν και τα ενδιαφέροντα. Το υποκείμενο δραματοποιεί λιγότερο τα προβλήματά του και προσπαθεί
να αποκομίσει από αυτά μια γνώση. Βγαίνει κάπως από την αρένα, μετατοπίζει την ενέργειά του σε ένα πεδίο πιο συμβολικό, ίσως κατ' εικόνα του Γκέιμπ (Άλεν), που στο τέλος των Παντρεμένων Ζευγαριών, μετά το ναυάγιο του γάμου του και μια ερωτική παρένθεση, καταλήγει:
Δεν ξέρω τι πρέπει να κάνω. Δεν θέλω να μπλέξω. Δεν θέλω να πληγώνω τους άλλους και τον εαυτό μου. Καλύτερα να ζήσω μόνος και να δουλεύω. Προσωρινά. Η συγκίνηση θα περάσει και θα ξαναβρώ την όρεξη να ξαναρχίσω. Αυτή είναι η ροή των πραγμάτων. Δουλεύω ένα καινούργιο μυθιστόρημα, και προχωράει καλά, πολύ καλά.
Η ψυχανάλυση καθαυτή μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ενός πάθους που αλλάζει προς το ευνοϊκότερο την ισορροπία του υποκειμένου. Γίνεται τότε ένα «καλό» σύμπτωμα, μια γόνιμη νεύρωση, ένας απαραίτητος πυλώνας για τον ασθενή. Το μειονέκτημα: η θεραπεία κινδυνεύει να μην τελειώσει ποτέ. Και οι πολέμιοι της ψυχανάλυσης της προσάπτουν ένα γεγονός που υφίσταται βέβαια, αλλά δεν αποτελεί το ουσιώδες χαρακτηριστικό της: ότι μάλλον προσηλυτίζει παρά θεραπεύει...
Σε αυτό το σενάριο, πού βρίσκονται οι γουντιαλενικοί χαρακτήρες; Το ερώτημα δεν φαίνεται να τίθεται.
Υποκινούμενοι τόσο από τη δυσθυμία όσο και από τη μόδα, την οδύνη και τον σνομπισμό, υιοθέτησαν την ψυχανάλυση ως τρόπο ζωής, ως δεύτερη φύση. Ανήκει στον κόσμο τους, αποτελεί μέρος του νεοϋορκέζικου τοπίου, όπως το Σέντραλ Παρκ, το Άγαλμα της Ελευθερίας, η μαφία!
Αλλάζουμε ή συνερχόμαστε;
"Επιθυμώ να κάνω μια λαμπρή καριέρα, να παντρευτώ έναν σπουδαίο άντρα και να έχω μια υπέροχη ζωή. Πρέπει να κάνουμε μεγαλόπνοα σχέδια, είναι ο μόνος τρόπος να επιτύχουμε."
Συνέντευξη της Μία Φάροου σε ηλικία 19 ετών
"Τώρα κατάλαβα: ζω σημαίνει ότι μαθαίνω να χάνω με τη μεγαλύτερη δυνατή χάρη... και ότι είμαι ικανή να επωφελούμαι απ' όλα όσα μου προσφέρονται."
Συνέντευξη της Μία Φάροου σε ηλικία 59 ετών
Λαμβάνοντας υπόψη όσα αναφέραμε, «αλλάζω» σημαίνει ίσως λιγότερο βάζω πλώρη προς το καινούργιο και περισσότερο επανέρχομαι στο πιο ενδόμυχο, στο πιο προσωπικό. Η μετακίνηση έχει να κάνει περισσότερο με την απελευθέρωση παρά με το ταξίδι.
Η θεραπεία και οι συναντήσεις είναι σημαντικές στον βαθμό που σου επιτρέπουν να συναντήσεις τον εαυτό σου. Αναμφίβολα, πρόκειται λιγότερο για μεταμόρφωση και περισσότερο για «απελευθέρωση». Στην αρχή της Άλλης γυναίκας ακούγεται η εξομολόγηση ενός ασθενή τον οποίο διακατέχει μια αγχωτική ομοφυλοφιλική έλξη. Η θεραπεία δεν θα αλλάξει σε τίποτα τις επιθυμίες του, αλλά θα του επιτρέψει να τις
κατανοήσει και να τις αποδεχτεί.
Στο γουντιαλενικό πάνθεον, το πρόσωπο που ενσαρκώνει αυτή τη βούληση για απελευθέρωση είναι ο Χάρι Χουντίνι, ο μάγος που έγινε διάσημος για την ικανότητά του να λύνεται, να ελευθερώνεται. Εκτός από το περίφημο θέαμα της εξαφάνισης ενός ελέφαντα, ο Χουντίνι πέρασε στην ιστορία χάρη σε ένα νούμερο όπου, δεμένος με χειροπέδες και αλυσίδες, κατάφερνε να απαλλαχτεί από τα δεσμά του.
Στο δικό του πεδίο, ο Φρόιντ διευκρίνιζε: «Ο νευρωτικός που θεραπεύεται έχει γίνει πράγματι άλλος άνθρωπος, όμως κατά βάθος, πράγμα αυτονόητο, παραμένει ο ίδιος, δηλαδή, ανεξάρτητα από τη θεραπεία, έχει γίνει αυτός που θα μπορούσε να είναι υπό τις πιο ευνοϊκές συνθήκες»...
===
*Το "Πώς ο Γούντι Άλλεν μπορεί να αλλάξει τη ζωή σας" κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.
Λίγα λόγια για το βιβλίο
Ένα ανορθόδοξο βιβλίο αυτοβοήθειας - ειρωνικό, καυστικό, χιουμοριστικό. Χωρίζεται σε δύο μέρη: «Πώς ο Γούντι Άλεν άλλαξε τη ζωή μου» και «Πώς ο Γούντι Άλεν μπορεί να αλλάξει τη δική σας ζωή».
Στο πρώτο, ο ψυχαναλυτής-συγγραφέας Ερίκ Βαρτζμπέντ δείχνει πώς βοηθήθηκε ο ίδιος από τις ταινίες του Γούντι Άλεν, ενώ στο δεύτερο παρουσιάζει θεμελιώδη προβλήματα που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος, όπως το άγχος, η ταυτότητα, ο έρωτας, η αλλαγή, μέσα από την ανάλυση των χαρακτήρων του Γούντι Άλεν.
Σε αντίθεση με τα κοινά βιβλία αυτοβοήθειας που δίνουν συμβουλές αλλαγής προς το καλύτερο, οι χιουμοριστικοί τίτλοι των κεφαλαίων μάς προτρέπουν να κάνουμε το αντίθετο: να καταστρέψουμε την ερωτική μας ζωή, να χάσουμε το ενδιαφέρον μας για την πολιτική, να διαλύσουμε τη ζωή μας μέσω της θρησκείας, να δούμε την πνευματικότητά μας με χιούμορ, να μην γίνουμε αυτό που είμαστε, να μιλάμε χωρίς να καταλαβαινόμαστε, να ξεφεύγουμε από την πραγματικότητα, να πλουτίσουμε διαπράττοντας εγκλήματα.
Το βιβλίο καταλήγει ότι για τον καθένα η ευτυχία είναι διαφορετική και πως θα τη βρει ο καθένας με τον δικό του τρόπο ή όπως θα έλεγε ο Γούντι Άλεν: Whatever works...
σχόλια