Δεν μπορώ να θυμηθώ άλλη ταινία που να έχει δεχτεί επιθέσεις και να έχουν γραφτεί κριτικές-λίβελοι εναντίον της, προτού καν βγει στις (ελληνικές) αίθουσες. Η νέα ταινία του Κώστα Γαβρά Adults in the Room (Ενήλικοι στην Αίθουσα) ήταν μοιραίο να προκαλέσει πάθη. Βασίζεται στο βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη Ανίκητοι Ηττημένοι (υπότιτλος «Για μια Ελληνική Άνοιξη, μετά από ατελείωτους μνημονιακούς χειμώνες», Πατάκης), το προσωπικό, δηλαδή, αφήγημα του πρώην υπουργού Οικονομικών για το «παρασκήνιο» των hardcore διαπραγματεύσεων με το Eurogroup, το πρώτο εξάμηνο του 2015.
Η Μισέλ Γαβρά-Ρέι, σύζυγος του Γαβρά και παραγωγός της επίμαχης ταινίας, ήδη απ' τον Δεκέμβρη του 2018 είχε αρχίσει να μου περιγράφει τις δυσκολίες που ορθώνονταν για να γυριστεί ένα φιλμ για την ελληνική κατάσταση και δη τα γεγονότα του πολωμένου, επεισοδιακού '15.
Στις 16 Δεκεμβρίου, το μέιλ που βρήκα στο inbox μου ήταν σοκαριστικό: «Η ταινία είναι μια κόλαση! Αναρωτιέμαι γιατί το περνάμε αυτό; Αλλά ξέρω τον λόγο (...). Αυτή η ταινία θα με σκοτώσει, θα μας σκοτώσει! Ξέρεις κάτι; Είναι αδύνατο πλέον να μετρήσω τις νύχτες που δεν μπορώ να κοιμηθώ!».
Η ταινία είναι ένα έργο τέχνης, με σύγχρονο πολιτικό περιεχόμενο. Ένα από τα καλύτερα και πιο δυνατά φιλμ του Κώστα. Και σίγουρα το πιο γενναίο. Εκφράζει με την τέχνη του την οργή του κατά του ρατσισμού και του εξευτελισμού που υπέστη και συνεχίζει να υφίσταται η γενέτειρά του.
Όταν άρχισαν οι επιθέσεις εναντίον του φιλμ, προτού προβληθεί, ομοθυμαδόν απ' όλες τις πλευρές, χτυπώντας ευθέως τον βραβευμένο σκηνοθέτη, είτε για την –υποτίθεται– με το αζημίωτο συναλλαγή του με την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, είτε για την εντεταλμένη προσπάθεια αποκαθήλωσης του Αλέξη Τσίπρα, η ακούραστη, μαχητική Μισέλ μού συνέκρινε, με νέο μέιλ, την κατάσταση μ' αυτή που αντιμετώπισαν με τον Κώστα Γαβρά όταν πρωτοπροβλήθηκε το Ζ στην Ελλάδα: «Πενήντα χρόνια μετά το "Ζ", τα ίδια σκατά από τον Τύπο! Είναι χειρότερα φυσικά τώρα, γιατί είναι ευκολότερο να τα βάλεις με ένα φιλμ που δεν έχει ακόμα κάνει διεθνή περιοδεία και είναι πιο κοντά χρονικά στα γεγονότα που περιγράφει».
Για έναν περίπου μήνα, ενόσω διέτρεχε non stop, ακόμα και με φρικτούς πονοκεφάλους, πάντα όρθια, πάντα χαμογελαστή, δίπλα στον Κώστα Γαβρά, απ' την Κορέα μέχρι τον Καναδά, τη μια πόλη μετά την άλλη (Μπουσάν, Λος Άντζελες, Νίκαια, Φρανκφούρτη, Μασσαλία, Νανσύ, Στρασβούργο κ.ά.), προβάλλοντας την ταινία τους, συνεχίσαμε να επικοινωνούμε με μηνύματα. Είχαμε ήδη συμφωνήσει να μου παραχωρήσει μια συνέντευξη για τη LiFO, όπου θα έλεγε τα πράγματα με το όνομά τους. Δίναμε διαρκώς ραντεβού για βιντεοκλήσεις μέσω Skype, που αναβάλλονταν, για να με καλέσει τελικά, άγριες ώρες, πολύ αργά το βράδυ, που βρισκόταν πλέον κάπου ήρεμα, στο σπίτι της. Στο μεταξύ, συνεχιζόταν η πυρετική, ασθματική, σχεδόν νυχθημερόν, ανταλλαγή μέιλ.
Η Μισέλ Γαβρά, στα νιάτα της αρχικά, μοντέλο της Κοκό Σανέλ και, κατόπιν, πολεμική ρεπόρτερ δεν είναι ασφαλώς μια τυχαία γυναίκα – όπως δεν είναι τυχαίο το ότι κάθε πρωί, μετά από 55 χρόνια γάμου, ο Κώστας Γαβράς της φέρνει το πρωινό στο κρεβάτι!
Οι Βιετκόνγκ, όσο κάλυπτε δημοσιογραφικά τον πόλεμο στο Βιετνάμ, την κράτησαν φυλακισμένη 21 ημέρες. Δεν φοβήθηκε, δεν κάμφθηκε ψυχολογικά. Το '68 ταξίδεψε και έμεινε στη Βολιβία για καιρό, αναζητώντας τα τεκμήρια για μια έρευνα, που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο: «Πώς η CIA δολοφόνησε τον Τσε». Η Μισέλ υπήρξε επιπλέον σύνδεσμος της Ούρλικε Μάινχοφ στο Βερολίνο, την οποία ακολούθησε και στην Ιορδανία...
Και σήμερα, που το Ενήλικοι στην Αίθουσα δέχεται τα ελληνικά πυρά (για τη Le Figaro, εν τω μεταξύ, είναι «ένα συγκλονιστικό πολιτικό δράμα», και για την El Pais «μια ταινία σχεδόν θρίλερ, μια εξαιρετική ελληνική τραγωδία, τοποθετημένη στο παρόν»), η Μισέλ Γαβρά, γυναίκα με έντονη προσωπικότητα, θάρρος και άφθαρτο μέσα στο χρόνο τσαγανό, δεν το βάζει κάτω και ξεσπαθώνει στη συζήτησή μας.
«Οι Ενήλικοι στην Αίθουσα είναι ένα από τα καλύτερα και πιο δυνατά φιλμ του Κώστα. Και σίγουρα το πιο γενναίο. Κριτικοί, πολιτικοί και κοινό πρέπει να έχουν τα ίδια κότσια για να το παρακολουθήσουν. Είναι ένα φιλμ ενηλίκων, για ένα κοινό ενηλίκων!» διαμηνύει.
— Eίστε θυμωμένη, Μισέλ, με τις μονόχορδα αρνητικές κριτικές στην Ελλάδα και τις κατηγορίες ότι ο Γαβράς έκανε «μνημόνιο» με τον Βαρουφάκη για να στοχοποιήσει και να παρουσιάσει ως υπαίτιο του «ναυαγίου» των διαπραγματεύσεων το '15 τον Αλέξη Τσίπρα;
Ένας φίλος μου, που του παραπονιόμουν για τις αντιδράσεις του Τύπου, μου έστειλε ένα μέιλ γράφοντάς μου επί λέξη ότι ο λόγος που οι Ενήλικοι στην Αίθουσα είναι τόσο σημαντικοί είναι το ότι «η συνεχής πτώχευση της Ελλάδας έχει δημιουργήσει μια νέα αριστοκρατία που διατηρείται συνεχώς με τοξικά μέσα. Θα έπρεπε να ανησυχείτε –πρόσθετε– μόνο αν δεν υπήρχαν αυτές οι κακές αντιδράσεις».
— Δεν είστε, παρόλα αυτά, απογοητευμένη, θυμωμένη από την προκαταβολική –προτού προβληθεί το φιλμ– ομοβροντία των επιθέσεων;
Γνωρίζαμε ότι η ταινία θα είναι μια τεράστια πρόκληση. Πρώτα το σενάριο. Δεύτερον, η παραγωγή. Τρίτον, το κοινό. Πρόκληση ειδικά στην Ελλάδα, αφού είναι μια ιστορία που αφορά κάθε Έλληνα, από οποιαδήποτε πολιτική πλευρά βρίσκεται. Αλλά, ναι, θυμωμένη νιώθω μερικές φορές, καθώς είμαι κι εγώ θερμόαιμος άνθρωπος της Μεσογείου.
— Αισθανθήκατε θύμα bullying.
Όχι.
— Ο Κώστας Γαβράς πώς αισθάνεται όλο αυτό το διάστημα;
Τι ερώτηση!
— Γιατί πιστεύετε ότι δεν επιτίθενται μόνο στο φιλμ, αλλά και στον ίδιο, προσωπικά;
Πιστεύω, Ιωάννα, ότι την απάντηση πρέπει να τη δώσεις η ίδια, ως ψηφοφόρος του Δημοψηφίσματος του '15. Υποθέτω ότι ψήφισες. Ο Κώστας είχε τα κότσια να μιλήσει για μια κατάσταση που επιβιώνει ακόμη και είναι πολύ επώδυνη. Επώδυνη ακόμη και για τον Κώστα. Κριτικοί, πολιτικοί και κοινό πρέπει να έχουν τα ίδια κότσια για να παρακολουθήσουν το φιλμ. Είναι ένα φιλμ ενηλίκων για ένα κοινό ενηλίκων.
— Είχατε δεχτεί παρόμοιες επιθέσεις, μου έχετε γράψει, παρουσιάζοντας το Z στην Ελλάδα.
Ο Κώστας δεν θέλει να μιλάει γι' αυτό. Υποθέτω ότι ακόμα, μετά από 40 χρόνια, πονάει. Φτάσαμε στην Αθήνα, πολύ χαρούμενοι και ενθουσιασμένοι για να δείξουμε επιτέλους το Ζ, μετά από όλα αυτά τα χρόνια απαγόρευσης και λογοκρισίας. Ο Κώστας, ο Moντάν , ο Τρεντινιάν, ο Περέν και εγώ. Φτάνοντας δεν υπήρχε ούτε ένας φωτογράφος στο αεροδρόμιο. Ο Mοντάν αναρωτήθηκε: «Ξέρουν ότι ερχόμαστε;». Την επόμενη μέρα στη συνέντευξη Τύπου στη Μεγάλη Βρετανία οι ερωτήσεις δεν αφορούσαν το Z.
— Τι αφορούσαν;
Μια ταινία που δεν υπήρχε. «Γιατί στην ταινία σας, κ. Γαβρά, δεν δείξατε "τους ανθρώπους";» κ.ο.κ. Ξαφνικά δημιουργήθηκε μια πολύ παράξενη ατμόσφαιρα. Στο πάνελ οι ηθοποιοί ήταν σιωπηλοί. Ο Κώστας προσπαθούσε να εξηγήσει. Και οι δημοσιογράφοι συνέχιζαν το ίδιο βιολί. Ξαφνικά, η Ειρήνη Παππά, δεν θα ξεχάσω ποτέ το θάρρος και το χιούμορ της, σηκώθηκε όρθια και δήλωσε: «Κύριοι, είμαστε εδώ για να μιλήσουμε για μια ταινία που λέγεται Ζ, η οποία έκανε περιοδεία στον κόσμο ενάντια στην Δικτατορία στην Ελλάδα. Τώρα, αν εσείς θέλετε να μιλήσουμε για μια ταινία που δεν υπάρχει, αντίο! Εμείς πηγαίνουμε να φάμε ψάρια στον Πειραιά». Σηκωθήκαμε όλοι μας και φύγαμε. Την ίδια μέρα ο Κώστας και οι ηθοποιοί πήραν το αεροπλάνο και γύρισαν πίσω στο Παρίσι. Δεν ήθελαν να είναι παρόντες στην πρεμιέρα. Έμεινα εγώ με την Ειρήνη Παππά, την Αμαλία Φλέμινγκ και τον Χρήστο Σαρτζετάκη. Ήταν μια συναισθηματικά φορτισμένη προβολή. Ακριβώς το ίδιο ένιωσα στην πρεμιέρα του Ενήλικοι στην Αίθουσα, πρόσφατα, στο Μέγαρο.
— Πιστεύετε ότι θα ήταν ευκολότερο αν το φιλμ γυριζόταν αργότερα, με μεγαλύτερη απόσταση από το '15 και λιγότερα συναισθηματικά «φορτία»;
Θα το έκανε κάποιος άλλος τότε, όχι ο Κώστας. Ίσως ο Ρομέν (γιος του Γαβρά). Ο Λαμπράκης δολοφονήθηκε 22 Μαΐου του 1963. Το Ζ γυρίστηκε το καλοκαίρι του 1968. Ήταν πολύ κοντά χρονικά και τότε. Η αξία του Ενήλικοι στην Αίθουσα είναι το ότι έγινε τώρα. Απαιτούσε πολιτικό και καλλιτεχνικό κουράγιο για να γίνει. Ένα φιλμ για τον Κένεντι ή τον Νίξον, γυρισμένο δεκαετίες μετά, μπορεί να είναι εξαιρετικό, αλλά είναι απογυμνωμένο από το πάθος, είναι παρελθούσα ιστορία. Δεν μπορείς να αλλάξεις κάτι. Τίποτα! Δεν μπορείς να επηρεάσεις καθόλου την πολιτική ζωή.
— Οι Ενήλικοι στη Αίθουσα μπορούν;
Οι Ενήλικοι μπορούν! Γι'αυτό έχει γίνει αυτή η καμπάνια εναντίον τους! Για τον Κώστα ήταν επείγον να γυριστεί τώρα. Το ίδιο ακριβώς είχε συμβεί με το Ζ. Τη μέρα που επέστρεψε από την Αθήνα στο Παρίσι, με το βιβλίο του Βασιλικού στα χέρια, έγινε το πραξικόπημα της Χούντας. Ο Κώστας ξαφνικά έγινε 100% Έλληνας. Οι Ενήλικοι είναι το ίδιο. Ο εξευτελισμός των Ελλήνων από τους Ευρωπαίους ήταν και εναντίον του ίδιου! Και στα δυο φιλμ μπορείτε να αισθανθείτε αυτό το πάθος τού «εναντίον»! Χτες ήταν τα τανκς, σήμερα η δικτατορία του χρήματος. Οι στρατηγοί ή οι γραφειοκράτες, οι πολιτικοί, που άλλα λένε κεκλεισμένων των θυρών και άλλα απέξω.
— Στόχος, δηλαδή, της ταινίας είναι το Eurogroup, αποκλειστικά, και όχι και ο Αλέξης Τσίπρας, όπως γράφεται;
Είναι αστείο! Ο βασικός στόχος του Κώστα ήταν οι ευρωπαϊκές αποφάσεις για να ταπεινωθεί η Ελλάδα, η φοβερή τιμωρία της, επειδή προσπάθησε να αντισταθεί, έχοντας μια αριστερή κυβέρνηση. «Είδαν την Ελλάδα ως εργαστήριο ακραίας λιτότητας και αντιμετώπισαν τους ανθρώπους της με την ίδια κλινική απάθεια που στα εργαστήρια χειρίζονται τα ινδικά χοιρίδια» είχε πει σε μια συνέντευξη που έδωσε σε ισπανικό περιοδικό.
— Γιατί έπρεπε η ταινία να βασιστεί αποκλειστικά στο βιβλίο του Βαρουφάκη; Δεν αισθανθήκατε την ανάγκη να έχετε τις μαρτυρίες και άλλων πρωταγωνιστών της περιόδου των κρίσιμων Eurogroup;
Έχω βαρεθεί! Γιατί όλη την ώρα πρέπει να ακούω το ίδιο ερώτημα; Θα ήταν καλύτερα να ακολουθήσουμε την οπτική του Σόιμπλε, του Γερούν (Ντάισενμπλουμ) ή τις Λαγκάρντ, για τις συνόδους του Eurogroup; Μην ξεχνάτε ότι, γνωρίζοντας ότι δεν υπήρχαν αναφορές στο Eurogroup, καθώς ήτανε «άτυπο», ο Βαρουφάκης μαγνητοφωνούσε τις συσκέψεις. Γιατί νομίζετε ότι κανείς δεν διώκει το βιβλίο του και, τόσο ο Τύπος όσο και οι πολιτικοί που αντιδρούν, ξεστομίζουν απλά ένα «λέει ψέματα»; Γιατί είναι πολύ εύκολο. Πρέπει να το αποδείξουν, όμως. Δεν μπορούν! Τι καλύτερο μπορούσε να υπάρξει από τις ηχογραφήσεις του Γιάνη! Ακόμα και ο Μοσκοβισί σε μια συνέντεξή του στην ιταλική el Messagero παραδέχτηκε: «Ναι, δεν υπήρχε Δημοκρατία στα Eurogroup κατά την περίοδο της ευρω-ελληνικής κρίσης».
— Δεν σας πέρασε ποτέ απ΄το μυαλό ότι μπορεί να υπάρχουν πλευρές για τα γεγονότα του 2015 που σας διαφεύγουν; Από το φιλμ, για παράδειγμα, ο αμερικάνικος παράγοντας απουσιάζει τελείως. Δεν είναι παράξενο;
Ο Βαρουφάκης ήταν στο «στόμα του λύκου». Τι μπορεί να είναι πιο σημαντικό και ακριβές από τα ηχητικά ντοκουμέντα του Γιάνη και όλα όσα συγκέντρωνε για την Ελλάδα και τους χαρακτήρες που εμπλέκονται στα γεγονότα, επί 3 χρόνια που δούλευε το σενάριο ο Κώστας; Πείτε μου;
— Πάντως, κατηγορείται ο Γαβράς ότι ηρωοποιεί τον Βαρουφάκη. Δεν φοβηθήκατε ότι αυτό ήταν κάτι που μπορούσε να συμβεί;
Επειδή παραιτήθηκε για να μην είναι μέρος μιας αριστερής κυβέρνησης, που υπογράφει το Μνημόνιο, εφαρμόζοντας την πολιτική της Δεξιάς; Αν θεωρηθεί το να μένεις πιστός στα πιστεύω σου ηρωική συμπεριφορά, ναι, ο Βαρουφάκης τότε είναι ήρωας!
— Το φιλμ γυρίστηκε για το ευρωπαϊκό και το διεθνές κοινό; Όχι για το ελληνικό;
Ακριβώς, όπως και το Ζ, έγινε για το ξένο και όχι για το ελληνικό κοινό. Οι Ενήλικοι, όπως και το Ζ, είναι διεθνές φιλμ. Σας καταθέτω το σχόλιο που έγινε μετά την προβολή στο Directors Guild, στο Λος Άντζελες: «We need also, here in US, Adults in the room»!
— Απ' την έναρξη της κρίσης αρχίσατε να παρακολουθείτε τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα;
Πολύ στενά. Ο Κώστας συγκέντρωνε έγγραφα, δημοσιεύματα, αλλά ήταν απελπισμένος. Δεν έβρισκε τον τρόπο να αφηγηθεί την ιστορία. Ως ταινία έπρεπε να είναι ένα θέαμα (show), όχι ένα διδακτορικό. Και η ελληνική τραγωδία ένα θέαμα ήταν, όπως είναι και ο Άμλετ. Τον Ιούλιο του 2015 έκανα την παραγωγή σε μια ταινία μυθοπλασίας στο παλιό Χαμάμ της Θεσσαλονίκης. Ήμουν εκεί όταν οι τράπεζες έκλεισαν, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του δημοψηφίσματος. Έζησα τον θρίαμβο του «Όχι», και την παραίτηση του Βαρούφακη την επόμενη ημέρα, γνωρίζοντας ότι ο Τσίπρας θα παραδοθεί. Κάθε βράδυ σέρφαρα στο Διαδίκτυο. Ώσπου έπεσα πάνω σε μια συνέντευξη του Βαρουφάκη, στο περιοδικό New Statement. Έστειλα αμέσως ένα μέιλ στον Κώστα, που ήταν στο Παρίσι: «Υπάρχει ένα φιλμ εδώ, ίσως το φιλμ που ψάχνεις» του έγραψα. Ο Κώστας τότε έστειλε SMS στον Βαρουφάκη: «Αγαπητέ κύριε Βαρουφάκη, προσπάθησα να σας βρω, σας έχω αφήσει 2 μηνύματα. Δεν ξέρω αν τα έχετε λάβει. Διαβάζοντας τη συνέντευξή σας στο New Statesman, πιστεύω ότι βρήκα αυτό που έψαχνα για πολύ καιρό: το θέμα μιας ταινίας, μιας μυθοπλασίας, για μια Ευρώπη που κυβερνάται από μια ομάδα κυνικών ανθρώπων που είναι αποσυνδεδεμένοι από τις ανθρώπινες, τις πολιτικές και τις πολιτιστικές ανησυχίες. Απασχολούμενοι αποκλειστικά με αριθμούς και τους εαυτούς τους. Η εμπειρία σας και φυσικά η συνεργασία σας είναι ζωτικής σημασίας για να υπάρξει ένα τέτοιο έργο. Και θα ήταν απολύτως παναθρώπινο, παρότι θα αφορούσε την Ελλάδα. Είμαι έτοιμος να έρθω στην Αθήνα για να το συζητήσουμε, αν θέλετε. Ανυπομονώ να σας ακούσω, οποιαδήποτε και αν είναι η απάντησή σας. Κώστας Γαβράς».
— Αν δεν υπήρχε, δηλαδή, το βιβλίο του Βαρουφάκη θα εγκαταλείπατε το σχέδιο για ένα φιλμ για τις περιπέτειες της Ελλάδας κατά το πρώτο εξάμηνο του '15;
Όχι. Ο Κώστας ήθελε και θα έκανε οπωσδήποτε ένα φιλμ για την Ευρώπη και την Ελλάδα. Για την ταπείνωσή της από την Ευρώπη. Θα έβρισκε τον τρόπο.
— Το σενάριο το έγραψε μαζί με τον Βαρουφάκη; Ενόσω συνέγραφε το βιβλίο του;
Το έγραψε μόνος του.
— Μου περιγράφατε, αλληλογραφώντας, πριν ξεκινήσετε τα γυρίσματα, την προετοιμασία της ταινίας ως έναν εφιάλτη. Γιατί; Τι ήταν αυτό που την κατέστησε εφιάλτη;
Τα χρήματα! Και η πολιτική! O Κώστας με το ταλέντο του έκανε τους Ενήλικους θρίλερ. Με πολύ σασπένς. Ένα φιλμ με ένταση, που δεν βαριέσαι να παρακολουθείς όλους τους διαλόγους του και τη δράση. Φυσικά, στο χαρτί ήταν ένα φλύαρο σενάριο για την οικονομία και μια χώρα, την Ελλάδα, που κανείς δεν ενδιαφέρεται για τα προβλήματά της. Θα ήταν φυσικό αυτή η συγκεκριμένη ιστορία να έχει μια γαλλογερμανοελληνική συμπαραγωγή. Κανένας όμως από τους γερμανικούς οίκους παραγωγής δεν ήρθε σε επαφή μαζί μας –μικροί και μεσαίοι ή μεγάλοι που έχουν και τηλεοπτικό κανάλι –, κανείς τους ήθελε να βρίσκεται σ'αυτό το «πλοίο» μαζί μας.
— Το θέμα της ταινίας φταίει; Σας το είπαν;
Κατάλαβαν ότι ο Κώστας θέλει να κάνει μια ταινία για την πατρίδα του, αλλά κι η μόνιμη επωδός τους ήταν: «Οι Έλληνες πρέπει να πληρώσουν!». Για να διευκολύνουμε τη χρηματοδότηση προσεγγίσαμε γνωστούς Ευρωπαίους ηθοποιούς. Η ταινία θα γινόταν στα αγγλικά. Μέχρι τη στιγμή που ο Κώστας μου είπε: «Αν, Μισέλ, η μόνη λύση για να κάνεις αυτή την ταινία είναι να γίνει αγγλόφωνη, θα πρέπει να την κάνεις με άλλο σκηνοθέτη. Εγώ δεν μπορώ να σκηνοθετώ ένα Γιάνη και έναν Αλέξη που να μιλούν μεταξύ τους αγγλικά». Το ότι τελικά το φιλμ έγινε και στα ελληνικά, είχε ως αποτέλεσμα να περιοριστεί ακόμα περισσότερο η χρηματοδότηση, καθώς αυτό συνεπαγόταν ότι θα έχουμε στους δυο ρόλους Έλληνες ηθοποιούς, που είναι άγνωστοι στο εξωτερικό.
— Μου μιλούσατε για μια κόλαση, όμως. Τι ακριβώς συνέβη;
Το πρόγραμμα των γυρισμάτων ήταν μια κόλαση. Για να επιβιώσουν οι Έλληνες ηθοποιοί κάνουν θέατρο. Αυτό καθιστούσε εξαιρετικά δύσκολο το να γίνουν τα γυρίσματα στην Ευρώπη.
— Τα χρήματα για τα γυρίσματα τα είχατε εξασφαλίσει;
Όταν στις 2 Ιανουαρίου ξεκινήσαμε την προετοιμασία, με το τρένο του φιλμ έτοιμο να αφήσει το σταθμό, δεν είχαμε επιδότηση, ούτε καν τον βασικό ηθοποιό, για να ενσαρκώσει το Γιάνη, ούτε τη Λαγκάρντ...
— Τον Λούλη πώς τον ανακαλύψατε;
Ο Κώστας ξαναείδε όλες τις κασέτες με τις συνεντεύξεις και συνειδητοποίησε ότι τον είχε προσπεράσει. Στις 15 Ιανουαρίου ο Χρήστος μάς λέει το «Ναι». Κι αποκτούσαμε τον καλύτερο Βαρουφάκη που μπορούσαμε να έχουμε διεθνώς, αλλά με έναν σκασμό υποχρεώσεων. Τη βραδιά της 22ης Απριλίου, στη 1:27 τα ξημερώματα, έλαβα ένα SMS του που μου έλεγε: «Μισέλ, έχω άσχημα νέα. Τραυματίστηκα άσχημα στη χτεσινοβραδινή παράσταση». Το πρωί πέταγε για το Παρίσι. Φτάνοντας, τον βούτηξα απ΄το αεροδρόμιο και τον πήγα κατευθείαν στα επείγοντα του νοσοκομείου. Ήταν τρομερά γενναίο από τη μεριά του να είναι στα γυρίσματα μια βδομάδα με αφόρητους πόνους. Την Παρασκευή το βράδυ, μετά τα γυρίσματα, τον πήγα στο νοσοκομείο και έκανε την εγχείριση την επόμενη μέρα. Την Κυριακή βρισκόμασταν όλοι στην πτήση για τη Ρίγα. Ο ενδυματολόγος μας, τις επόμενες τρεις βδομάδες γυρισμάτων που υπολείπονταν, του έδωσε ένα sport jacket για να βάζει το χέρι του μέσα στην τσέπη. Με κανονικό jacket θα ήταν αδύνατο να παίξει. Τα προβλήματα δεν σταματούσαν, όμως. Τον Φεβρουάριο ο Κώστας είχε δύο συνεχόμενες επεμβάσεις, και παρόλο που ο γιατρός είπε ότι δεν επιτρέπεται να πετάξει, ταξιδέψαμε στη Φρανκφούρτη και το Βερολίνο για τα γυρίσματα με τον Λούλη και τον Τάρλοου (σ.σ: υποδύεται τον Τσακαλώτο). Έπρεπε να ξεκινήσουμε, αν θέλαμε να προλάβουμε τη Βενετία.
— Ποιοι θέλησαν να γίνουν τελικά συμπαραγωγοί;
Στην Ελλάδα ο Μάνοs Κρεζίαs της Odeon, που ήταν συνεργάτης μας και στο «Παράδεισος στη Δύση» (Eden is West, 2009). Ο Μάνος είχε το θάρρος να μας βοηθήσει σε αυτό το ιδιαίτερα μη καλοδεχούμενο φιλμ. Παντού ακούγαμε το ίδιο λαϊτμοτίφ: «Why Varoufakis!». Και απ΄την ΕΡΤ του ΣΥΡΙΖΑ. Ο Μάνος ήταν και παραμένει στην ίδια μάχη μαζί μας. Κάθε εβδομάδα σκεφτόμουν «αυτή είναι η τελευταία εβδομάδα πριν αναγκαστώ να σταματήσω την ταινία».
— Εκείνο το διάστημα είχατε εφιάλτες κι αϋπνίες;
Ναι, είχα εφιάλτες και ήταν αδύνατο να κοιμηθώ, αλλά μέσα στη μέρα έπρεπε να χαμογελάω στον Κώστα, να χαμογελάω σε όλους. Ο Κώστας Λαμπρόπουλος, ο εκτελεστικός μας παραγωγός, ήταν ο μόνος που γνώριζε την κατάστασή μου κι έκανε ό,τι μπορούσε για να βοηθήσει, να βρει οικονομικές λύσεις. Δέχτηκε να μην πληρωθεί, μέχρι να είναι εφικτό – και ακόμα και μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει.
Εγώ βρισκόμουν στα γυρίσματα και ο Αλέξανδρος, ο γιος μας και παραγωγός μαζί με μένα, ήταν στο Παρίσι και προσπαθούσε να βρει κι αυτός λύσεις. Βδομάδα τη βδομάδα προχωρούσαμε. Εξασφαλίζαμε φορολογική πίστωση στη Γαλλία, παρόλο που τα περισσότερα γυρίσματα έγιναν εκτός Γαλλίας. Είχαμε την υποστήριξη από το Canal + France 2 cinema, αλλά δεν ήταν αρκετή για να κάνουμε την ταινία. Τότε μας ενίσχυσε η Paca από τη νότια Γαλλία για όλο το VFX – και τον Μάιο πήραμε επιδότηση από το Cinéma du monde . Έτσι φτάσαμε να διαθέτουμε το 50% της χρηματοδότησης που απαιτείτο.
— Το υπόλοιπο 50%;
Ήταν δάνεια απ΄την τράπεζα, με προσωπική εγγύηση και όλες τις ταινίες της εταιρείας Kostas Gavras. Όταν ήρθαμε στην Ελλάδα τον Απρίλιο βρεθήκαμε αντιμέτωποι με την εκστρατεία κατά της ταινίας και εναντίον του Κώστα Γαβρά προσωπικά, επειδή η ταινία –υποτίθεται– έλαβε κρατικά, δημόσια λεφτά – από τη θεσμοθέτηση και εφαρμογή του πλαισίου για την ενίσχυση των οπτικοακουστικών παραγωγών που επιλέγουν την Ελλάδα για τα γυρίσματά τους, μια επιτυχία του κ. Παππά, μετά από σερί αποτυχιών απ' το υπουργείο Πολιτισμού και το Κέντρο Κινηματογράφου.
— Πώς αντιδράσατε τότε;
Ήμουν τόσο αναστατωμένη μ' αυτό που συνέβαινε! Η πρώτη μου αντίδραση ήταν να σταματήσω την ταινία. Και μετά από μια εβδομάδα προετοιμασίας, να τη συνεχίσω στην Ουκρανία, όπου μπορούσα να κάνω την ταινία στη μισή τιμή από ό,τι στην Ελλάδα. Αλλά, τότε, συνειδητοποίησα ότι ήταν αδύνατο, καθώς δεν ήταν διαθέσιμοι οι Έλληνες ηθοποιοί, λόγω των προβών και των παραστάσεών τους στην Αθήνα.
— Διαφορετικά, όντως, θα συνεχίζατε στην Ουκρανία; Τόσο θυμωμένη ήσασταν;
Αν μπορούσα, σας ορκίζομαι, ότι θα το έκανα!
— Αναφέρεστε στις κατηγορίες ότι επιδοτηθήκατε από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, για να κάνετε ένα φιλμ υπέρ αυτής και του Αλέξη Τσίπρα;
Ναι. Οι κριτικοί μπορούν να λένε ό,τι θέλουν για το φιλμ, είναι δική τους η ευθύνη. Αλλά δεν μπορούν να λένε ψέματα.
— Δηλαδή;
Ότι το φιλμ επιδοτήθηκε από τους Έλληνες! Είναι ψέμα! Το επαναλαμβάνω. Το φιλμ δεν επιδοτήθηκε από τους Έλληνες! Η ενίσχυση που πήραμε («tax credit») επιστρέφεται μετά από 6-8 μήνες, αφού ελεγχθούν οι αμοιβές και τα κόστη από το αρμόδιο υπουργείο. Δεν πρόκειται για επιχορήγηση. Είναι καλό να θυμόμαστε και τη δήλωση του Κώστα στο Αθηναϊκό Πρακτορείο, παρόλο που ντρέπομαι πoυ αναγκάστηκε να την κάνει: «Κάνω ταινίες εδώ και πενήντα χρόνια. Έχω κριθεί τόσο εγώ όσο και οι ταινίες μου με τον χειρότερο αλλά και με τον καλύτερο τρόπο. Ποτέ όμως δεν γράφτηκε ότι χρηματοδοτήθηκα από μια κυβέρνηση για να προωθήσω την πολιτική της ή τα σχέδια της. Συνέβη αυτό στην Ελλάδα, όπου ήρθα να γυρίσω ταινία για πρώτη φορά. Ένα μέρος του Τύπου της χώρας από την οποία κατάγομαι με προσβάλλει με τον χειρότερο τρόπο. Κώστας Γαβράς». Και κάτι ακόμα: Αρνήθηκα να υποβάλω το φιλμ στην επιτροπή γαλλοελληνικών επιδοτήσεων.
— Για ποιον λόγο;
Για να μην πει κανένας ότι παίρνουμε ελληνικά λεφτά. Ούτε στο Eurimages έκανα κρούση, γιατί ακριβώς ήθελα να αποφύγω σχόλια «κάνουν ένα φιλμ κατά του Eurogroup και παίρνουν λεφτά απ΄την Ευρώπη».
— Αν γνωρίζατε εξαρχής τα προβλήματα που θα αντιμετωπίζατε, θα το είχατε αποφύγει το φιλμ; Μετανιώσατε;
Φυσικά και θα το κάναμε με κάθε τρόπο αυτό το φιλμ!
— Το ίδιο φιλμ;
Το ίδιο ακριβώς! Όπως έχω ξαναπεί, το φιλμ υπάρχει. Και είναι εξαιρετικό. Το σενάριο, το casting, όλα. Ο Κώστας επέλεξε να έχουν οι ηθοποιοί την εθνικότητα του χαρακτήρα που υποδύονται. Και είναι όλοι τους πραγματικά φανταστικοί, ξεκινώντας από τον Λούλη και τον Ulrich Tukur, που υποδύεται τον Σόιμπλε. Η ταινία είναι ένα έργο τέχνης, με σύγχρονο πολιτικό περιεχόμενο. Ένα από τα καλύτερα και πιο δυνατά φιλμ του Κώστα. Και σίγουρα το πιο γενναίο. Εκφράζει με την τέχνη του την οργή του κατά του ρατσισμού και του εξευτελισμού που υπέστη και συνεχίζει να υφίσταται η γενέτειρά του.
— Γιατί στην Ελλάδα, ενώ έχει εξάψει τόσα πάθη, δεν κάνει τα αναμενόμενα εισιτήρια και πηγαίνει τόσο υποτονικά; Έχετε προβληματιστεί καθόλου; Φταίνε οι κακές εγχώριες κριτικές;
Αν ο Τύπος είχε τόση ισχύ, τότε στο Δημοψήφισμα θα είχε επικρατήσει το «Ναι», αντί του «Όχι»! Κατανοώ απόλυτα ότι είναι ένα πολύ δύσκολο φιλμ για το ελληνικό κοινό. Υπάρχουν άνθρωποι που ακόμα και σήμερα κλαίνε στις 5 Ιουλίου, την επέτειο διεξαγωγής του. Άλλοι κλαίνε έξω απ' την αίθουσα προβολής. Μένουν για ώρα και συζητάνε όρθιοι μεταξύ τους. Το σημαντικό είναι ότι το φιλμ υπάρχει. Το φιλμ βρίσκεται εκεί. Σήμερα στο σινεμά, αργότερα στην τηλεόραση, και τελικά ανεβασμένο στο Internet. Κάποια στιγμή οι Έλληνες θα το δουν. Θα το δουν τα παιδιά τους. Θα το δουν και τα εγγόνια τους. Το φιλμ θα υπάρχει για χρόνια.
— Γιατί δεν πρόλαβε να βγει πριν από τις εκλογές;
Δεν είχε τελειώσει. Αλλά δεν ήταν οι εκλογές ο σκοπός της ταινίας!
— Πώς είναι οι αντιδράσεις στο εξωτερικό;
Πολύ καλές. Εκτός Ελλάδας φαίνεται πως είναι σε θέση να καταλάβουν το κέντρο βάρους του φιλμ. Ότι οι αποφάσεις του Eurogroup, στα άδυτα του οποίου μπαίνουμε, μέσω του Βαρουφάκη, δεν ήταν δημοκρατικές, σε σχέση με την ελληνική τραγωδία. Αντιλαμβάνονται επίσης στο εξωτερικό ότι το φιλμ πηγαίνει και πολύ παραπέρα από την ελληνική κατάσταση.
— Ο Αλέξης Τσίπρας παρακολούθησε το φιλμ; Πώς αντέδρασε;
Ναι. Του κάναμε μια πριβέ προβολή, μια βδομάδα πριν από την πρεμιέρα. Εγώ κι ο Κώστας ήμασταν τότε στο Παρίσι. Πρέπει να τον ρωτήσετε εσείς πώς του φάνηκε. Αν πει ότι είναι ψέματα όσα είδε, θα πρέπει να γίνει πιο ακριβής .
— Δήλωσε ότι «ίσως κάποια στιγμή να αισθανθώ την ανάγκη να τοποθετηθώ με ονόματα και διευθύνσεις», απέναντι στο βιβλίο και το φιλμ.
Το περιμένουμε!
— Αντιδράσεις του Σόιμπλε, του Ντάισενμπλουμ δεν υπήρξαν μέχρι στιγμής. Έχουν δει το φιλμ, το ζήτησαν;
Δεν έχει βγει η ταινία στη Γερμανία ακόμα – σύντομα βγαίνει στην Ισπανία, στις 6 Νοεμβρίου στη Γαλλία και τους επόμενους μήνες σε όλο τον κόσμο. Οι Γερμανοί θέλουν να το ντουμπλάρουν, γιατί δεν είναι συνηθισμένοι με τις ξενόγλωσσες ταινίες. Επομένως, πώς να το έχουν δει το φιλμ ο Σόιμπλε και ο Γερούν! Έχουν κι άλλα πράγματα να κάνουν! Αλλά, σας επαναλαμβάνω, για μένα, το σημαντικότερο όλων είναι οι δηλώσεις του Μοσκοβισί και του Ντάισενμπλουμ. Και οι δυο έχουν παραδεχτεί σε συνεντεύξεις τους: «Δεν υπήρχε δημοκρατία στις αποφάσεις του '15 που σχετίζονταν με την ελληνική κρίση». Επιβεβαιώνεται, δηλαδή, το προφανές από insiders, που δεν είναι ο Βαρουφάκης!
— Δεν ήταν τραγελαφικό να παρουσιάζετε την ταινία μέσα στην Κεντρική Ευρωπαϊκή Τράπεζα στη Φραγκφούρτη, στο φυσικό σκηνικό της; Πώς προέκυψε η προβολή αυτή;
Προσκληθήκαμε από το συνδικάτο της, το IPSO, που το '15 είχε το σθένος να εναντιωθεί στις αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Τράπεζας κατά της Ελλάδας. Ήταν μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα προβολή.
— Είναι οι Ενήλικοι στην Αίθουσα, όπως γράφουν, η τελευταία ταινία του Κώστα Γαβρά;
Φυσικά και όχι! Ο Κώστας κι εγώ συνεχίζουμε. Είμαστε ακόμα νέοι. Τουλάχιστον, στα μυαλά! Εγώ συνεχίζω αμέσως με το remake του «Τσεκουριού» (Le Couperet, 2005) απ' τον Κορεάτη Παρκ Τσαν Γουκ.
— Υπάρχει ήδη πλάνο για την επόμενη ταινία του Γαβρά;
Δεν ξέρει ακόμα. Ή, τουλάχιστον, δεν μου το έχει αποκαλύψει ακόμα. Ακόμα και σήμερα διατηρούμε τις κρυφές μας σκέψεις ο ένας από τον άλλο. Δεν είναι όλα φανερά. Μέχρι τη στιγμή που πρέπει να μιλήσουμε για αυτά. Αλλά πρώτα, και πριν από όλα τα projects, τα Χριστούγεννα είναι η εποχή για ξεκούραση. Με όλη την οικογένεια. Τότε κι εγώ θα παίξω το ρόλο της γιαγιάς.
— Πώς είναι να συνεργάζεσαι για μια ταινία με τον σύζυγό σου;
Είναι όπως όταν συνεργάζομαι με οποιονδήποτε άλλο σκηνοθέτη. Λέω αυτό που σκέφτομαι ακόμα και αν ο άλλος πληγωθεί. Είμαι απολύτως αφοσιωμένη στον σκηνοθέτη. Το σχήμα σκηνοθέτης-παραγωγός είναι –ή πρέπει να είναι– σαν τον ισορροπιστή και το εκκρεμές. Η μόνη διαφορά, συνεργαζόμενη με τον Κώστα, είναι ότι κρύβω τα οικονομικά προβλήματα.
— Όλοι στην Ελλάδα σάς αποκαλούν «η γυναίκα των Γαβρά». Είχατε όμως μεγάλη καριέρα και ως μοντέλο και ως πολεμική ανταποκρίτρια και ως παραγωγός, προτού γνωριστείτε.
Όταν κάποιος το λέει μπροστά μας τον διορθώνω, λέγοντας «Όχι. Ο Κώστας είναι ο σύζυγός μου!». Οι γυναίκες της γενιάς μου ήμασταν πρώτα η κόρη του τάδε, μετά η η σύζυγος του δείνα, και, τέλος, η μητέρα του Χ...! Ναι, υπήρξα μοντέλο με την ίδια την Coco Chanel. Πολύ-πολύ καιρό πριν. Στα 20 μου, έζησα 4 χρόνια στην Αφρική με τον πρώην σύζυγό μου. Έφυγα και έπρεπε να μεγαλώσω τον γιο μου, ηλικίας 3 ετών, μόνη. Δεν ήθελα να εξαρτώμαι από την οικογένειά μου, στη Νίκαια. Κι αυτό, χωρίς κάποιο δίπλωμα, ούτε καν απολυτήριο, αφού το εγκατέλειψα το σχολείο στα 16! Δεν ήταν εύκολο. Τότε ήρθε η δημοσιογραφία. Μετά η παραγωγή. Όχι με τον Κώστα. Η πρώτη μου ταινία ως παραγωγός ήταν μια υπερπαραγωγή, συμπαραγωγή της Κούβας με το Μεξικό. Κατά κάποιο τρόπο η συνέχεια της αριστερής μου πολιτικής συνείδησης.
— Η πολιτική, η αριστερή θεώρηση των πραγμάτων, ήταν ένας από τους παράγοντες που έπαιξαν ρόλο στη σχέση σας και στην επιτυχία του γάμου σας με το Γαβρά;
Καθόλου. Παρόλο που βρισκόμασταν στην ίδια μεριά, εγώ ήμουνα πάντα πιο ακροαριστερή από τον Κώστα.
— Ήταν έρωτας με την πρώτη ματιά;
Επρόκειτο να συναντηθούμε μέσω ενός κοινού φίλου έναν χρόνο προτού συνέβη αυτό πραγματικά. Ο Ρίχαρντ θεωρούσε ότι μπορούσαμε να γίνουμε εμείς οι δύο ζευγάρι! Τελικά, γνωριστήκαμε στο ξενοδοχείο Negresco, στη Νίκαια. Ήμουνα 24. Ο Κώστας ήταν βοηθός του Ρενέ Κλεμάν, σε ένα φιλμ με την Τζέιν Φόντα και τον Αλέν Ντελόν. Μόλις τον είδα σκέφτηκα: «Ο Ρίχαρντ είναι τρελός! Αυτός είναι για σχέση 2 βδομάδων μάξιμουμ!». Και ιδού πού φτάσαμε τελικά. Πενήντα πέντε χρόνια μαζί.
— Δεν φλερτάρατε ποτέ με το διαζύγιο;
Είχαμε τα πάνω και τα κάτω μας, όπως όλα τα ζευγάρια, χωρίς όμως να υπάρχει ποτέ το διαζύγιο στον ορίζοντα. Διαζύγια...! Σα να στέλνεις ένα πουλόβερ πίσω στο μαγαζί του! Τα 55 χρόνια με τον Κώστα ακόμα εν εξελίξει είναι. Μετά από τόσες ταινίες, 4 παιδιά, 8 εγγονούς και 3 υπέροχες εγγονές. Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι όλα αυτά είναι πάρα πολλή δουλειά!
— Αλήθεια, τον εκβιάσατε με τα εγγόνια για να μη δεχτεί την πρόταση του Αλέξη Τσίπρα για τη θέση του Προέδρου της Δημοκρατίας;
Είμαστε στην ίδια γραμμή, ακόμη και όταν διαφωνούμε με τον Κώστα. Αλλά ξαναδιαβάστε καλά το βιβλίο του (Αυτοβιογραφία - Πήγαινε εκεί όπου είναι αδύνατο να πας, Gutenberg). Ο Τσίπρας δεν έχει σχέση. Η θέση του Προέδρου δεν είναι δώρο!
— Τι αγαπάτε περισσότερο στην προσωπικότητα του συζύγου σας;
Τα πάντα. Αν δεν συνέβαινε αυτό, δεν θα είχα μείνει τόσα χρόνια μαζί του. Αλλά αν έπρεπε να επιλέξω ένα πράγμα, αυτό είναι η ταπεινότητά του. Κι ότι μου φέρνει το πρωινό στο κρεβάτι.
— Μιλάτε καθόλου ελληνικά; Δεν σας έχω ακούσει ποτέ.
Όχι. Ντρέπομαι μερικές φορές, αλλά δεν μπορώ να γυρίσω τον χρόνο πίσω. Ως Γαλλίδα, είμαι πολύ κακή στις ξένες γλώσσες. Μου πήρε χρόνια να μάθω αγγλικά! Ως δημοσιογράφος ήμουνα υποχρεωμένη να μάθω και αγγλικά και ισπανικά. Όταν γνώρισα τον Κώστα, το '63, όλοι οι Έλληνες φίλοι μας μιλούσαν γαλλικά. Μετά όταν τα παιδιά γεννήθηκαν, λόγω του Ζ, ήταν αδύνατο να ταξιδέψουμε στην Ελλάδα. Όταν ήρθα στην Αθήνα με πλαστό διαβατήριο, κατά τη διάρκεια της Χούντας, για να βοηθήσω την Αμαλία Φλέμινγκ να βγάλει από την Ελλάδα αντιφρονούντες οι οποίοι κινδύνευαν, τα κατάφερα χωρίς να ξέρω ελληνικά. Ξέρετε, μπορείς να βοηθήσεις ακόμα και αν δεν μιλάς ελληνικά ή βιετναμέζικα, όπως συνέβη τότε που ήμουν στο Βιετνάμ με τους Βιετγκόνγκ. Ήμουνα 21 μέρες κρατούμενή τους! Κατανοούσαμε ο ένας τον άλλον ακόμη και αν δεν γνωρίζαμε τη γλώσσα. Υπάρχει η γλώσσα των ματιών, της καρδιάς, του σώματος... Αν η ταινία που γύρισα στο Χαμάμ στη Θεσσαλονίκη, αντί για έναν μήνα, διαρκούσε 6, θα είχα μάθει πραγματικά ελληνικά.
