Η πολιτιστική δράση "Αόρατα Μνημεία - Ψηφιακή Μνήμη" πραγματοποιήθηκε στην Θεσσαλονίκη από τις 24/9 έως τις 2/10 του 2016, και υλοποιήθηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού προγράμματος NEARCH "New Scenarios for a Community Involved Archaeology". Πρόκειται για μία αρχαιολογική δράση με στόχο την ανάδειξη εφτά αφανών αρχαιολογικών τόπων, άγνωστων στο κοινό της πόλης. Με την χρήση qr-code, ο επισκέπτης εισέρχεται σε μία ιστοσελίδα που τον ξεναγεί σε εφτά σημεία της πόλης για να γνωρίσει το άγνωστο παρελθόν της.
Επιλέχτηκαν επτά αρχαιολογικοί τόποι, άγνωστοι στο κοινό, που διατηρούνται κάτω από τις σύγχρονες πολυκατοικίες και παραμένουν αφανείς, χωρίς λειτουργική σχέση με την καθημερινή ζωή της πόλης. "Διαβάζοντας" τα QR codes με κινητό ή tablet από αφίσες τοποθετημένες σε επιλεγμένα σημεία, το κοινό λαμβάνει με συνοπτικό, ξεκάθαρο, αλλά και ελκυστικό τρόπο βασικές πληροφορίες για το συγκεκριμένο αρχαιολογικό τόπο με εποπτικό υλικό, κείμενα και φωτογραφίες. Η δυνατότητα σχολιασμού επιτρέπει, πέρα από τη γνώση των συγκεκριμένων τόπων, τη δημιουργία μιας εμπειρίας, μιας προσωπικής σχέσης με τα μνημεία, καλλιεργώντας, έτσι, μια βιωματική μνήμη.»
Οι 7 προσωπικότητες της πόλης που ανέλαβαν την περιγραφή της εμπειρίας τους μέσα από την εφαρμογή -κάθε ένας/μία για ένα από τα 7 μνημεία- απάντησαν στις ερωτήσεις του LIFO.gr.
Πρόδρομος Νικηφορίδης - αρχιτέκτονας
Ναός Σέργιου Πραγαμά
Οδός Μπαλταδώρου 8, ένας μικρός δρόμος στο κέντρο της πόλης, που κρύβει ένα ακόμα μυστικό της: το ναό του Σέργιου Πραγαμά. Ο ναός είναι υπόγειος σήμερα και εντοπίστηκε στα 1888 κατά την διάνοιξη φρέατος.
Πρόκειται για ένα μικρό λατρευτικό οικοδόμημα που ιδρύθηκε στη θέση Ρωμαϊκού λουτρού, μετατρέποντας ένα χώρο με ανατολικό προσανατολισμό σε κόγχη ιερού. Στο δεξί τοίχο διασώθηκε ψηφιδωτή κτητορική επιγραφή που αναφέρει τον Σέργιο Πραγαμά.
Ο ναός χρονολογείται στον 5ο αι. μ. Χ. και αποτελεί ένα από τα πρώτα μνημεία αφιερωμένα στη χριστιανική λατρεία στην πόλη. Αν και η Αρχαιολογική Υπηρεσία περιέλαβε το ναό στο χωροταξικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης, τελικά το 1970 κτίζεται οικοδομή και ο ναός διατηρήθηκε σε αρκετά μεγάλο βάθος με αποτέλεσμα η πρόσβαση να είναι δύσκολη.
—Πείτε μας δυο λόγια για τον Ναό Σέργιου Πραγαμά και τη σχέση σας μ' αυτόν...
Την οδό Μπαλταδώρου δεν θα την διαβείτε μάλλον ποτέ. Είναι ένα μικρός δρόμος που ενώνει την οδό Ελευθερίου Βενιζέλου με την οδό Ίωνος Δραγούμη, παράλληλος της οδού Φιλίππου και Ολύμπου, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Το αόρατο μνημείο της οδού Μπαλταδώρου δεν θα το δείτε μάλλον ποτέ. Από το διαμέρισμα του 6ου ορόφου της οδού Ίωνος Δραγούμη, στη γειτονιά της πλατείας Διοικητηρίου, είχα τη δυνατότητα στα εφηβικά μου χρόνια να «παρακολουθώ» τα τεκταινόμενα της οδού Μπαλταδώρου. Ο μανάβης, ο φούρναρης και κάποια άλλα μικρά καταστήματα με ρούχα διαμόρφωναν την ατμόσφαιρα του δρόμου. Πιο ισχυρή παρουσία η βιοτεχνία καλοριφέρ λαδιού LAVA, πρωτοποριακή εκείνη την εποχή, πάνω σχεδόν από το Αόρατο Μνημείο. Μία ολόκληρη σειρά από παλιά κτίρια στις αρχές της δεκαετίας του ΄70 έδωσαν τη θέση τους σε πολυώροφες οικοδομές. Κανείς δεν έμαθε τότε τι είχε βρεθεί στην Μπαλταδώρου 8, εγώ το έμαθα πολύ αργότερα. Οι υπόλοιποι κάτοικοι της περιοχής μάλλον ποτέ. Με την ευκαιρία αυτής της δράσης έμαθα λεπτομέρειες που δεν γνώριζα.
—Μιλήστε μας για την εφαρμογή των Αόρατων Μνημείων.
Έχουμε την τύχη να ζούμε σε μία πόλη που έχει ζωή πολλών αιώνων. Έχουμε την τύχη να περπατάμε πάνω σε δρόμους που περπάτησαν συνάνθρωποι μας πριν από εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια. Έχουμε την τύχη να συναντάμε κτίρια που οικοδομήθηκαν από τους Ρωμαίους, τους Βυζαντινούς, τους Οθωμανούς. Έχουμε βέβαια και την ατυχία να έχουμε εξαφανίσει σχετικά πρόσφατα από προσώπου γης το μεγαλύτερο τμήμα αυτής της πόλης. Η περιοχή της Ευαγγελίστριας με τα κοιμητήρια, το Μηχανουργείο Αξυλιθιώτη, το νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος και τα ανατολικά Τείχη είναι η μόνη περιοχή που έχει μία διαχρονική υπόσταση. Κάτω από αυτή την πόλη που έχει μία ιστορία 100 ετών κρύβεται καλά το μυστικό των Αόρατων Μνημείων. Κάτω από αυτή την πόλη που οι περισσότεροι από εμάς δεν γνωρίζουμε κρύβονται τα «ένοχα ερείπια» της άλλης Θεσσαλονίκης. Πριν από μερικά χρόνια ανακάλυψα ένα εκπληκτικό μνημείο το οποίο συναντούσα καθημερινά αλλά δεν είχα την δυνατότητα να επισκεφτώ. Πριν από μερικούς μήνες είχα την τύχη να επισκεφτώ ένα άλλο μνημείο που παραμένει απροσπέλαστο. Τα Αόρατα Μνημεία βρίσκονται καλά κρυμμένα στα σπλάχνα αυτής της πόλης για να μας θυμίζουν το παρελθόν της. Ξαφνικά τα μνημεία αυτά έρχονται στην επιφάνεια, στο προσκήνιο για να μας δηλώσουν την ύπαρξη τους και ίσως να μπορέσουν με αυτόν τον τρόπο να μας ανοίξουν νέους ορίζοντες.
—Ποια κτήρια της Θεσσαλονίκης θεωρείτε ότι εκφράζουν περισσότερο την θεσσαλονικιώτικη ατμόσφαιρα των τελευταίων 100 ετών;
Ένα κτίριο πολύ δύσκολα μπορεί να εκφράσει την ατμόσφαιρα μίας πόλης, εκτός και αν είναι ιδιαίτερα μεγάλης κλίμακας ή σημασίας. Είναι σύνολα κτιρίων, γειτονιές ή περιοχές της πόλης που διαμορφώνουν την ατμόσφαιρα της, γιατί η ατμόσφαιρα προϋποθέτει εντατική ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο δημόσιος χώρος είναι αυτός που περιγράφει και ενεργοποιεί την ατμόσφαιρα μίας πόλης, είναι αυτός που δίνει το στίγμα μέσα από τις καθημερινές δραστηριότητες. Αν πρέπει να υποδείξω ένα κτίριο αυτό θα ήταν η Αγορά Μοδιάνο. Αν έπρεπε να υποδείξω περιοχές θα απαντούσα οι Αγορές, η Παραλία, η Εγνατία οδός. Όσο για την δική μου Θεσσαλονικιώτικη ατμόσφαιρα αυτή περπατάει στο όριο, εκεί που η Θεσσαλονίκη συναντά τον Θερμαϊκό.
Αρετή Λεοπούλου - Ιστορικός της τέχνης, επιμελήτρια στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης / Κ.Μ.Σ.Τ.
Cubiculum
Στέκεστε στο χώρο ανάμεσα στο κτίριο Διοίκησης του ΑΠΘ και το κτίριο της Νομικής. Εδώ διατηρείται ένα ιδιαίτερο ταφικό κτίσμα. Πρόκειται για ένα cubiculum. Στη μία του πλευρά είχε κτιστό υπόγειο δρόμο και σχημάτιζε στο εσωτερικό του θαλάμου του τρία αρκοσόλια, δηλαδή θέσεις για την τοποθέτηση σαρκοφάγων. Στους τοίχους του θαλάμου διασώθηκε ζωγραφική διακόσμηση.
Ο τάφος αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια της θεμελίωσης του κτιρίου της Νομικής Σχολής τη δεκαετία του 1960. Λίγο δυτικότερα βρέθηκε και δεύτερο cubiculum, το οποίο δεν είναι πλέον ορατό. Το μνημείο αυτό αποτελεί μέρος του Εβραϊκού νεκροταφείου της πρώτης κοινότητας των Εβραίων της πόλης.
Στη μαρμάρινη πόρτα του πρώτου cubiculum –που δεν σώζεται σήμερα- υπήρχε μία εγχάρακτη επιγραφή, η οποία ανέφερε: «Βενιαμής ω κε Δομέτιος», δηλαδή «Βενιαμής ο οποίος [λέγεται] και Δομέτιος». Από αυτήν την επιγραφή συμπεραίνουν οι ειδικοί ότι πρόκειται για μέλος της εβραϊκής κοινότητας. Χρονολογείται στο πρώτο μισό του 4ου αι. μ.Χ.
—Πείτε μας δυο λόγια για το αόρατο μνημείο που παρουσιάζετε στην εφαρμογή, και τη σχέση σας μ' αυτό...
Το cubiculum (ταφικό κτίσμα) δεν το γνώριζα, προτού βρεθώ φοιτήτρια στο ΑΠΘ. Για την ακρίβεια, όλη την περιοχή του πανεπιστημίου την είχα ταυτίσει σχεδόν αποκλειστικά με περιγραφές της γιαγιάς μου τόσο για τα νεκροταφεία της Ευαγγελίστριας και τον τάφο της οικογένειας της, όσο και για την τριγύρω περιοχή και τα νοσοκομεία της, δηλαδή με διόλου ευχάριστες καταστάσεις. Αχνοθυμάμαι να μου διηγείται, με πολύ βαρύ τόνο και δραματικότητα στη φωνή της, ιστορίες που σαφώς άγγιζαν τα όρια του θρύλου και καμιά σχέση δεν είχαν με την πραγματικότητα.
Όπως και πολλοί φοιτητές του Α.Π.Θ., λοιπόν, ανακάλυψα αυτό το μικρό κτίσμα, που βρίσκεται σε πιο χαμηλή στάθμη σχεδόν μέσα στη Νομική Σχολή, την πρώτη ημέρα που γράφτηκα στο πανεπιστήμιο, ακριβώς έξω από το πολυάσχολο κτίριο της Διοίκησης του Α.Π.Θ., προβληματισμένη από τις πρώτες μου εμπειρίες των θρυλικών γραμματειών των σχολών. Εσφαλμένα δε, αρχικά είχα υποθέσει ότι επρόκειτο για κτίσμα της βυζαντινής περιόδου, ωστόσο στην πορεία σπουδάζοντας Ιστορία και Αρχαιολογία, έμαθα ότι επρόκειτο για εβραϊκό ταφικό κτίσμα του 4ου μ.Χ. αι..
Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο όμως, το cubiculum ήταν –και παραμένει στα μάτια μου– μια αρμονικά ενταγμένη εικόνα του παρελθόντος μέσα στα βαριά μπετονένια και γυάλινα μοντερνιστικά κτίρια του Α.Π.Θ. που το αγκαλιάζουν. Μια ελάχιστη αίσθηση καμπύλης, κρυμμένη προσεγμένα ακριβώς κάτω από τη στάθμη των οριζόντιων και κάθετων γραμμών των νέων κτιρίων.
Σε αυτό το τοιχάκι που περιβάλλει το χαμηλό μικρό κτίσμα, φοιτητές των γειτονικών (και όχι μόνο) σχολών, έχουμε περάσει ή έχουμε σταθεί για να διαβάσουμε σημειώσεις ή να ξεκουραστούμε, για να καπνίσουμε ή να πιούμε έναν καφέ από το διπλανό κυλικείο σπανίως σκεφτόταν κάποιος από εμάς στα 19-20 του και μεταξύ δηλώσεων μαθημάτων, αμφιθεάτρων, ανεμελιάς και εξεταστικής, ότι ακριβώς στο πλάι μας, στον μικρό αυτό θόλο που ξεχωρίζει με την αφύσικα μικρή είσοδο, θάβονταν κάποτε νεκροί.
Ακόμη πιο αλλόκοτη, όσο και συμβολικά ελπιδοφόρα, παραμένει πάντα η συνειδητοποίηση που το cubiculum προκαλεί: πάνω σε μια νεκρόπολη χτίστηκε μια πανεπιστημιούπολη.
—Μιλήστε μας για την εφαρμογή των Αόρατων Μνημείων.
Δεν υπάρχει τίποτα πιο όμορφο στη γνώση, από την χαρά της ανακάλυψης και ο τρόπος με τον οποίο η συγκεκριμένη εφαρμογή έχει στηθεί, προσφέρει στον χρήστη αυτήν ακριβώς την αίσθηση, μοιάζει με ένα κυνήγι θησαυρού. Διάδραση, πληροφορία, αλλά και τεχνολογία συναντιούνται πολύ εύχρηστα, ευχάριστα και με εξαιρετικής αισθητικής σχεδιασμό.
—Θέλετε να μας πείτε μερικά έργα τέχνης που πιστεύετε ότι αποτυπώνουν πιο πιστά την ατμόσφαιρα της Θεσσαλονίκης;
Σαφέστατα η εκλεκτικιστική αρχιτεκτονική της συνολικά –έστω, ό,τι απέμεινε από αυτήν. Ανταποκρίνεται μεν σε άλλες εποχές, αλλά δείχνει ότι η πόλη αυτή δεν ήταν μόνον ένα πράγμα, ότι δεν έχει μόνο μία ιστορική συνέχεια, αλλά πολλές.
Άρις Γεωργίου – αρχιτέκτονας, φωτογράφος
Iππόδρομος
Ο Ιππόδρομος της Θεσσαλονίκης, αν και αόρατος σήμερα, είναι περιβόητος για τη σφαγή 7000 Θεσσαλονικέων μετά από εντολή του Θεοδοσίου Α΄ το 390 μ. Χ. Χτίστηκε ως μέρος του Γαλεριανού συγκροτήματος. Το οικοδόμημα είχε εντυπωσιακό μέγεθος: μήκος περίπου 450μ. και πλάτος 95μ. Στο βόρειο καμπύλο τμήμα του σχηματίζονταν δώδεκα χώροι που πλαισίωναν την κεντρική είσοδο και χρησίμευαν για τη στάθμευση και εκκίνηση των αρμάτων (ιππάφεση).
Η ανατολική πλευρά του Ιππόδρομου χρησιμοποιούσε το ανατολικό τείχος της πόλης για τη διαμόρφωση των κερκίδων. Στη δυτική πλευρά υπήρχε το θεωρείο του αυτοκράτορα. Μία ακόμη είσοδος για τους θεατές των αγώνων υπήρχε στη σφενδόνη, δηλαδή στο νότιο κυκλικό τμήμα του, στα όρια της σημερινής οδού Μητροπόλεως.
Ο στίβος του πρώην Ιππόδρομου με την πάροδο των χρόνων δεν καταλήφθηκε από κτίρια, αλλά μετατράπηκε σε μια μακρόστενη πλατεία που διατηρήθηκε έως τις μέρες μας ως πλατεία με το ίδιο όνομα. Η κατασκευή του τοποθετείται στις αρχές του 4ου μ. Χ. αιώνα, ενώ σύμφωνα με τις γραπτές πηγές συνέχισε να λειτουργεί τουλάχιστον μέχρι τον 7ο αι. μ. Χ.
—Πείτε μας δυο λόγια για τον Ιππόδρομο, και τη σχέση σας μ' αυτόν…
Συμβαίνει να έχω γεννηθεί ακριβώς στη συγκεκριμένη περιοχή, πολύ παλιά, το 1951. Γωνία Τσιμισκή με Φιλικής Εταιρείας, δυο βήματα από την πλατεία Ιπποδρομίου, ίσως μάλιστα και πάνω ακριβώς στον Ιππόδρομο, σε επαφή πάντως με το τείχος, ορατό σε εκείνο το σημείο τώρα πια που έχει ανασκαφεί. Υποθέτω ότι μάθαμε τι ήταν το Ιπποδρόμιο σε γυμνασιακή ηλικία κατά πάσα πιθανότητα όταν μνημονεύτηκε, είτε στην “Ιστορία” είτε στα “Θρησκευτικά”, η θηριωδία του Θεοδόσιου, όχι βεβαίως με αυτούς τους όρους. Αυτό το “επεισόδιο” της Ιστορίας μου φέρνει πάντα στον νου η αναφορά στο Ιπποδρόμιο και μάλιστα συνειρμικά μου έρχεται και η καταστροφή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας για την οποία ο Θεοδόσιος επίσης είχε πιθανότατα βάλει το χεράκι του.
Πρώτες θεαματικές κινήσεις της μισαλλοδοξίας που εγκατέστησε ο Χριστιανισμός εκτρέποντας τον ρου του ορθολογισμού της ελληνικής σκέψης και “παγώνοντας” την Εξέλιξη για πάνω από μια χιλιετία. Το Ιπποδρόμιο βεβαίως στέγασε κυρίως άλλες δραστηριότητες που συνδέονται με την καθημερινότητα της ζωής ρωμαϊκού τύπου. Ως κτιριακό συγκρότημα, συναρθρωμένο μάλιστα με τα πέριξ της εποχής του, εντυπωσιάζει μέσα από την τρισδιάστατη αναπαράσταση που μας προτείνουν οι αρχαιολόγοι και οι αρχιτέκτονες της εφαρμογής των "Αόρατων Μνημείων”. Αν πράγματι το δομημένο περιβάλλον εκείνης της εποχής έμοιαζε στην εικόνα που προσλαμβάνουμε για την περιοχή αυτή της Θεσσαλονίκης, υπάρχει σοβαρός λόγος για να μας καταθλίβει ανεπανόρθωτα η εικόνα του σύγχρονου, αντιπαροχικού, δομημένου περιβάλλοντος της Πλατείας Ιπποδρομίου όπως η εικονική περιήγηση μας επιτρέπει, και μάλιστα εποπτικά, να το αντιληφθούμε.
Οι αιώνες που έχουν μεσολαβήσει από τη ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, αλλά κυρίως το δεύτερο μισό του εικοστού, όχι μόνο καταπλάκωσαν και απέκρυψαν τα ίχνη ευγενέστερων αρχιτεκτονημάτων αλλά ανέδειξαν αξίες που κατόρθωσαν βαθμιαία να παραμορφώσουν κάθε υγιώς οικοδομημένη έννοια αισθητικών κριτηρίων. Εξόφθαλμο παράδειγμα εξάλλου, κοντά στις άθλιες πολυκατοικίες της πλατείας Ιπποδρομίου, αποτελεί ο ακόμη πιο άθλιος ναός του Αγίου Κωνσταντίνου του οποίου την άχρηστη “μπετονοανέγερση” είχα την “τύχη", ήδη αποσβολωμένος να εισπράττω την δεκαετία του ’70, μια δεκαετία μόλις μετά την ασφαλτόστρωση της Ιπποδρομίου που είχα προλάβει να γνωρίσω ως χωματόδρομο.
—Μιλήστε μας για την εφαρμογή των Αόρατων Μνημείων.
Είπαμε, είμαι παλιός. Δεν κινητοποιούμαι εύκολα με διαδικασίες που προϋποθέτουν μεγάλη εξοικείωση και ταχύτητα με τα κινητά και τα τάμπλετς, είναι και η πρεσβυωπία. Αυτό δεν σημαίνει πως η εφαρμογή δεν είναι ευπρόσδεκτη, θα 'λεγα μάλιστα πως, με δεδομένη την αναπότρεπτη διάδοση των αντανακλαστικών της ψηφιακής εποχής, μια τέτοια και άλλες ίσως τέτοιου τύπου εφαρμογές, είναι αναμενόμενο να δρομολογούνται και μάλιστα να αντιστοιχούν και σε ζήτηση ή και απαίτηση από το πιο εξοικειωμένο κοινό. Το υπόλοιπο θα εξοικειωθεί, είναι νομοτελειακά προδιαγεγραμμένο. Αν πρέπει να σχολιάσω έστω κάπως “τεχνικά” την πρόταση θα ’λεγα ότι τη βρήκα πολύ φιλική στον σχεδιασμό της, καλαίσθητη επίσης όπως και απέριττη. Θα περίμενα, νομίζω ότι είναι απαραίτητο, να λάβει κάπως περισσότερο υπόψη της την περιορισμένη επιφάνεια του smartphone, κυρίως σε ότι αφορά τη διαδραστικότητα, όπως επίσης και τη μικρή διάθεση που μπορεί να έχει ένας πεζός για να συντάξει επί κινητού ακόμη και λίγες έστω λέξεις.
—Ποια απ' τα λιγότερο τουριστικά μέρη της Θεσσαλονίκης πιστεύετε ότι είναι τα πιο "φωτογενή";
Τι είναι η φωτογένεια; Η επιτυχία της φωτογραφίας να αρέσει ή ικανότητα του θέματος να προκαλεί την γέννηση φωτογραφίας; Μήπως και τα δύο; Άρα, τα πιο φωτογενή καταλήγουν να γίνονται και πιο τουριστικά; κατά συνέπεια πρέπει αν αναζητήσουμε ως φωτογενή εκείνα που είναι επί τούτου μη τουριστικά, λιγότερο δημόσια, πολύ πιο προσωπικά, πολύ πιο ιδιωτικά. Που στη συνέχεια, εφόσον ο συγκεκριμένος φωτογράφος τα οικειοποιηθεί, διά της δημοσιοποίησης ή επικοινωνίας της φωτογραφίας του, θα καταλήξει να τα προορίσει να καταστούν ακόμη και “τουριστικά”. ΔΕΝ νομίζω ότι υπάρχει κάτι που να με βοηθάει να απαντήσω στο ερώτημα ειδικά μάλιστα όταν αρκετοί φωτογράφοι της εποχής μας έχουν κατ’ επανάληψη στραφεί ακριβώς σε περιοχές που δεν "προσκαλούν" τον τουρισμό όπως οι δυτικές συνοικίες, οι παρυφές της πόλης, η ευτέλεια των κατασκευών μιας φτωχογειτονιάς. Που όλες μαζί παράγουν σύνολα εικόνων που δύσκολα θα χαρακτηρίζαμε ως αποτελέσματα “φωτογένειας”. Η φωτογραφία επιτελεί και αρχαιολογία. Και η αρχαιολογία κάποια στιγμή ερωτοτροπεί με τον τουρισμό.
Ελένη Δημοπούλου - Καλλιτεχνική Διευθύντρια του ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης
Βασιλική Αγίας Σοφίας
Ο γνωστός Ναός της Αγίας Σοφίας είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης. Κάτω, όμως, από το σπουδαίο αυτό ναό προϋπήρχε ένας παλαιότερος. Πρόκειται για μία μεγάλη βασιλική, μία από τις μεγαλύτερες της παλαιοχριστιανικής περιόδου (115 μέτρα μήκος και 53 μέτρα πλάτος).
Ενδιαφέρον είναι ότι ο μικρότερος σε μήκος σημερινός ναός της Αγίας Σοφίας έχει το ίδιο περίπου πλάτος με την παλαιότερη εκκλησία, και ακολουθεί τους παλαιότερους τοίχους. Στην ανασκαφή που έγινε το 1961 - 62 στην οδό Πρίγκηπος Νικολάου 1 (σημερινή Αλ. Σβώλου) βρέθηκε μέρος της κόγχης του ιερού, καθώς και τμήματα των θρόνων των ιερέων. Τα ευρήματα ήταν εντυπωσιακά και διατηρήθηκαν στο υπόγειο της πολυκατοικίας. Η βασιλική χρονολογείται στον 5ο αι. μ. Χ.
Ένα ακόμη τμήμα της διατηρείται στην αυλή της κρύπτης του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Η κρύπτη ήταν αρχικά ρωμαϊκό λουτρό («νυμφαίο») που μετατράπηκε σε βαπτιστήριο για τις ανάγκες της παλαιότερης εκκλησίας. Ένας από τους κίονες του βαπτιστηρίου διατηρείται στη θέση του μέχρι σήμερα.
—Πείτε μας δυο λόγια για το αόρατο μνημείο που παρουσιάζετε στην εφαρμογή, και τη σχέση σας μ' αυτό...
Η έννοια των «Αόρατων Μνημείων» είναι διττή για μένα. Υπάρχουν τα μνημεία που είναι αόρατα για όλους, θαμμένα στο παρελθόν της πόλης και αόρατα μνημεία πολύ προσωπικά, δικά μας, οι δικές μας αναμνήσεις. Περιηγούμενη στην εφαρμογή και διαβάζοντας για τη Βασιλική της Αγ. Σοφίας, μου ήρθαν στιγμιότυπα από το δικό μου «αόρατο» παρελθόν.
Το αόρατο μνημείο που παρουσιάστηκε στην οθόνη μου είναι το συναισθηματικά
"ορατό" για μένα. Το βλέπω από το μπαλκόνι του σπιτιού μου και έχει σημαδέψει τη ζωή μου από την ηλικία των 10 ετών.
Ήρθαμε από την Κωνσταντινούπολη μαζί με την οικογένεια μου το 1968 και κατοικήσαμε στην οδό Μπότσαρη. Η πρώτη επίσημη έξοδος της οικογένειας ήταν η επίσκεψη την Αγία Σοφία. Θυμάμαι έντονα την προετοιμασία της οικογένειας να βρίσκεται πρωί -πρωί στη λειτουργία - προσκύνημα στο νέο τόπο που θα μας φιλοξενούσε . Από την Μπότσαρη λοιπόν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, μετά καφέ και γλυκό στην παραλία και το μεσημέρι στο Βλάχο με τα λευκά τραπεζομάντηλα στον Λευκό Πύργο για μεσημεριανό. Αυτό κάθε Κυριακή και εορτή.
Στην Αγία Σοφία η μητέρα μου κι εγώ είχαμε μια δική μας γωνίτσα στα δεξιά λίγο χωμένη και κάπως ιδιωτική εκεί περνούσαμε όλα μας τα απογεύματα την Μεγάλη εβδομάδα ψάλλοντας με την σύνοψη στο χέρι . Τα χρόνια πέρασαν κι το εκκλησιαστικό μου ενδιαφέρον περιορίστηκε αποκλειστικά στην περιφορά του Επιταφίου και στην συνάντηση της με την Μητρόπολη και αυτό είναι κάτι που ακόμη με συγκινεί.
Έχασα την μητέρα λίγο μετά την εφηβεία μου απρόσμενα και άδικα. Ο μεγαλύτερος εσωτερικός θρήνος μου εκδηλώθηκε μια μέρα μέσα σε εκείνη την γωνίτσα της Αγίας Σοφίας χωρίς να την έχω πλάι μου με το βιβλιαράκι των ύμνων της. Το βιβλιαράκι που είχε φέρει μαζί της από άλλη Αγιά Σοφιά, εκείνη των παιδικών της χρόνων.
—Μιλήστε μας για την εφαρμογή των Αόρατων Μνημείων.
Βρίσκω εξαιρετική την ιδέα και την εφαρμογή της και είμαι σίγουρη πως σύντομα θα αναπτυχθεί αυτή η ανάγκη που μας προσφέρεται να καταθέσουμε τις δικές μας μνήμες. Χαίρομαι που είναι "φρέσκια" και ασχολείται με την πιο λειτουργική σχέση των κατοίκων με τα ιστορικά μνημεία. 'Αλλά πιο πολύ με ενθουσιάζει η ιδέα ότι προέρχεται από νέους ανθρώπους που μας παροτρύνουν να δούμε τι κρύβεται κάτω από το σπίτι μας. Γιατί μάλλον το είχαμε ξεχάσει.
—Ποιο είναι το αγαπημένο σας (σύγχρονο) πολιτιστικό μέρος της πόλης;
Αυτό που αγαπώ πολύ είναι το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Είναι ένα παράξενο σημείο, μέσα σε μια περίεργη περιοχή . Για να το βρεις πρέπει να ξέρεις που είναι και από που έχει πρόσβαση. Όταν το ανακαλύψεις όμως νιώθεις ότι είσαι σε άλλη πόλη, πιο καθαρή, πιο σίγουρη, πιο φιλόξενη, πιο δημιουργική, πιο ευρωπαϊκή και πολύ πιο ενδιαφέρουσα.
Ένα Μουσείο που νιώθεις ότι σου αξίζει να βλέπεις "δύσκολα" έργα Τέχνης, γιατί μία ομάδα ανθρώπων της πόλης που το ίδρυσαν και το υπηρέτησαν πίστεψαν ότι μπορείς και σου ανήκει . Είναι ένας τόπος όπου η καθημερινή ευτέλεια και κοινοτοπία δεν έχει θέση και εγώ όποτε το επισκέπτομαι νιώθω σαν να εξωραΐζομαι από τη στερεότυπη αισθητική που με ακολουθεί σε κάθε βήμα.
Ηρακλής Παπαϊωάννου, Διευθυντής Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης
Ρωμαϊκό Λουτρό
Βρίσκεστε στη λεωφόρο Εγνατία στο ύψος της οδού Αντιγονιδών. Εδώ, στο υπόγειο του ξενοδοχείου Mandrinο, διατηρείται τμήμα λουτρών (βαλανείου) των ρωμαϊκών χρόνων. Οι τοίχοι του σώζονται σε ύψος 0,80 μ., αλλά το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι το ψηφιδωτό δάπεδο της αίθουσας.
Το ψηφιδωτό εικονίζει παράσταση με τέθριππο αγωνιστικό άρμα και έχει επιγραφή. Στο μπροστινό μέρος της παράστασης υπάρχουν τρεις «πίνακες» που απεικονίζουν γυναικεία πορτρέτα. Τα ψηφιδωτά αποκολλήθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, όπου και εκτίθενται. Χρονολογούνται στον 3ο αι. μ. Χ. Η επιγραφή που διατηρείται αναφέρεται στα Πύθια, αγώνες προς τιμή του Απόλλωνα, που άρχισαν να γίνονται στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ.
—Πείτε μας δυο λόγια για το αόρατο μνημείο που παρουσιάζετε στην εφαρμογή, και τη σχέση σας μ' αυτό...
Χωρίς να έχω κάποια ιδιαίτερη σχέση με το Ρωμαϊκό λουτρό στην Αντιγονιδών, εξαιτίας όμως της συνήθειάς μου να περπατάω στην πόλη και λόγω της φωτογραφίας, νιώθω ότι έχω ιδιαίτερη σχέση με την πόλη της Θεσσαλονίκης, καθώς και με όλες τις κρυμμένες όψεις αυτής της πόλης που διαστρωματώνονται κάθετα στα σπλάχνα της. Πριν μερικά χρόνια σε συνεργασία με τον Κώστα Κωτσάκη και με το φωτογράφο Αλέξανδρο Αβραμίδη γράψαμε ένα άρθρο στο "Θεσσαλονικέων Πόλις" για τις αφανείς αρχαιότητες μέσα στο κέντρο της πόλης, αλλά και σε γειτονίες στη Άνω πόλη και αλλού και προσπαθήσαμε μέσα από φωτογραφίες των σύγχρονων κτιρίων, καθώς και σχέδια να αναδείξουμε τις αρχαιότητες αυτές, μιας και δεν είχαμε πρόσβαση και να μιλήσουμε όχι μόνο για την ιστορία τους και το τι υπήρξαν κάποτε ,αλλά και για τη σημερινή ζωή τους. Μια από αυτές ήταν και το Λουτρό στην Αντιγονιδών. Το άρθρο αυτό τότε αποτέλεσε την ευκαιρία να αναστοχαστώ στην ιδέα των κρυμμένων αρχαιοτήτων στα υπόγεια των πολυκατοικιών, για το ρόλο της μνήμης και για τα ίχνη της.
—Μιλήστε μας για την εφαρμογή των Αόρατων Μνημείων.
Όντας παρατηρητής από απόσταση και χωρίς να έχω την ευκαιρία να χρησιμοποιήσω την εφαρμογή, επειδή λείπω από την πόλη αυτό το διάστημα για επαγγελματικούς λόγους, μπορώ να πω ότι βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον το ότι δίνεται η ευκαιρία στον επισκέπτη και τον πολίτη να έχει πρόσβαση σε πληροφορίες για μνημεία που δεν είναι ορατά και έχουν να κάνουν με το ανάγλυφο της πόλης. Αυτό που θα ευχόμουν είναι να υπήρχε η ευκαιρία και η δυνατότητα μια παρόμοια εφαρμογή να επεκταθεί και στα κτίρια και στο ιστορικό περιβάλλον της πόλης. Η πόλη της Θεσσαλονίκης έχει πλούσιο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον αλλά κάποιος που την περπατά δεν μπορεί να αναγνώσει τίποτε από τα κτίρια που βλέπει. Ποιος ξέρει για το χάνι στην Εδέσσης, ίσως το τελευταίο στην πόλη, παραδείγματος χάριν; Η διεύρυνση μιας τέτοιας εφαρμογής στα αόρατα, αλλά και στα ορατά μνημεία θα επέτρεπε στους κάτοικους και στους επισκέπτες της πόλης να πάρουν πληροφορίες εξαιρετικά πολύτιμες. Έτσι, η πόλη θα γινόταν αυτό που περιγράφει ο Benjamin, ανοιχτό βιβλίο για ανάγνωση.
—Ποια απ' τα λιγότερο τουριστικά μέρη της Θεσσαλονίκης πιστεύετε ότι είναι τα πιο "φωτογενή";
Όπως έγραψα και παραπάνω περπατώ σε όλη την πόλη και ιδιαιτέρως στα μη "φωτογενή" της σημεία. Για μένα δεν υπάρχουν μη φωτογενή μέρη στην πόλη. Ιδίως αν κάποιος πάψει να ενδιαφέρεται για τις αποκορυφώσεις της ιστορίας και αρχίσει να ψάχνει την πραγματική ζωή της πόλης που πάλλεται στον ιστό της, στις κρυφές γωνιές της, στις πρασιές της. Τα πάντα είναι φωτογενή, αν κάποιος θέλει να παρατηρήσει και να ανακαλύψει τη σημασία του καθημερινού, του ουσιαστικού μέσα στο κοινότοπο.
Κλειώ Δανάη Οθωναίου – ηθοποιός
Νεολιθικός οικισμός στη ΔΕΘ
Η ιστορία της πόλης της Θεσσαλονίκης ξεκινά, συνήθως, με την ίδρυσή της το 315 π. Χ. από τον Κάσσανδρο. Στην πραγματικότητα, όμως, η ιστορία της πόλης πηγαίνει αρκετές χιλιάδες χρόνια πριν από αυτή τη χρονολογία. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες για την πρώτη αυτή περίοδο είναι λίγες και σπάνιες και αποτελούνται κυρίως από τυχαία ευρήματα σωστικών ανασκαφών.
Ένα τέτοιο τυχαίο εύρημα είναι και ο προϊστορικός οικισμός που εντοπίστηκε στο χώρο της ΔΕΘ το 1992-93 κατά την ανέγερση του Βελλίδειου συνεδριακού κέντρου. Ο οικισμός χρονολογείται περίπου 8000 χρόνια πριν από σήμερα. Σε μία έκταση περίπου 800 m2 οι αρχαιολόγοι εντόπισαν λάκκους σε διάφορα μεγέθη και σχήματα που χρησιμοποιούνταν ως χώροι για απορρίμματα, ως αποθήκες και ως ημιυπόγειες κατοικίες. Τα ευρήματα ήταν πήλινα αγγεία, εργαλεία από πέτρα και οστό, εργαλεία υφαντικής και κοσμήματα.
Ο οικισμός αυτός είναι η αρχαιότερη γνωστή εγκατάσταση ανθρώπων στην περιοχή όπου, πολύ αργότερα, αναπτύχθηκε η πόλη της Θεσσαλονίκης.
—Πείτε μας δυο λόγια για το αόρατο μνημείο που παρουσιάζετε στην εφαρμογή, και τη σχέση σας μ' αυτό...
Το μνημείο του Νεολιθικού Οικισμού που ανακαλύφθηκε κάτω από το Βελλίδειο συνεδριακό κέντρο είναι κάτι που γνώρισα μέσα από την εφαρμογή. Ενώ το συγκεκριμένο μνημείο βρίσκεται σε πολύ κοντινό σημείο από το σπίτι μου και καθημερινά περπατώ κατά μήκος του συγκεκριμένου δρόμου, ποτέ δεν μου είχε περάσει από το μυαλό τι θα μπορούσε να κρύβεται από κάτω, παρόλο που είμαι άνθρωπος που αγαπάει το παρελθόν και τα καλά κρυμμένα μυστικά του. Νιώθω συγκίνηση που μαθαίνω την ιστορία του σήμερα. Νιώθω μία περίεργη σύνδεση με αυτό το μνημείο, σαν να είμαι κι εγώ κομμάτι του.
—Μιλήστε μας για την εφαρμογή των Αόρατων Μνημείων.
Είναι εντυπωσιακό να μπορεί να βλέπει κανείς όλα αυτά τα αφανή μνημεία γιατί με κάποιο τρόπο γίνεται ορατό το αόρατο! Αυτό έχει μία τρομακτική γοητεία για το μέρος όπου ζεις , είναι σαν να βλέπεις κομμάτια του εαυτού σου που τα είχες βαθιά κρυμμένα. Τα Αόρατα μνημεία – Ψηφιακή μνήμη είναι μία εντυπωσιακή εφαρμογή και πολύ εύκολη στο να την χρησιμοποιήσει κανείς.
—Ποιο είναι το αγαπημένο σας (σύγχρονο) πολιτιστικό μέρος της πόλης;
Ως άνθρωπος άμεσα εμπλεκόμενος με το κεφάλαιο του πολιτισμού δυσκολεύομαι να επιλέξω ένα και μόνο πολιτιστικό μέρος της πόλης, καθώς για μένα είναι πολύ σημαντικά όλα τα μέρη που προάγουν πολιτισμό σε αυτόν τον τόπο και με όλα έχω κάποια σχέση. Το μόνο που μπορώ να εκφράσω είναι μία ιδιαίτερη αδυναμία που τρέφω για το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο οποίο μένω πολύ κοντά και το επισκέπτομαι πολύ συχνά.
Τέλλος Φίλης - συγγραφέας
Στήλη Όφεων Yilan Mermer
(«Μην πλησιάζετε σ' αυτά τα μάρμαρα γιατί... θα βγουν τα φίδια και θα σας φάνε!»
Η στήλη που στέκεται παραμελημένη και κακοπαθημένη στο πεζοδρόμιο έξω από τη ΔΕΗ προέρχεται από το τέλος της αρχαιότητας - 4ος με 6ος αι. μ. Χ. Είναι το βάθρο κίονα που στήριζε τον ανδριάντα του αυτοκράτορα και βρισκόταν σχεδόν πάντοτε στην ίδια θέση από τη στιγμή που στήθηκε. Τέτοια μνημεία ήταν πολύ διαδεδομένα σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Το συγκεκριμένο αποτελεί σημαντική μαρτυρία για τη στρατηγική σημασία της πόλης αυτή την περίοδο. Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου η στήλη ονομαζόταν "το μάρμαρο του φιδιού", απηχώντας κάποια λαϊκή δοξασία. Σηματοδοτούσε μια πλατεία γνωστή ως "Πλατεία των Όφεων". Μια σειρά από φωτογραφίες, κυρίως από τις αρχές του 20ού αιώνα, απεικονίζουν τη στήλη πάνω στο ψηλό βαθμιδωτό της κρηπίδωμα να λειτουργεί ως φανοστάτης και δίπλα της να σώζεται μια κρήνη.
Στα 1975, λόγω της διάνοιξης της οδού Αγίου Δημητρίου, το μνημείο, μετά από σύντομη ανασκαφή, αποκολλήθηκε από την αρχική του θέση και τοποθετήθηκε πέντε μέτρα βορειότερα, στο σημείο που την συναντάμε και σήμερα.)
—Πείτε μας δυο λόγια για το μέρος που παρουσιάζετε στην εφαρμογή, και τη σχέση σας μ' αυτό...
«Γιλάν Μερμέρ» στα Τούρκικα σημαίνει «τα μάρμαρα του όφεως ». Ο παππούς μου το έλεγε « η στήλη με τα φίδια». Μέναμε απέναντι απ' τα μάρμαρα , αλλά φίδι δεν συναντήσαμε ποτέ. Το θυμάμαι αμυδρά πριν το 1975, όταν μετακινήθηκε στο αριστερό πεζοδρόμιο, κι ο δρόμος άπλωσε, τα αυτοκίνητα αυξήθηκαν και τα παιδιά δεν παίζαμε πια εκεί γύρω απ' αυτό κρυφτό και μήλα, το χρησιμοποίησα σαν τόπο των πρώτων ραντεβού, βρίσκοντας την ευκαιρία στα υποψήφια θύματά μου να κάνω τον έξυπνο λέγοντας την μυθολογία για τα φίδια και τον παραχωμένο ναό της Αφροδίτης στην πλατεία Αντιγονιδών. Μετά από χρόνια απουσίας όταν επέστρεψα στην πόλη, με ξένισε η φθορά από τα καυσαέρια και με θύμωσαν τα συνθήματα με τα ονόματα των ποδοσφαιρικών ομάδων που κάποιοι είχαν γράψει πάνω του.
—Μιλήστε μας για την εφαρμογή των Αόρατων Μνημείων.
Στα χρόνια των ανθρωποφαγικών κοινωνικών δικτύων, με τα γρήγορα like και την επιγραφική ενημέρωση, βρίσκω τη δράση «Αόρατα μνημεία... Ψηφιακή μνήμη» όχι απλά απαραίτητη αλλά κι αυτονόητη. Είναι ο τρόπος να μάθουμε πάνω σε ποια αχνάρια τις Ιστορίας πατάμε καθημερινά, ο τρόπος να αποδεχτούμε ένα πολυπολιτισμικό παρελθόν που τώρα πια δεν περιέχουμε ούτε σαν πόλη ούτε σαν κάτοικοι. Ένας τρόπος να αγαπήσουμε, να κατανοήσουμε και να αποδεχτούμε το παρελθόν, η μόνη διαδικασία για να μπορούμε να έχουμε ένα κάποιο Μέλλον, χωρίς φανατισμούς, δίχως στερεότυπα, χωρίς ανόητους ρατσισμούς και κλειστοφοβικές συμπεριφορές. Οφείλουμε να γνωρίσουμε την πόλη μας για να μπορέσουμε να την αγαπήσουμε.
—Ποια είναι η αγαπημένη σας ταινία που έχει γυριστεί στην Θεσσαλονίκη;
Η «Παρένθεση» του Τάκη Κανελλόπουλου. Με διαφορά. Αυτό το λευκό χιόνι στην παραλία, το ζευγάρι που χάνεται, ένα ερωτικό κρύο... σαν να ήξερε η ίδια η πόλη, και να προετοιμάζονταν για το πραξικόπημα, λίγους μήνες μετά, τον Απρίλη του 1967, ερήμην των ανθρώπων και των συναισθημάτων τους. Η πόλη ζωντανό στοιχείο και ταυτόχρονα ένα τοπίο που έβλεπε το μαύρο που θα σκέπαζε οτιδήποτε λευκό για τα επόμενα επτά χρόνια. Έχει μια υγρασία όλη η ταινία, την κρυφή υγρασία της πόλης ακόμη και στους πιο καυτούς καλοκαιρινούς μήνες. Μια πόλη μυστήρια, σιωπηλή, υπόγεια, δυνατή και γι΄αυτό αφήνει τους πρόσκαιρους επισκέπτες της να την θεωρούν γλετζέδικη, χαβαλετζίδικη κι εύκολη. Μια πόλη εσωτερικών μονολόγων μόνο για τους εκλεκτούς που θα σκύψουν πάω στα αόρατα μνημεία της με προσοχή και σεβασμό.
