Είναι η δεύτερη χρονιά που η Ελληνική Ακαδημία Κινηματογράφου συνεργάζεται με τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στο πλαίσιο της κοινής δράσης «Σινεμά, Ανοιχτό». Φέτος παρουσιάζουν το πενθήμερο αφιέρωμα «Ζέτα, Φλωρέττα, Νίκη». Ο τίτλος παραπέμπει στα ονόματα των τριών ηθοποιών, της Ζέτας Αποστόλου, της Φλωρέττας Ζάννα και της Νίκης Τριανταφυλλίδη, πρωταγωνιστριών της ταινίας Αμόκ του 1963 σε σκηνοθεσία του Ντίνου Δημόπουλου. Ο λόγος που οι τρεις επιμελητές του αφιερώματος Ελίνα Ψύκου, Σύλλας Τζουμέρκας και Γιώργος Τσούργιαννης τις επέλεξαν να συνθέτουν τον τίτλο τους αφιερώματος είναι γιατί με αφορμή τους ρόλους τους στη συγκεκριμένη ταινία δέχτηκαν για μεγάλο διάστημα απίστευτα επικριτικά και μειωτικά σχόλια και βολές εις βάρος της αξιοπρέπειάς τους, αυτό που σήμερα ονομάζουμε slut shaming. Ο τίτλος, λοιπόν, αποτελεί μια ελάχιστη πράξη δημόσιας επανόρθωσης και αναγνώρισης του πόσο άδικη υπήρξε η δημόσια διαπόμπευσή τους.
Οι συνεπιμελητές, βέβαια, δεν θα μπορούσαν να έχουν κάνει κι αλλιώς, καθώς το αφιέρωμα επικεντρώνεται σε μια θεματική που σήμερα μας απασχολεί κοινωνικά περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο μετά από μια σειρά περιστατικών που προκάλεσαν την έκρηξη όλων των ευαισθητοποιημένων ανθρώπων τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Δεν είναι τυχαίο το ότι λέξεις και φράσεις όπως πατριαρχία, μητριαρχία, #ΜeΤoo, 50/50, cancel culture κ.ά. αποτελούν τη βασική ορολογία της δημόσιας συζήτησης που έχει ανοίξει γύρω από τα αίτια μιας σειράς εγκλημάτων και σοβαρών αγκυλώσεων που συναντά κανείς στην ελληνική κοινωνία, και όχι μόνο. Το αφιέρωμα «Ζέτα, Φλωρέττα, Νίκη», εν προκειμένω, αφορά τον ελληνικό κινηματογράφο και κεντρικό του θέμα είναι ο τρόπος με τον οποίον τα στερεότυπα του παρελθόντος πέρασαν μέσα από τις ταινίες μιας ολόκληρης εποχής, καθώς και το τελικό τους αποτύπωμα.
Αυτές οι ταινίες προβάλλουν μορφές πατριαρχίας αλλά και μητριαρχίας, κάποιες αλλόκοτες κι άλλες επώδυνες και άγριες, ακόμα και αστείες σε κάποιες περιπτώσεις, που είτε σχετίζονται με το Cancel Culture είτε είναι αποκαλυπτικές σχετικά με το ζήτημα του 50/50, δηλαδή της αντιμετώπισης τους φαινομένου της υποεκπροσώπησης των γυναικών στον κινηματογράφο, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο τον διάλογο με το χθες πάνω σε αυτά τα κρίσιμα και επίκαιρα ζητήματα της εποχής μας.
Το αφιέρωμα περιλαμβάνει δεκατέσσερις εμβληματικές ταινίες που καλύπτουν μια μεγάλη χρονική περίοδο από τις αρχές του ’60 μέχρι το 2009, χρονιά ίδρυσης της Ακαδημίας, και συνδιαλέγονται με τις θεματικές του φύλου, αποτυπώνοντας εκδοχές της βίας που στηλιτεύτηκαν αφού ήρθαν στο φως μέσα από το κίνημα #MeToo. Αυτές οι ταινίες προβάλλουν μορφές πατριαρχίας αλλά και μητριαρχίας, κάποιες αλλόκοτες κι άλλες επώδυνες και άγριες, ακόμα και αστείες σε κάποιες περιπτώσεις, που είτε σχετίζονται με το Cancel Culture είτε είναι αποκαλυπτικές σχετικά με το ζήτημα του 50/50, δηλαδή της αντιμετώπισης τους φαινομένου της υποεκπροσώπησης των γυναικών στον κινηματογράφο, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο τον διάλογο με το χθες πάνω σε αυτά τα κρίσιμα και επίκαιρα ζητήματα της εποχής μας. Πώς κατέγραψε και αποτύπωσε ο ελληνικός κινηματογράφος, εμπορικός και πειραματικός, την παθογένεια, πώς πραγματεύτηκε όρους και έννοιες που προκαλούν αλλαγές στη σύγχρονη εποχή, επαναπροσδιορίζοντας χρόνια παγιωμένες αντιλήψεις; Προφήτεψε όλα όσα αλλάζουν, αν και εφόσον πράγματι αλλάζουν;
Οι προβολές ξεκινάνε με την ποιητική ταινία Τόπος (1985) της πρωτοποριακής κινηματογραφίστριας Αντουανέττας Αγγελίδη. Η ίδια έχει χαρακτηρίσει το τόσο πρωτότυπο πόνημά της «κινηματογραφημένο όνειρο». Η Κλαίρη Μιτσοτάκη, περιγράφοντας την ταινία για λογαριασμό του περιοδικού «Το τέταρτο», έγραψε: «Η γέννηση και ο θάνατος ορίζουν την έναρξη. Τα περιστατικά απ’ όλους τους χρόνους συνωστίζονται, συγκρούονται. Όλοι και όλα συρρέουν. Σ’ έναν κόσμο που κατοικείται από γυναικείες μορφές – μορφές που είναι όλες η πρισματική ανάπτυξη μίας και μόνης γυναίκας μέσα στις πολλαπλές ταυτότητές της και τους ρόλους που έχουν μοιραστεί σ’ αυτό το παραμύθι». Κοντολογίς, πρόκειται για τα πολλαπλά πρόσωπα μιας γυναίκας λίγο πριν από τον θάνατό της, μια παραβολή για τον χρόνο. Η ταινία επίσης έχει έντονη εικαστικότητα και όταν προβλήθηκε εντυπωσίασε τόσο λόγω της αισθητικής όσο και λόγω της θεματικής της.
Η Παραγγελιά (1980) του Παύλου Τάσιου είναι εμπνευσμένη από την περίπτωση του Νίκου Κοεμτζή που, απαντώντας σε προσβολή που δέχτηκε ένα βράδυ σε νυχτερινό κέντρο της Κυψέλης, οδηγήθηκε στην άγρια δολοφονία τριών αντρών και τον τραυματισμό άλλων επτά. Για την ιστορία, δεν έγινε σεβαστή η παραγγελιά που έδωσε στην ορχήστρα, όταν κάποιος ανέβηκε στην πίστα, ενώ ο αδερφός του χόρευε το τραγούδι που είχε ζητήσει. Ίσως είναι η κατεξοχήν ταινία που μιλάει για τους ακλόνητους άγραφους νόμους μιας κοινωνίας όπου η πατριαρχία είναι βαθιά ριζωμένη και έρχεται αντιμέτωπη με τον ανεξέλεγκτο εκμοντερνισμό της κοινωνίας των πόλεων τη δεκαετία του ’70. Ο σκηνοθέτης ουσιαστικά παρουσιάζει τη δολοφονία-έγκλημα τιμής ως μια μορφή αντίστασης ενός συναισθηματικά λαβωμένου άντρα κατά της εξουσίας (τα δύο θύματα ήταν αστυνομικοί), ενώ τα σπαραχτικά ποιήματα της Κατερίνας Γώγου συμπληρώνουν ως ιντερλούδια το ζοφερό σκηνικό του άγριου περιστατικού με φόντο καπνούς, αλκοόλ και βαριά λαϊκά. Ανάμεσα στους πρωταγωνιστές ο Αντώνης Καφετζόπουλος, η Όλια Λαζαρίδου και ο Αντώνης Αντωνίου στον ρόλο του Κοεμτζή.
Η αριστουργηματική Τιμή της Αγάπης (1984) της Τώνιας Μαρκετάκη είναι μια ταινία που συνδυάζει την εξαιρετική αναβίωση της εποχής με ένα εκπληκτικό σενάριο, βασισμένο στη νουβέλα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη Η τιμή και το χρήμα. Μια ταινία για τη βία που ασκείται σε μια νέα γυναίκα από την οικογένεια και την κοινωνία της Κέρκυρας των αρχών του εικοστού αιώνα, καθώς το χρήμα καθορίζει τη σχέση της με τον άντρα που αγαπάει. Οι δυο τους ζουν μαζί πριν από τον γάμο, που έτσι κι αλλιώς η μάνα της γυναίκας δεν εγκρίνει, ενώ η σύγκρουση των τάξεων και τα οικονομικά αδιέξοδα μετατρέπουν τη γυναίκα σε αντικείμενο διαπραγματεύσεων και εκμετάλλευσης με όρους αγοροπωλησίας. Τελικά λοιδορείται για την ελευθερία των επιλογών της.
Έρωτας, θάνατος και μαύρο χιούμορ στο βραβευμένο Singapore Sling (1990), την απόλυτη ταινία-σκάνδαλο του Νίκου Νικολαΐδη που τάραξε τα νερά του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, το οποίο ωστόσο τη βράβευσε, εξοργίζοντας τους πάντες, ακόμα και προοδευτικούς κριτικούς της εποχής. Και πώς θα ήταν δυνατό να μη συμβεί αυτό με μια ταινία σεξουαλικών φαντασιώσεων, αιμομικτικών σχέσεων και σκατολογικών επιδόσεων σε ένα εφιαλτικό σκοτεινό και περίκλειστο περιβάλλον; Η ιστορία ενός άνδρα με το όνομα Singapore Sling που αναζητά ένα κορίτσι το οποίο μάλλον έχει πεθάνει, οπότε πιθανότατα είναι ερωτευμένος με ένα πτώμα. Το ότι επιμένει να την ψάχνει τον φέρνει αντιμέτωπο με μια σειρά εκπλήξεων.
Αδιαμφισβήτητα η πιο εμβληματική ταινία σχετικά με την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου είναι η ταινία του Δημήτρη Σταύρακα Μπέττυ (1979). Το πορτρέτο μιας νέας τρανς γυναίκας, ένα εν μέρει δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ, το πρώτο που γυρίστηκε στην Ελλάδα και παρουσιάζει τη διαδρομή ενός ανθρώπου που εξωθείται στη φυγή από την πατρική εστία μιας αγροτικής κοινωνίας για να βρεθεί στον αφιλόξενο κόσμο της μεγάλης πόλης και από κει στο άγριο σύμπαν της σεξεργασίας της νύχτας. Η ταινία βασίστηκε στο αυτοβιογραφικό βιβλίο της Μπέττυς Βακαλίδου που κυκλοφόρησε παράλληλα με την προβολή της και ταρακούνησε τη βαθιά υποκριτική ελληνική κοινωνία.
Η πασίγνωστη και απολαυστική μουσική κωμωδία Μια Τρελλή Τρελλή Οικογένεια (1965) του Ντίνου Δημόπουλου, βασισμένη στο θεατρικό έργο των Τσιφόρου-Βασιλειάδη Οι γυναίκες προτιμούν τους σκληρούς, εμπνευσμένη από το σαιξπηρικό Ημέρωμα της στρίγκλας. Μέσα από το σουρεαλιστικό χιούμορ και την αξεπέραστη ερμηνεία της σπουδαίας πρωταγωνίστριας του θεάτρου Μαίρης Αρώνη στον ρόλο της Πάστα-Φλώρας ανατρέπονται απρόσμενα όλα τα στερεότυπα του ’60, προαναγγέλλοντας τις αλλαγές που θα ακολουθούσαν τις επόμενες δεκαετίες.
Τι να πεις για την Ευδοκία (1971) του Αλέξη Δαμιανού, την ταινία-θρύλο που στοίχειωσε μια ολόκληρη γενιά σινεφίλ και καθόρισε υφολογικά μια γενιά κινηματογραφιστών; Η ιστορία μιας γυναίκας ελεύθερων για την εποχή ηθών, που ζει έναν παθιασμένο έρωτα με έφεδρο αξιωματικό του ελληνικού στρατού. Οι δυο τους αποφασίζουν να παντρευτούν, προκαλώντας δυνατούς τριγμούς στα θεμέλια της ηθικής της εποχής. Λούμπεν εξουσία και έννομη τάξη συγκρούονται μαζί τους και με τον έτσι κι αλλιώς εκρηκτικό και εύθραυστο έρωτά τους, με καταλήγοντας σε τραγωδία.
Στην ιδιαίτερα τολμηρή ταινία Προσοχή, κίνδυνος! (1983) του Γιώργου Σταμπουλόπουλου αποκαλύπτεται το σοκαριστικό πορτρέτο μιας «περιθωριακής» Ελλάδας. Μια κοινωνία που κρύβει σχεδόν συνωμοτικά τις εγκληματικές δραστηριότητες ενός λούμπεν δερβέναγα της παραεξουσίας και την αιμομικτική του σχέση. Μια «βρόμικη» ταινία η οποία εντυπωσιάζει με την αρτιότητα, την ωμότητα και τον αποκαλυπτικό ρεαλισμό της. Η ερμηνεία του Τίτου Βανδή στον πρωταγωνιστικό ρόλο του πατέρα-αφέντη είναι εκπληκτική.
Η ελληνική μικροαστική οικογένεια στα κάγκελα στο «Σπιρτόκουτο» (2003) του Γιάννη Οικονομίδη, που φωτίζει την απόλυτη παθογένεια του φαινομένου, ακυρώνοντας την παλιού τύπου πατριαρχία και αντικαθιστώντας την με νέες ηθικές παραμέτρους. Η ταινία που την τελευταία εικοσαετία επέδρασε καθοριστικά τόσο στον ελληνικό κινηματογράφο όσο και στο θέατρο, συνεισφέροντας στο ύφος και τις θεματικές επιλογές.
Οι Απουσίες (1987) του Γιώργου Κατακουζηνού διαδραματίζονται παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στο περιβάλλον μιας μεγαλοαστικής οικογένειας που είναι υπό διάλυση. Ένας πατέρας κρατά τις τρεις κόρες του και το νόθο αγόρι της μεγάλης έγκλειστους στο εξοχικό σπίτι, αλλά μετά τον θάνατό του εκείνη, φορτωμένη ενοχές και ένα έντονο συναίσθημα αυτοτιμωρίας, γίνεται υποκατάστατό του, επιβάλλοντας στις αδελφές της τη συνέχιση της προηγούμενης συνθήκης. Ασυνήθιστα υψηλή ένταση στην απεικόνιση του φύλου και των ρόλων μέσα σε μια μεγαλοαστική οικογένεια.
Παρομοίως, στην ταινία Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί (1981) της Φρίντας Λιάππα, μιας σκηνοθέτιδας που λίγα χρόνια αργότερα βίωσε την απόλυτη ακύρωση λόγω μιας παρανόησης μέσα από τον κιτρινισμό των τηλεοπτικών παραθύρων. Δυο αδελφές αντιμέτωπες με τα πάθη και τη μοναξιά τους, απομονωμένες στη μεγάλη, αχανή πόλη, χωρίς κοινωνική ζωή, γίνονται πιόνια ενός αρρωστημένου έρωτα, όταν επιστρέφει από το εξωτερικό ο αγαπημένος τους εξάδελφος, προκαλώντας ανεξέλεγκτες καταστάσεις.
Η Διαρκής αναχώρηση της Πέτρα Γκόινγκ (2000) της Αθηνάς Ραχήλ Τσαγγάρη είναι η ταινία που βάζει τα θεμέλια γι’ αυτό που ο διεθνής Τύπος ονόμασε Greek Weird Cinema. Μια ανορθόδοξη ταξιδιώτισσα/εθνογράφος/πράκτορας περιπλανιέται ανά τον κόσμο σε μεγάλες αλλά και μικρότερες ιστορικές πόλεις, καταγράφοντας τις εμπειρίες της με μάτια-φακούς. Σαν μια αλληγορία του ίδιου του κινηματογράφου, κάθε σταθμός αποτελεί διαφορετικό είδος σινεμά, από ταινία δρόμου και μπουρλέσκ μέχρι φιλμ νουάρ και μελόδραμα. Ένα μοναδικό κριτικό σχόλιο πάνω στην παγκοσμιοποίηση και τις μητροπόλεις της νέας χιλιετίας σε μια αβανγκάρντ ταινία που αποτίνει φόρο τιμής στα εκατό χρόνια κινηματογράφου. Μια ταινία μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας που σήμερα ανήκει στη μόνιμη συλλογή του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης.
Το «Αμόκ» (1963) του Ντίνου Δημόπουλου, ενός από τους πιο πετυχημένους σκηνοθέτες της «χρυσής εποχής» του εμπορικού κινηματογράφου, είναι μια ταινία που ξεχώρισε και καταγράφηκε στην μνήμη πολλών ως χαρακτηριστικό δείγμα σκληρού ρεαλισμού. Γυρισμένη αμέσως μετά το θρυλικό Ταξίδι (την καλύτερη ταινία της Αλίκης Βουγιουκλάκη, που αποτέλεσε και τη μεγαλύτερη εισπρακτική της αποτυχία), έχει θέμα της μια ομάδα γυναικών που έχουν αποδράσει από αναμορφωτήριο και φτάνουν σε ένα νησί όπου μια συμμορία ανδρών με αρχηγό έναν πρώην ναζί ψάχνουν έναν θησαυρό. Τρόμος, σεξουαλική βία, άγριοι ήρωες και άγριες ηρωίδες κάτω από τον καυτό ήλιο.
Ο Μελισσοκόμος (1986) του Θόδωρου Αγγελόπουλου, πέρα από το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο και την ποιητική διάσταση, προβάλλει και τη δεκαετία του ’80 η οποία συνδιαλέγεται δυναμικά με το σήμερα, δημιουργώντας μια δυναμική ανοιχτή σε πολλαπλές ερμηνείες.
Αρκετές από τις ταινίες θα προλογίσουν οι ίδιοι οι δημιουργοί των ταινιών αλλά και κινηματογραφιστές, κριτικοί κινηματογράφου και δημοσιογράφοι. Ζητήσαμε από έναν από τους επιμελητές του αφιερώματος, τον σκηνοθέτη Σύλλα Τζουμέρκα, να μας μιλήσει για τις επιλογές του αφιερώματος.
«Ξεκινήσαμε με ταινίες που αγαπούσαμε και θέλαμε να επαναφέρουμε στη συζήτηση και οι οποίες συνδέονται με αυτές τις θεματικές. Σκεφτήκαμε ότι μπορούσαν να ανοίξουν διάλογο με το σήμερα και το σύγχρονο κοινό. Το προσωπικό μου ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην ταινία Αμόκ του Δημόπουλου, μια ταινία που αγαπάω πάρα πολύ και οποία παραμένει σκανδαλώδης για πάρα πολλούς λόγους. Μάλιστα, έδωσε και τον τίτλο του αφιερώματος, που βγήκε από τα ονόματα των πρωταγωνιστριών, οι οποίες στην εποχή τους χρεώθηκαν αυτό που λέμε slut shaming. Μια έντονη, αταξινόμητη ταινία μέσα στο ελληνικό σινεμά εκείνης της περιόδου που γι’ αυτόν τον λόγο έχει πολύ ενδιαφέρον να την ανακαλύψουμε ξανά με μια καινούργια οπτική, μια ταινία πρόσφορη για συζήτηση και απόλαυση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει οπωσδήποτε και ο Μελισσοκόμος. Αν τον δει κανείς με σύγχρονο βλέμμα και αφήσει έξω το ιστορικό-πολιτικό κομμάτι του, που ήταν το επίκεντρο της κριτικής μέχρι σήμερα, ανακαλύπτει τη σύγχρονη δυναμική της σχέσης μεταξύ της Νάντιας Μουρούζη και του Μαρτσέλο Μαστρογιάνι. Στο επίκεντρό της έμπαινε πάντα ο ανδρικός χαρακτήρας, ενώ έχει μεγάλο ενδιαφέρον να τη δει κανείς με επίκεντρο τον γυναικείο, ο οποίος είναι και η κινητήρια δύναμη της ταινίας. Η πτώση ενός ανδρικού προσώπου μέσα από μια νεότητα. Αν τον δει κανείς με σύγχρονο βλέμμα, μιλάει για ένα είδος φθοράς, ηλικιακής και φύλου. Η δεκαετία του ’80 είναι απίστευτα κρίσιμη σε σχέση με τα φύλα και την πατριαρχία με έναν πάρα πολύ λοξό τρόπο. Η Φρίντα Λιάππα είναι καραμπινάτη περίπτωση cancel culture και αυτοί από τους οποίους το υπέστη είναι μια επίσης φρικτή υπόθεση. Όλη η πορεία της καταστράφηκε από μια βάρβαρη επίθεση της συμφοράς.
Γενικότερα, μέσα από αυτό το αφιέρωμα είναι σαν να εγκαινιάζουμε εκ νέου έναν διάλογο μεταξύ του παρελθόντος και του σήμερα στο πλαίσιο του σινεμά. Ένας διάλογος άλλοτε ενοχλητικός, άλλοτε εξοργιστικός, άλλοτε απλώς απολαυστικός, μέσα από τον οποίο μπορούμε να δούμε με καινούργιο μάτι κινηματογραφικές ταινίες. Υπάρχουν εμπρηστικές στιγμές μέσα στο αφιέρωμα, αλλά υπάρχει και το Μια τρελλή τρελλή οικογένεια, που από μια αντίστροφη άποψη είναι η αποθέωση, διά του παραλόγου, της κατάργησης της πατριαρχίας. Η ταινία είναι τρομερά προοδευτική στο χιούμορ και τους διαλόγους της, πελαγοδρομώντας μεταξύ της επιβίωσης στερεοτύπων και της απόλυτης κατάργησής τους».
Ζέτα, Φλωρέττα, Νίκη
Επιμέλεια δράσης: Σύλλας Τζουμέρκας, Γιώργος Τσούργιαννης, Ελίνα Ψύκου
Στέγη Ιδρύματος Ωνάση - Μικρή Σκηνή
23-27/2
Αναλυτικά το πρόγραμμα των προβολών στο onassis.org και το lifo.gr
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
