Μέσα στο ανακαινισμένο βαγόνι-εστιατόριο του «Orient Express»

Μέσα σε ένα βαγόνι-εστιατόριο του Μεσοπολέμου δεν πηγαίνεις απλώς πίσω στον χρόνο, με κάποιο τρόπο αναμετριέσαι με τη βαριά ιστορία του. Ένα από τα μότο των σιδηροδρομικών λέει ότι με το τρένο «Δεν μεταφέρεσαι. Ταξιδεύεις». Είναι η ρομαντική πλευρά του νομίσματος, αλλά κρύβει και ισχυρή δόση ρεαλισμού.

Αυτός ήταν και ο λόγος που επιλέξαμε να ανεβούμε στη Θεσσαλονίκη με τρένο (4 ώρες και ένα τέταρτο χωρίς οδήγηση, διόδια, κίνδυνο ή στάσεις σε οδικούς σταθμούς, με πρίζα για κινητό και λάπτοπ, αλλά κυρίως «ταξιδιάρικα»).
Πήγαμε να θαυμάσουμε από κοντά και να εξερευνήσουμε ένα από τα wagon-restaurants (βαγόνια-εστιατόρια), που έκαναν τον γύρο της Ευρώπης γεμάτα καπνό από πούρα, υγρασία στα παράθυρα και μυρωδιές από τα γκουρμέ ζεστά φαγητά που ετοιμάζονταν εντός τους.

Δεν πρόκειται για ένα οποιοδήποτε βαγόνι-εστιατόριο μιας παλιάς συμβατικής σιδηροδρομικής γραμμής. Μιλάμε για το παλαιότερο wagon-restaurant που βρίσκεται στην Ελλάδα, από τους συρμούς της γραμμής «Arlberg Orient Express», η οποία με αφετηρία το Λονδίνο, αφού έκανε ενδιάμεσες στάσεις σε διάφορες πόλεις, τερμάτιζε στην Αθήνα.

Το βαγόνι που βλέπετε έχει μήκος 23,4, πλάτος 2,85 και ύψος 4 μέτρα. Μπαίνοντας μέσα πρώτα ανατριχιάζεις, μετά χαζεύεις και ύστερα αρχίζεις να παρατηρείς λεπτομέρειες. Η οικονομία του χώρου είναι εντυπωσιακή! Την πολυτέλεια (για την εποχή) μαρτυρούν διάφορες λεπτομέρειες.

Μέχρι πρόσφατα βρισκόταν στον Σιδηροδρομικό Σταθμό της Δράμας και μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη για την αποκατάσταση και διάσωσή του, από τους θεραπευτές των τρένων που συνδιαλέγονται καθημερινά με αυτούς τους μεγάλους μεταλλικούς όγκους κάτω από υπερμεγέθη υπόστεγα. Μέσα σε λίγους μήνες εξειδικευμένοι εργαζόμενοι ανέστησαν ένα σιδερένιο κουφάρι και θα παραδώσουν επισκέψιμο ένα στολίδι.

Ένα γυαλισμένο βαθύ μπλε βαγόνι βρισκόταν σε απόσταση αναπνοής. Βαρύ, κουρασμένο από τα αναρίθμητα χιλιόμετρα που έχει διανύσει εδώ και σχεδόν 100 χρόνια που βρίσκεται πάνω στις ράγες, αλλά και αριστοκρατικό, λαμπερό, απαλλαγμένο από τη σκουριά και τη σκόνη. Σα να του γύρισε πίσω η Ιστορία και ο ΟΣΕ κάτι από αυτά που του όφειλαν.

Παρατηρώντας στο τελευταίο σκαλί, πριν από την πόρτα, μαθαίνουμε τον κατασκευαστή που το παρέδωσε το 1926 με κομμάτια του να είναι κατασκευασμένα το 1924: «Birmingham Railway Carriage & Wagon Co. Ltd, England». Ήταν ένα βαγόνι πολυτελούς ταξιδιού, που το 1932 μετασκευάστηκε σε βαγόνι-εστιατόριο και ήρθε με μερικά ακόμα στην Ελλάδα τη δεκαετία του ’50. Όπως μαθαίνουμε από τον μηχανικό και υπεύθυνο μουσειακού υλικού του ΟΣΕ, κ. Ιάσονα Ζώρζο, το 1962, μαζί με άλλα έξι του ιδίου τύπου, αγοράστηκε από τους Σιδηρόδρομους Ελληνικού Κράτους (ΣΕΚ) –τον πρόγονο του ΟΣΕ– και χρησιμοποιήθηκε για τουριστικούς λόγους μέχρι και το 2007.

Γενικά στο «Orient Express», από το 1933 η εστιάμαξα παρέμενε στη σύνθεση της αμαξοστοιχίας σε όλο το ταξίδι. Πρόκειται για το βαγόνι με τη μακρύτερη συνεχή διαδρομή στην ιστορία του σιδηροδρόμου στην Ευρώπη. Κανείς δεν μπορεί να υπολογίσει με ακρίβεια πόσα εκατομμύρια χιλιόμετρα έχει διαγράψει διασχίζοντας βουνά και λαγκάδια…

Το βαγόνι που βλέπετε έχει μήκος 23,4, πλάτος 2,85 και ύψος 4 μέτρα. Μπαίνοντας μέσα πρώτα ανατριχιάζεις, μετά χαζεύεις και ύστερα αρχίζεις να παρατηρείς λεπτομέρειες. Η οικονομία του χώρου είναι εντυπωσιακή! Την πολυτέλεια (για την εποχή) μαρτυρούν διάφορες λεπτομέρειες.

Έξω από την κουζίνα ο ηλεκτρολογικός πίνακας μοιάζει περισσότερο με εικαστική παρά με τεχνική εγκατάσταση. Οι διακόπτες, οι ασφάλειες, οι ενδείξεις… Όπου μπορούσε να δημιουργηθεί αποθηκευτικός χώρος, υπάρχει. Κάτω από τις καρέκλες, πίσω από τις πόρτες, μικρά πατάρια… Υπεροικονομία χώρου παντού εκτός από τα καθίσματα, που είναι μεγάλα και αναπαυτικά με τις καινούργιες τους πλέον λαδί βελούδινες ταπετσαρίες.

Το πιο εντυπωσιακό απ’ όλα σε ένα τέτοιο βαγόνι είναι οι οριακοί χώροι της κουζίνας. Η ζέστη πρέπει να ήταν αστεία λέξη για όσους δούλεψαν εκεί μέσα. Ντουλάπια μεγάλα, μικρά, πιο μικρά, τετράγωνα, ορθογώνια, με ή χωρίς ράφια… ένα μικρό ξύλινο παραθυράκι για να βγαίνουν στο πάσο τα φαγητά… Οι βρύσες της λάντζας θα μπορούσαν να είναι κάποιου παλατιού ή μιας πολυτελούς οικίας. Ο φούρνος για την εποχή πρωτοποριακός. Όλα είναι φτιαγμένα με ακρίβεια και λεπτομέρεια.

Χαρακτηριστικό των υπηρεσιών είναι ένα από τα πρώτα μενού που ήταν διαθέσιμα σε ένα τέτοιο βαγόνι: στρείδια, σούπα με ιταλικά ζυμαρικά, καλαμπόκι με πράσινη σάλτσα, κοτόπουλο «à la chasseur», φιλέτο βοδινού με πατάτες «château», «chaud-froid» των θηραμάτων, μαρούλι, πουτίγκα σοκολάτας, μπουφές με διάφορα επιδόρπια.

Στην άλλη άκρη από την κουζίνα υπάρχει και ένας ατμολέβητας θέρμανσης που επισκευάστηκε και μπορεί να λειτουργήσει, ενώ σε έναν μικρό χώρο σαν ντουλάπα, ακριβώς δίπλα, υπάρχει ένα μεταλλικό κουτί με κάρβουνο. Η συνάντηση με την ιστορία του «Orient Express» είναι σαρωτική.

Ποιοι και πόσοι να ταξίδεψαν εδώ μέσα; Αναρωτιέμαι. Σίγουρα πολλοί και σίγουρα διάφοροι επιφανείς του 20ού αιώνα. Το βαγόνι είναι ακίνητο, αλλά έξω από τα τζάμια είναι σα να τρέχουν αχανείς εκτάσεις και κόσμος με κοστούμια, γούνες και καπέλα στις αποβάθρες αποχαιρετάει και υποδέχεται... Αν βρεθείτε στη φετινή ΔΕΘ, μην το χάσετε!

Η αποκατάστασή του έγινε με βάση την εικόνα του το 1963, κόστισε εκατό χιλιάδες ευρώ και θα μπορούσε να αποτελέσει το σημείο εκκίνησης μίας γενικότερης πολιτικής του ΟΣΕ για την αποκατάσταση και την ανάδειξη και άλλων ιστορικών βαγονιών (π.χ. το βασιλικό βαγόνι) και εγκαταστάσεων, όπως το σιδηροδρομικό μουσείο στο παλιό εργοστάσιο της Λεύκας στον Πειραιά ή ο εμβληματικός χώρος του παλιού ιστορικού Σιδηροδρομικού Σταθμού Πελοποννήσου που παραμένει βουβός και βρίσκεται λίγα μέτρα πιο κάτω από τον πολύβουο Σταθμό Λαρίσης.

Η ιστορία του θρυλικού «Orient Express»

Η επίσημη έναρξη λειτουργίας του «Orient Express», όπως το ονειρεύτηκε στην Αμερική ένας νεαρός Βέλγος, γιος τραπεζίτη (βρέθηκε εκεί ως «τιμωρία» από τους γονείς του για να ξεχάσει τον παράνομο έρωτά του με την εξαδέλφη του), έγινε στις 4/10/1883 με καλεσμένους πολλούς επισήμους, ανάμεσα στους οποίους βρίσκονταν μεγαλοεπιχειρηματίες και δημοσιογράφοι. Θα ακουστεί εντυπωσιακό, αλλά τότε δεν ήταν: Όλοι οι καλεσμένοι στο πρώτο επίσημο ταξίδι ήταν άντρες. Κλήθηκαν χωρίς τις γυναίκες τους λόγω των απρόβλεπτων γεγονότων που μπορούσαν να συμβούν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Τότε, η ανατολική Ευρώπη κατατασσόταν στις ανασφαλείς περιοχές, οπότε απαγορευμένες για κυρίες και δεσποινίδες!

Η πρώτη ονομασία του ήταν «Express d’ Orient», αλλά σύντομα καθιερώθηκε σε όλη την Ευρώπη ως «Orient Express». Αρχικά, αφετηρία του ήταν ο σταθμός Gare de l' Est του Παρισιού και τελικός προορισμός η Κωνσταντινούπολη, αφού οι επιβάτες επιβιβάζονταν και δύο φορές σε πλοίο! Το 1920 το ταξίδι Παρίσι–Κωνσταντινούπολη γινόταν όλο σιδηροδρομικώς και διαρκούσε 4 ημέρες, αν δεν συνέβαινε κάτι απρόοπτο στη διαδρομή.

Με το πέρασμα των χρόνων το δίκτυο διαρκώς διευρυνόταν και η μεγαλύτερη διαδρομή που μπορούσαν να κάνουν οι επιβάτες με την ταχεία της Ανατολής ήταν το Λονδίνο-Αθήνα. Βασικός τερματικός σταθμός για όλα τα χρόνια λειτουργίας του τρένου ήταν η Κωνσταντινούπολη απ’ όπου κανείς μπορούσε να πάρει μία άλλη σιδηροδρομική γραμμή που λεγόταν «Taurus Express» και να φτάσει μέχρι τις χώρες της Μέσης Ανατολής, αλλά αργότερα και της Αφρικής!

Μέσα στα χρόνια, η διαχειρίστρια εταιρεία είχε τις εξής βασικές υπηρεσίες: Το «Orient Express», το «Simplon Orient Express», το «Arlberg Orient Express» και δύο μετέπειτα τουριστικές γραμμές με νοσταλγικό χαρακτήρα, τη «Venice-Simplon Orient Express» και την «ΟΒΒ ΕΝ Orient Express» που σταμάτησε το 2009. Στο παρακάτω σχεδιάγραμμα φαίνονται τα δρομολόγια που έκανε και σε ποιες χρονικές περιόδους.

Η φήμη του Orient Express από τα πρώτα κιόλας χρόνια λειτουργίας του είχε εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο. Στην Ευρώπη, μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, το ταξίδι με αυτό το τρένο ήταν ένα προνόμιο της αριστοκρατίας. Το όνομά του ήταν συνώνυμο της πολυτέλειας, της άνεσης και των υψηλού επιπέδου υπηρεσιών που παρέχονταν καθόλη τη διάρκεια του ταξιδιού. Η χλιδή και η πολυτέλειά του έχουν μείνει στην ιστορία. Ήταν σαν ένα κινούμενο παλάτι, για αυτό ονομαζόταν και «Τρένο των Βασιλέων» ή και «Ο Βασιλιάς των τρένων».

Σπουδαίοι Γάλλοι σχεδιαστές και ντεκορατέρ αναλάμβαναν την εσωτερική εικόνα των βαγονιών και διάσημοι σεφ της εποχής έφτιαχναν το μενού των ταξιδιωτών.

Βέβαια, δεν είναι μόνο η Άγκαθα Κρίστι που απογείωσε τη φήμη του τρένου με το βιβλίο της, ειδικά ύστερα από την κινηματογραφική του μεταφορά. Το «Orient Express» είναι τόπος δράσης για άλλα 18 βιβλία. Το παλιότερο από αυτά ίσως είναι το «Stamboul Train» του Άγγλου μυθιστοριογράφου και θεατρικού συγγραφέα Graham Greene, το 1904. Πριν από τo «Έγκλημα στο Οριάν Εξπρές» και ο Γάλλος ποιητής Guillaume Apollinaire έγραψε την ερωτική ιστορία «Les Onze Mille Verges ou les Amours d' un Hospodar» εμπνευσμένος από τις ερωτικές περιπέτειες του πρίγκιπα Mony Vibescu. Από τη μαγεία της ταχείας της Ανατολής εμπνέονται επίσης ο Ernest Hemingway, ο André Malraux και δεκάδες άλλοι λογοτέχνες.

Εκτός από τους συγγραφείς και τα βιβλία, καθοριστικό ρόλο στη φήμη του έπαιξαν οι μετέπειτα ταινίες. Το «Έγκλημα στο Orient Express» βασισμένο στο ομότιτλο μυθιστόρημα που ήταν υποψήφιο για 6 Όσκαρ, το «Από τη Ρωσία με αγάπη» με τον James Bond του 1963, με πολλές σκηνές δράσης οι οποίες διαδραματίζονται στα βαγόνια του κ.ά.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σε βαγόνια του «Orient Express», από τη δεκαετία του ’50 και ύστερα, έχουν γυρίσει μικρές ή μεγάλες σκηνές σκηνοθέτες για εκατοντάδες, μπορεί και χιλιάδες ταινίες.

Τα πράγματα για το «Orient Express» θα αλλάξουν δραματικά κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και έπειτα. Μεγάλο μέρος του σιδηροδρομικού δικτύου σε διάφορες χώρες που διέσχιζε είχε καταστραφεί, όπως και πολλές αμαξοστοιχίες του, αφού συχνά γινόταν στόχος αντιστασιακών ομάδων, με αποτέλεσμα τον Μάρτη του 1943 να διακοπεί η κυκλοφορία του για να λειτουργήσει ξανά τον Νοέμβριο του 1945. Ο χαρακτήρας του πλέον είχε αλλάξει. Τα βαγόνια δέχονταν κόσμο όλων των οικονομικών επιφανειών και τα δρομολόγια σύντομα ήταν καθημερινά. Το κλείσιμο των συνόρων Γιουγκοσλαβίας – Ελλάδας (λόγω εμφυλίου) εμπόδισε την εταιρεία να προσφέρει εκ νέου τις υπηρεσίες της προς την Ελλάδα. Τα σύνορα άνοιξαν πάλι το 1951, αλλά το νέο κλείσιμο των συνόρων Βουλγαρίας – Τουρκίας το 1951-1952 δεν επέτρεπε στο τρένο να έχει τερματικό προορισμό την Κωνσταντινούπολη.

Το τελευταίο του δρομολόγιο με την αύρα της παλιάς του αίγλης θα γίνει το 1977, οπότε και σταματάει η Κωνσταντινούπολη να είναι τερματικός σταθμός. Πέντε χρόνια μετά και κατά 16 εκατομμύρια δολάρια φτωχότερος, ο μεγαλοεπιχειρηματίας της ναυτιλίας James Sherwood ανακαινίζει αμαξοστοιχίες του «Orient Express» και ξεκινάει τουριστικά δρομολόγια Παρίσι – Βενετία που θα διαρκέσουν μέχρι και το 2007.

Σήμερα, υπάρχουν διάσπαρτα αποκατεστημένα βαγόνια του θρυλικού «Orient Express» σε όλη την Ευρώπη με τουριστική και μουσειακή χρήση.

Ευχαριστούμε τον πρόεδρο και διευθύνοντα σύμβουλο του ΟΣΕ κ. Σπυρίδωνα Πατέρα και την προϊσταμένη τμήματος Τύπου & Δημοσίων Σχέσεων του ΟΣΕ, κ. Νατάσσα Ανωγιάτη.

Πηγές: 

• Φασουλάς Σ.Π., «Από την Rocket του G.Stevenson στα τραίνα της μεγάλης χλιδής και τα πολυτελή Ευρωπαϊκά "express"», περ. «Σιδηροτροχιά», τχ.43-44. 
• www.orient-express.eu 
• Ιστορικό Αρχείο ΟΣΕ
• Μωραΐτης Δημήτρης (επιμ.), «"Orient Express": Ένα τρένο, μια ιστορία», http://1988kinisi.blogspot.com / «Το μαγκαζίνο της κίνησης». 
• Μαλαγκονιάρης Σταύρος, «Τα παροπλισμένα βαγόνια του "Οριάν Εξπρές" γεμάτα ιστορίες», «Εφημερίδα των Συντακτών», 17.04.2016.
• In English: Orient-Express and how many train settings, routes, timetables ?, https://trainconsultant.com/.
• «Jack Birns photographs the Simplon «Orient Express» in 1950» — part 6: Bulgaria and Greece, https://retours.eu/.

Δείτε 10 ακόμα λεπτομέρειες από το εσωτερικό του βαγονιού: