Η 11η διοργάνωση της ημερίδας ΕΣΩ ολοκληρώθηκε την Τετάρτη 24 Μαίου 2023, στην Αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών παρουσιάζοντας, με επιτυχία, στο κοινό της την εμπειρία του MULTIVERSE, της ταυτόχρονης συνύπαρξης πολλών και διαφορετικών κόσμων και μορφών φυσικής και τεχνητής ζωής.
Διακεκριμένοι αρχιτέκτονες από το Λονδίνο, την Κοπεγχάγη, το Τόκυο, την Ιερουσαλήμ και ασφαλώς την Αθήνα και την Θεσσαλονίκη μοιράστηκαν στη σκηνή της φετινής ΕΣΩ το όραμά τους, τις καινοτόμες σχεδιαστικές πρακτικές τους, τους προβληματισμούς τους και, φυσικά, τα σχέδια τους για την αναθεώρηση και τον επανασχεδιασμό των σύγχρονων μητροπόλεων αλλά και της υπαίθρου. Ουτοπικές προσεγγίσεις της αστικής ζωής, βιώσιμες, συμμετοχικές και τοποειδικές σχεδιαστικές προσεγγίσεις, η επανακατοίκηση χώρων μετάβασης στη σύγχρονη πόλη αλλά και η επανασύνδεση της αρχιτεκτονικής με τις εικαστικές τέχνες ήταν μερικά μόνο από τα θέματα που απασχόλησαν τους προσκεκλημένους ομιλητές της φετινής διοργάνωσης. Κορυφαία στιγμή της ημερίδας, για μια ακόμη χρονιά, η πέμπτη, κατά σειρά, απονομή των βραβείων Archisearch Lifetime Achievement Awards, που πραγματοποιήθηκε σε κλίμα συγκίνησης, τιμώντας, για τη συνολική προσφορά τους, τρεις σπουδαίους αρχιτέκτονες και δασκάλους, τον Δημήτρη Αντωνακάκη, τον Δημήτρη Φιλιππίδη και τον Κυριάκο Κυριακίδη, καθώς και την σημαντική ζωγράφο, εικαστικό και ακαδημαϊκό Ρένα Παπασπύρου.
Η ΕΣΩ 2023 πραγματοποιήθηκε σε παραγωγή της Design Ambassador με επιμέλεια περιεχομένου από το Archisearch. Την εκδήλωση παρουσίασαν η Δανάη Μακρή, Επικεφαλής περιεχομένου της Design Ambassador, και ο Νικόλας Μπαρελιέ, αρχιτέκτονας, ιδρυτής του clothing brand SCALA και μόνιμος συνεργάτης της Design Ambassador. H LiFO έδωσε το παρών ως Χορηγός Επικοινωνίας και υποστήριξε την διοργάνωση με την ειδική έκδοση ADM/ Τhe Green Issue
Το MULTIVERSE της ΕΣΩ 2023 άνοιξε η αρχιτέκτονας, ερευνήτρια και ακαδημαικός Μυρτώ Κιούρτη με το ερώτημα “Ποια πόλη θέλουμε”. Η κα Κιούρτη ξεκίνησε την εισήγησή της δίνοντας τον ορισμό της ουτοπίας από τον Τόμας Μορ ως (ου + τόπος) καταθέτοντας την τολμηρή πεποίθηση ότι η σύγχρονη Αθήνα ενσωματώνει χαρακτηριστικά ουτοπίας. Δημοκρατική και κοινωνική, εξ ορισμού, η ουτοπική πόλη γεννιέται στο μεταίχμιο τέχνης, φιλοσοφίας και πολιτικής σμιλεμένη από μια αρχιτεκτονική σκέψη ιδιαιτέρως αφαιρετική. Συμπαγείς όγκοι με δώματα αναζητούν τη φύση, που εισέρχεται στη πόλη, μέσω του κήπου. Για την Μυρτώ Κιούρτη το πιο γοητευτικό τοπίο προς διερεύνηση είναι η ανθρώπινη ψυχή που ξεδιπλώνεται σε μια πόλη που λειτουργεί ως γιγάντιο θέατρο όπου οι άνθρωποι εκφράζουν εαυτόν ελεύθερα. Η Κιούρτη κάλεσε τους αρχιτέκτονες των σύγχρονων ουτοπιών να μεταμορφωθούν από γλύπτες σε σκηνοθέτες – ψυχαναλυτές που σχεδιάζουν τους κανόνες που συνθέτουν τις διαφορετικότητες των ανθρώπων σε ένα ενιαίο όλον, την πόλη. Μιλώντας για την ελληνική πόλη, η αρχιτέκτονας επέστησε την προσοχή στο ζήτημα της κλίμακας, που απαιτεί χειρουργικές μικροεπεμβάσεις και αποκλείει τα “μεγαθήρια”, αλλά και την ενδυνάμωση, με σχεδιαστικούς όρους, του φαινομένου της μικροϊδιοκτησίας και του συνεπακόλουθου πλουραλισμού που αυτή επιφέρει. Συστήνοντας στο κοινό της ΕΣΩ τη σχεδιαστική προσέγγιση που διερευνά και αναπτύσσει, ως “Συγκινησιακό Λειτουργισμό”, η κα Κιούρτη κάλεσε τους αρχιτέκτονες να κάνουν χρήση ψυχαναλυτικών εργαλείων στις “συνεδρίες” με τους εργοδότες τους ενώ μίλησε για μορφολογική αφαίρεση “ώστε να γράφουν οι άνθρωποι και οι πράξεις τους στο χώρο” και βαρύτητα της κάτοψης, κατά τη διαδικασία σχεδιασμού, με σκοπό να αντικατοπτρίζεται η ταυτότητα του ανθρώπου στο χώρο που κατοικεί.
Στη συνέχεια της ημερίδας, τον λόγο πήρε ο Γιώργος Μπάτζιος, αρχιτέκτονας και ιδρυτής του γραφείου Georges Batzios Architects, τολμώντας μια ανάλυση της αρχιτεκτονικής ως τέχνης, εξηγώντας στο κοινό της ΕΣΩ τι σχέση έχει μια καπνιστή σαλάτα, το κορυφαίο πιάτο του καλύτερου εστιατορίου στο κόσμο, με την αρχιτεκτονική πρακτική. Παρουσιάζοντας μια σειρά από σημαντικά έργα του γραφείου, ο κος Μπάτζιος προσέγγισε την αρχιτεκτονική ως καλλιτεχνική διεργασία προτείνοντας τρόπους απελευθέρωσής της από τα δεσμά της λειτουργικότητας και των πολεοδομικών κανονισμών. Ο αρχιτέκτονας αποκάλεσε τα αρχιτεκτονημένα κτήρια “τρισδιάστατα έργα τέχνης” η ερμηνεία των οποίων επαφίεται στον χρήστη.
Επόμενος ομιλητής, ο Γιώργος Τσολάκης, αρχιτέκτονας και ιδρυτής του γραφείου Tsolakis Architects που τα τελευταία 12 χρόνια έχει σχεδιάσει και υλοποιήσει πλήθος σημαντικών κτηρίων στην Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα με αποκορύφωμα την πρόσφατη νίκη του γραφείου στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για το Αρχαιολογικό Μουσείο στην Ακαδημία Πλάτωνος. Ο Γιώργος Τσολάκης μίλησε για την αγωνία της μορφογένεσης, κατά τη σχεδιαστική διαδικασία, αναλύοντας πως το γραφείο του χρησιμοποιεί ως συνθετικό εργαλείο το κενό για την παραγωγή του πλήρους. Ορίζοντας το κενό ως αυτό που περιγράφεται από το πλήρες, ο αρχιτέκτονας ανέλυσε πως 3 διαφορετικές αρχιτεκτονικές τυπολογίες του κενού – η Αυλή, η Αλάνα και η Πλατεία – χρησιμοποιήθηκαν σε 3 διαφορετικά έργα του γραφείου για να παράξουν το πλήρες – το κτήριο – παίζοντας καταλυτικό ρόλο στη δημιουργία μιας αρμονικής και ισορροπημένης αρχιτεκτονικής σύνθεσης που σκηνοθετείται μέσω αριθμητικών πράξεων γύρω από την έννοια του κενού. Ο Γιώργος Τσολάκης όρισε το κενό της Αυλής ως εσωστρεφές, το κενό της Αλάνας ως περίκλειστο και πορώδες και το κενό της πλατείας ως εξωστρεφές. Με αυτούς τους όρους, μια κατοικία στην Αντίπαρο οργανώνεται γύρω από μια Αυλή προάγοντας την ηδονική επαφή με τη φύση. Ένα συγκρότημα άθλησης και πολιτισμού στο Ρέντη σχεδιάζεται, με οδηγό την παιδική περιέργεια και την εξερεύνηση, αναγνωρίζοντας την Αλάνα ως το πρώτο κύτταρο κοινωνικοποίησης μέσα στη γειτονιά, ως το αστικό κενό που γίνεται κοινό. Τέλος, το μεγάλο στοίχημα του γραφείου, το Αρχαιολογικό Μουσείο στην Ακαδημία Πλάτωνος, δημιουργείται ως ένα νέο έδαφος, με εξάρσεις και παύσεις, γύρω από μια κεντρική Πλατεία που λειτουργεί σαν δημόσιος πυκνωτής φύσης, μνήμης και ιστορίας.
Τη σκυτάλη στη σκηνή της Έσω παρέλαβε ο Γιώργος Αρμάος, διευθυντής της γκαλερί Gagosian στο Λονδίνο, ο οποίος μίλησε για έναν αιώνα διαχωρισμού της αρχιτεκτονικής από τις εικαστικές τέχνες και περιέγραψε την εποχή που διανύουμε τώρα ως το κομβικό σημείο όπου οι κανόνες συνεργασίας μεταξύ τους πρέπει να εφευρεθούν ξανά. Αφού περιέγραψε τον 21ο αιώνα ως την χρονική περίοδο που θα καθοριστεί από τις συνεργασίας των ανθρώπων μεταξύ τους, ο Αρμάος χρησιμοποίησε την προσωπική του έρευνα για τα “πάρκα γλυπτικής” ως όχημα για να επιχειρηματολογήσει για τους λόγους που η αρχιτεκτονική πρέπει να συνεργαστεί ξανά με τα εικαστικά στα πλαίσια των πράσινων πόλεων (green cities). Ο Αρμάος περιέγραψε τα πεδία τέχνης (art sites) ως σημαντικό και αναπόσπαστο κομμάτι των σύγχρονων μητροπόλεων όπου η φύση συναντά τη σύγχρονη τέχνη και την αρχιτεκτονική σε μια περιπλάνηση με στόχο την τέρψη και την ψυχαγωγία.
Σειρά στη σκηνή της ΕΣΩ είχε το πρώτο πάνελ της ημέρας με τίτλο Back to Basics, συντονιστή τον Στάθη Καλύβα, συγγραφέα και καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, και ομιλητές τον Μιχάλη Ραυτόπουλο, αρχιτέκτονα και ιδρυτικό μέλος του γραφείου AREA, τον Μanuel Aires Mateus, αρχιτέκτονα και ιδρυτή του γραφείου Francisco Aires Mateus Arquitectos, την Momoyo Kaijima, αρχιτέκτονα και συνιδρύτρια του γραφείου ATELIER BOW WOW και τον Ιάσονα Τσάκωνα, επιχειρηματία και ιδρυτή της εταιρείας ανάπτυξης ακινήτων Oliaros.
Η συζήτηση κινήθηκε γύρω από το μέλλον του ελληνικού τουρισμού χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα μελέτης την περίπτωση της Σίφνου με αφορμή το νέο σχέδιο ανάπτυξης που ετοιμάζεται να εφαρμόσει η Oliaros στο νησί. Ο Ιάσων Τσάκωνας παρουσίασε τόσο τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ιδεών, που διοργάνωσε η Oliaros με θεματική το πως προσεγγίζουμε την εκτός σχεδίου δόμηση σε νησιωτικό περιβάλλον και σε ανοιχτή συσχέτιση με τους υπάρχοντες οικισμούς, όσο και το εργαστήριο, που πραγματοποιήθηκε στη Σίφνο, με τη συμμετοχή των αρχιτεκτόνων που, τελικά, θα αναλάβουν να εφαρμόσουν το σχέδιο τουριστικής ανάπτυξης στον τόπο με μια σειρά οικιστικών έργων με την υπογραφή τους.
Κεντρικός και αδιαπραγμάτευτος στόχος των αρχιτεκτόνων η ένταξη των νεών κατοικιών στο φυσικό τοπίο και το τοπικό ιδίωμα του νησιού, αναγνωρίζοντας, μέσα από εξονυχιστική έρευνα, την δεκτικότητα και τα όρια του τόπου στις αλλαγές. Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα του εντατικού εργαστηρίου, που έλαβε χώρα στη Σίφνο, ήταν η κατασκευή οικιστικών όγκων μικρής κλίμακας, από 30 έως 85 τ.μ., που θα μπορούν να δουλέψουν αυτόνομα, σε ομάδες ή και ολόκληρα συμπλέγματα, ο σεβασμός και η ανάδειξη των χαρακτηριστικών στοιχείων και πρακτικών δόμησης της παραδοσιακής κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής καθώς και η κατάρτιση ενός ενιαίου ρυθμιστικού σχεδίου (masterplan) στα πλαίσια του οποίου θα ενταχθούν όλες οι επιμέρους κατοικίες, διασφαλίζοντας, έτσι, την ομαλή σύνδεση μεταξύ τους αλλά και με τον υπάρχοντα παραδοσιακό οικισμό λειτουργώντας ως οργανική επέκτασή του. Προαπαιτούμενα του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού ήταν:
η ελαχιστοποίηση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος των κτηρίων
η χρησιμοποίηση των υπάρχοντων φυσικών πόρων και δικτύων
η αναζήτηση εναλλακτικών κατασκευαστικών μεθοδολογιών
η ελαχιστοποίηση των υπόσκαφων κατασκευών και η μικρότερη δυνατή παρέμβαση, αλλοίωση ή αλλαγή του φυσικού τοπίου
η ενσωμάτωση των υπάρχοντων ξερολιθιών
Ως απόρροια των παραπάνω, το αναπτυξιακό πλάνο περιλαμβάνει την κατασκευή λευκών ή πέτρινων όγκων κατοίκησης που τοποθετούνται στο φυσικό τοπίο της Σίφνου όπως οι υπάρχουσες αγροικίες στα πλαίσια του παραδοσιακού συστήματος οργάνωσης πεζούλα-ξερολιθιά. Σημαντικό κομμάτι του νέου σχεδιασμού είναι η βιωσιμότητα, ελαχιστοποιώντας την χρήση αυτοκινήτου και βελτιστοποιώντας τη διαχείριση των υδάτινων πόρων εντός του άνυδρου κυκλαδίτικου τοπίου.
Για την επίτευξη των παραπάνω, κρίνεται εξαιρετικής σημασίας η λειτουργία του αρχιτέκτονα ως διπλωμάτη – διαμεσολαβητή – εκπαιδευτικού για τα διάφορα εμπλεκόμενα μέρη ενός τέτοιου αναπτυξιακού σχεδίου: την τοπική κοινότητα, τους νέους κατοίκους, τη δημοτική αρχή και τους επενδυτές. Οι εμπλεκόμενοι αρχιτέκτονες καλούνται να αναγνωρίσουν και να εκτιμήσουν την εγγενή ομορφιά του νησιού, να αποστασιοποιηθούν από μια σχεδιαστική πρακτική “από τα πάνω” και να αποκηρύξουν την ιδέα πως η βιομηχανία φιλοξενίας οφείλει να προσανατολίζεται αποκλειστικά προς την άνεση των επισκεπτών εκπαιδεύοντας τους τελευταίους, μέσω των παρεχόμενων υποδομών, στο πως να συμβαδίζουν με τους ρυθμούς ζωής του τόπου.
Στη συνέχεια, της ημερίδας, τον λόγο παρέλαβε ο αρχιτέκτονας Arthur Mamou Mani η πρακτική του οποίου επικεντρώνεται στον παραμετρικό σχεδιασμό για την παραγωγή μιας βιώσιμης αρχιτεκτονικής που εγείρει την περιέργεια και το δέος.
Κομβικό σημείο στη σχεδιαστική φιλοσοφία του η κυκλική λειτουργία του αρχιτεκτονικού έργου σε εννοιολογικό, μορφολογικό και κατασκευαστικό επίπεδο μειώνοντας ή και εξαλείφοντας το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του εκάστοτε εγχειρήματος. Ο Arthur Mamou Mani χρησιμοποίησε ως κεντρικό παράδειγμα μελέτης τη συμμετοχή του γραφείου του στο φεστιβάλ Burning Man, που αφορά το σχεδιασμό και υλοποίηση μιας εφήμερης “πόλης” στη Νεβάδα η οποία, μετά το πέρας του φεστιβάλ, θα αποδομηθεί και θα εξαφανιστεί χωρίς να αφήσει κανένα ίχνος της παρουσίας της. Ως μέρος μιας πλανόδιας αρχιτεκτονικής, που συναρμολογείται και αποσυναρμολογείται κατα βούληση, ο ναός Galaxia, που σχεδίασε ο Mamou Mani στα πλαίσια του φεστιβάλ, έχει ως βάση του ένα δημοκρατικό τρόπο σχεδιασμού που αντανακλάται στη δημιουργία μιας ενεργής κοινότητας, που μοιράζεται και συναποφασίζει, καθώς και στη δημιουργία ενός κατασκευαστικού συστήματος στα πλαίσια του οποίου αυτό που μετράει είναι οι συνδέσεις των επιμέρους τμημάτων μεταξύ τους και όχι η τελική μορφή. Με αυτό τον τρόπο, προκύπτει η δημιουργία μιας σπονδυλωτής δομής, δίχως αρχή και τέλος, που μπορεί να εξελίσσεται και να αλλάζει, αέναα, διατηρώντας το ίδιο γενετικό υλικό και αφήνοντας το τελικό αποτέλεσμα ή την τελική μορφή της διαδικασίας στη φαντασία του εκάστοτε παρατηρητή. Στη συζήτηση που ακολούθησε με τον αρχιτέκτονα και ιδρυτή της ECOWEEK, Ηλία Μεσσίνα, ο Arthur Mamou Mani τόνισε πως ο παραμετρικός σχεδιασμός προκύπτει ως ατέρμονος συλλογικός αγώνας και όχι ως επιβολή της ιδέας ενός συγκεκριμένου σχεδιαστή οδηγώντας σε μια κάθαρση που απελευθερώνει τον αρχιτέκτονα από την αλαζονεία του καθολικού δημιουργού.
Λίγο πριν το διάλειμμα της ημερίδας πραγματοποιήθηκε η πέμπτη, κατά σειρά, απονομή των Βραβείων Συνολικής Προσφοράς Archisearch (Archisearch Lifetime Achievement Awards).
Στη σκηνή της ΕΣΩ, ανέβηκε, πρώτος, ο καλλιτέχνης Ηλίας Παπαηλιάκης ο οποίος προλόγισε και παρέδωσε το βραβείο στην εικαστικό, ακαδημαϊκό και δασκάλα του στην ΑΣΚΤ της Αθήνας, Ρένα Παπασπύρου, η οποία υπήρξε η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια που διηύθυνε Εργαστήριο στην ιστορία της Σχολής. Με βασικό ερμηνευτικό εργαλείο την τεχνική της αποτοίχισης, η Παπασπύρου δουλεύει με θραύσματα από ευρεθέντα, προκατασκευασμένα υλικά τα οποία αποσπά από το σώμα της πόλης. Ξύλο, λαμαρίνα, τούβλο, κεραμίδι, πλαστικό, γυαλί, άσφαλτος και μωσαϊκά πλακάκια διαπλέκονται στην εννοιολογική ζωγραφική της προσέγγιση συνθέτοντας έργα που μαρτυρούν τη «μορφολογική αυτοτέλεια της υλικής επιφάνειας».
Σε συνεχή ανοιχτό διάλογο με το «τοπίο της πόλης», η Παπασπύρου μοιάζει να διασπά το αρχιτεκτόνημα στα δομικά του μέρη, απελευθερώνοντας «εικόνες στην ύλη» και αναδεικνύοντας «επεισόδια» της ζωής μιας επιφάνειας μέσα από τη λειτουργία του ελεύθερου συνειρμού. Το έργο της δεν υπήρξε τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο από αυτό: μια ποιητική ιχνηλάτηση της ύλης, μια λυρική ανασυγκρότηση του ασυνείδητου της πόλης, ένας ελεύθερος συνειρμός πάνω στη φυσιογνωμία της αρχιτεκτονικής.
Αμέσως μετά, στη σκηνή της ΕΣΩ ανέβηκε ο αρχιτέκτονας και ακαδημαϊκός Παναγιώτης Πάγκαλος ο οποίος προλόγισε και παρέδωσε τα βραβεία Συνολικής Προσφοράς σε τρεις σπουδαίους αρχιτέκτονες και δασκάλους της γενιάς τους: τον Δημήτρη Αντωνακάκη, τον Δημήτρη Φιλιππίδη και τον Κυριάκο Κυριακίδη.
Η Σουζάνα και ο Δημήτρης Αντωνακάκης ανήκουν, αναμφίβολα, στο πάνθεο της εγχώριας αρχιτεκτονικής σκηνής του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα. Συμφοιτητές στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ, τη δεκαετία του ’50, χάραξαν κοινή πορεία, στη ζωή και τη τέχνη τους, ιδρύοντας το Atelier 66, τη δεκαετία του ’60, ως μια ανοιχτή ομάδα δημιουργικών ανθρώπων – φίλων, συνεργατών, αρχιτεκτόνων. Έχοντας μαθητεύσει δίπλα σε σημαντικούς δασκάλους – όπως ο Παναγιώτης Μιχελής, ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Νικόλαος Χατζηκυριάκος Γκίκας και ο μαθητής και συνεργάτης του Mies van der Rohe, James Speyer – η Σουζάνα και ο Δημήτρης Αντωνακάκης έκαναν αρχιτεκτονική με συνείδηση, λογισμό και ευαισθησία.
Ο Δημήτρης και η Σουζάνα αναζήτησαν, με πάθος, την ποιητική διάσταση του χώρου και στοχάστηκαν, επίμονα, πάνω στην οντολογία του κατοικείν σε άρρηκτη σύνδεση με τον άνθρωπο. Οι έννοιες όριο – μέτρο – παύση ορίζουν την ποιητικότητα της αρχιτεκτονικής τους γραφής. Οι επιμέρους χωρικές οντότητες της κατοίκησης – η αυλή, το καθημερινό, το υπνοδωμάτιο, το λουτρό, οι αρθρώσεις – σχεδιάζονται, με επίμονη τρυφερότητα, για να φιλοξενήσουν, καθημερινά, τον πλούτο της ζωής σε στενό συντονισμό με την αναπνοή της οικογένειας. Η αρχιτεκτονική της Σουζάνας και του Δημήτρη Αντωνακάκη διαμεσολαβήθηκε ως διαλογικός δεσμός ανάμεσα στο θηλυκό και στο αρσενικό, στο άυλο και στο υλικό, στο λυρικό και στο ρεαλιστικό, στο φαντασιακό και στο πραγματικό.
Ο Δημήτρης Φιλιππίδης έχει πολλές ιδιότητες αλλά πάνω από όλα είναι ένας «απτόητος και αμετανόητος» συλλέκτης αρχιτεκτονικών ιστοριών με στόχο «την αντίκρουση προκαταλήψεων και την αντιμετώπιση της άγνοιας που συχνά παρατηρείται στη περιοχή της αρχιτεκτονικής». Συγγραφέας και επιμελητής άνω των εξήντα βιβλίων, μεταξύ των οποίων τα «Νεοελληνική αρχιτεκτονική» (1984), «Για την ελληνική πόλη» (1990), «Μεσογειακά σπίτια: Ελλάδα» (1994), «Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα» (2001), «Αρχιτεκτονικές μεταμορφώσεις» (2006), ο Φιλιππίδης επιμελήθηκε, ακόμα, αφιερώματα και μονογραφίες των σημαντικότερων Ελλήνων αρχιτεκτόνων του 20ου αιώνα καθώς και τους τους έξι πρώτους τόμους της σειράς “Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική” (1980-1988).
Το τελευταίο συγγραφικό πόνημα του Δημήτρη Φιλιππίδη, με τίτλο Ανώνυμη αρχιτεκτονική. Μια άρρητη παρουσία (2019) σε έκδοση του ΠΙΟΠ (Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς), διερευνά την «πολλαπλότητα και την πηγαία πολυπλοκότητα» της ανώνυμης ελληνικής αρχιτεκτονικής αναδεικνύοντας τους, επί χρόνια, υποτιμημένους δεσμούς της με την «επώνυμη», «επίσημη» ή καθιερωμένη αρχιτεκτονική που παράγεται, θεσμικά, από αρχιτέκτονες. Με το συγκεκριμένο σύγγραμμα, ο Δημήτρης Φιλιππίδης σπάει τα δεσμά της αυτοαναφορικότητας θίγοντας, με διορατικότητα, το κεφάλαιο «αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες» και διατυπώνοντας, με τόλμη, την πεποίθηση πως η αποκρυπτογράφηση της «πρωτόγονης αρχιτεκτονικής», του παρελθόντος και του παρόντος μας, μπορεί να εμπλουτίσει, δραστικά, με «άμεσες, πρωτότυπες και τολμηρές λύσεις» την επώνυμη αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη.
Επιβεβαιώνοντας τη παράδοση των ‘μεγάλων’ Αλεξανδρινών, ο Κυριάκος Κυριακίδης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου όπου έζησε τα 13 πρώτα χρόνια της ζωής του μέχρι την επιστροφή της οικογένειας στη πατρίδα του πατέρα του, τη Κύπρο. Ο Κυριακίδης διετέλεσε, για δέκα χρόνια, επιμελητής της Έδρας Οικοδομικής του Πολυτεχνείου, σε στενή συνεργασία με τον καθηγητή και μέντορά του Κυπριανό Μπίρη, ενώ, παράλληλα, ίδρυσε το δικό του αρχιτεκτονικό γραφείο, σε στενή συνεργασία με την επίσης αρχιτέκτονα σύντροφό του Αντέλα Παΐζη.
Στυλοβάτης του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής (ΕΙΑ) επί σειρά ετών έδωσε μάχη για την ανάδειξη της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Η πρώιμη αρχιτεκτονική του Κυριάκου Κυριακίδη άντλησε σημαντικές επιρροές από το έργου του σπουδαίου μοντερνιστή δασκάλου, Άρη Κωνσταντινίδη, με έμφαση στη σχολαστική μελέτη των υλικών και στο πάθος για τη λεπτομέρεια. Η ανθρώπινη εμπειρία και η κλίμακα του σώματος αποτέλεσαν οδηγούς για το σχεδιασμό του Κυριακίδη που έθεσε ζητήματα προσανατολισμού, θερμικής άνεσης, φυσικού φωτισμού, αερισμού και σκίασης στο επίκεντρο των αρχιτεκτονικών του μελετών. Από το πρώιμο μοντερνιστικό ύφος της δεκαετίας του ‘70, η αρχιτεκτονική του Κυριάκου Κυριακίδη, κυρίως στο σχεδιασμό των νοσοκομειακών κτηρίων, που αποτέλεσαν τη βασική ειδίκευση του γραφείου, υιοθέτησε, καθαρά, Μπαουχάους χαρακτηριστικά με έμφαση στην απλότητα, τη λειτουργικότητα και τις καθαρές γεωμετρικές φόρμες στο σχεδιασμό. Ο Κυριάκος Κυριακίδης και η Αντέλα Παΐζη υπηρέτησαν την αρχιτεκτονική με υπευθυνότητα, ευσυνειδησία και ορθολογισμό παραδίδοντας πλήθος υλοποιημένων κτιρίων με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα: φιλόξενα δοχεία ζωής που περιθάλπουν, κοιμίζουν, ψυχαγωγούν, στεγάζουν.
Αμέσως μετά τις βραβεύσεις, τον λόγο πήρε ο Kristian Villadsen, αρχιτέκτονας και διευθυντής του γραφείου GEHL στη Κοπεγχάγη που ειδικεύεται σε βιώσιμες στρατηγικές αστικής ανάπτυξης με τον άνθρωπο στο επίκεντρο. Στην ομιλία του, ο Villadsen ανέλυσε, μέσω υλοποιημένων παραδειγμάτων, πως οι πολίτες εκπαιδεύονται στα πρότυπα βιώσιμων αστικών συμπεριφορών. Αρχικά, σημείωσε πως η αστική ζωή συνιστά από μόνη της μια βιώσιμη πρακτική εξαιτίας του διαμοιρασμού υποδομών, δημόσιων χώρων και πηγών ενέργειας, που πραγματοποιείται μεταξύ των ανθρώπων στις πόλεις, τονίζοντας, έτσι, πως μπορούμε να σκεφτόμαστε και να σχεδιάζουμε αειφορικά μόνο όταν δρούμε συλλογικά. Στη συζήτηση που ακολούθησε με τον αρχιτέκτονα και ιδρυτή της ECOWEEK, Ηλία Μεσσίνα, και τον Σπύρο Πέγκα, υποψήφιο δήμαρχο Θεσσαλονίκης, ο Villadsen υπερθεμάτισε την ανάγκη υιοθέτησης συμμετοχικών διαδικασιών σχεδιασμού στις αστικές αναπλάσεις όπου οι αρχιτέκτονες, οι πολίτες, η δημοτική αρχή και οι λοιποί θεσμικοί φορείς θα συνεργάζονται και θα συναποφασίζουν το μέλλον των γειτονιών και των πόλεων. Σχετικά με τις αστικές υποδομές, και αντλώντας αναφορές από το παράδειγμα της Κοπεγχάγης, ο Villadsen τόνισε πως η υιοθέτηση βιώσιμων συμπεριφορών από τους πολίτες επιτυγχάνεται, άμεσα και εύστοχα, όχι όταν παρουσιάζεται ως η “σωστή” λύση αλλά όταν πραγματικά είναι η εύκολη, άνετη και γρήγορη λύση.
Επόμενη ομιλήτρια η αρχιτέκτονας Χρύσα Σταματοπούλου από το γραφείο GRIMSHAW Architects η οποία παρουσίασε, διεξοδικά, τη μεθοδολογία σχεδιασμού του γραφείου σε μια σειρά έργων μεταφορών και υποδομών στα οποία ειδικεύεται. Η Σταματοπούλου ξεκίνησε με μια συνοπτική αναδρομή στην ιστορία των χώρων μετάβασης σημειώνοντας τον καθοριστικό ρόλο που έχουν διαδραματίσει στην εξέλιξη των μητροπόλεων μέσω της εξάπλωσης της γνώσης και της ταχείας μεταφοράς αγαθών και πληροφοριών. Στο σύγχρονο σχεδιασμό των χώρων μεταφοράς η έμφαση δίνεται στη κατασκευή της εμπειρίας του ταξιδιώτη και στη διασύνδεση των επιμέρους σταθμών μεταξύ τους καθώς και με τον αστικό ιστό γύρω τους. Ο σχεδιασμός των σταθμών μετρό πραγματοποιείται με άξονα τη δημιουργία τόπων διάσχισης αλλά και διαμονής, αντίστοιχα, και συμβαίνει από τα μέσα προς τα έξω: από το εσωστρεφές και συχνά περίκλειστο περιβάλλον του σταθμού προς το ανοιχτό και εξωστρεφές πεδίο της πόλης. Η σχεδιαστική διαδικασία ποικίλει ανάλογα με την τυπολογία των σταθμών, σταθμοί ανταπόκρισης ή σταθμοί προορισμοί, διατηρώντας, πάντα, στο επίκεντρο τον χρήστη. Σχετικά με τους αερολιμένες, ανέφερε πως αντιμετωπίζονται ως μικρές πόλεις, προορισμοί και κέντρα σύνδεσης, ταυτόχρονα, που σχεδιάζονται, με προσοχή στη λεπτομέρεια και την σχολαστική επιλογή υλικών, σύμφωνα με τον τόπο και το κλίμα αντίστοιχα, ενώ προτεραιότητα δίνεται στην ευελιξία, τη προσαρμοστικότητα και τη δυνατότητα μετασχηματισμών.
Το πρόγραμμα της 11ης ημερίδας ΕΣΩ έκλεισε με την ομιλία του Yoshiharu Tsukamoto, αρχιτέκτονα και συνιδρυτή του ATELIER BOW WOW, πάνω στη σχέση της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, έχοντας ως παράδειγμα αναφοράς το έργο του Δημήτρη Πικιώνη, με την ιαπωνική αρχιτεκτονική φιλοσοφία. Ο Tsukamoto παρουσίασε μια σειρά σχεδιαστικών πονημάτων στην ύπαιθρο της Ιαπωνίας ως πρότυπα παραδείγματα για την αναθεώρηση του τρόπου σχεδιασμού της ελληνικής υπαίθρου με έμφαση στα ευάλωτα νησιωτικά οικοσυστήματα.
Προτείνοντας έναν ενεργό ρόλο για τον αρχιτέκτονα-σχεδιαστή, που γίνεται μάστορας και μετέχει ισάξια στη κατασκευαστική διαδικασία του κτηρίου, ο Tsukamoto προέτρεψε σε μια αρχιτεκτονική σύνθεση ως εμπειρία κοινή όπου το συλλογικό παράγει το ιδιωτικό και όχι το αντίστροφο. Στη σύντομη συζήτηση που ακολούθησε με τον συγγραφέα και καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Στάθη Καλύβα, ο αρχιτέκτονας προέτρεψε, περεταίρω, στην άμεση επανασύνδεση των ανθρώπων με τη φύση, μέσα από την ενσώματη βιωμένη εμπειρία του οικοδομείν και απώτερο στόχο την επανανοηματοδότηση της ζωής.
