«ΕΙΜΑΙ ΓΕΝΝΗΜΑ-ΘΡΕΜΜΑ ΕΞΑΡΧΕΙΩΤΗΣ» λέει ο Σιαμάκ Ετεμάντι και δεν έχει άδικο. Τα περισσότερα χρόνια της ζωής του, από τις σπουδές του μέχρι σήμερα, τα πέρασε δίπλα στην πλατεία Εξαρχείων, όπου διαδραματίζεται και μέρος της πρώτης μεγάλου μήκους ταινίας του Pari, που στα ιρανικά σημαίνει «νεράιδα».
Οι γονείς ενός Ιρανού φοιτητή καταφθάνουν στην Αθήνα, αλλά εκείνος είναι άφαντος. Η μάνα, που ονομάζεται Παρί, φοράει τσαντόρ και γνωρίζει ελάχιστα αγγλικά, αποφασίζει να εντοπίσει τα ίχνη του γιου. Έτσι ξεκινάει μια περιπλάνηση στη σύγχρονη Αθήνα, από τα στέκια των μεταναστών γύρω από την Ομόνοια μέχρι τα πάρτι των Εξαρχείων και τις συγκρούσεις της αστυνομίας και των αναρχικών. Έχοντας βάλει σκοπό της να τον βρει πάση θυσία, περνάει κυριολεκτικά διά πυρός και σιδήρου, αλλά αυτή η αναζήτηση μοιάζει περισσότερο σαν αναζήτηση του ίδιου της του εαυτού. Στην ταινία αναγνωρίζει κανείς δρόμους, μαγαζιά, γκράφιτι, συμπεριφορές, ενώ παράλληλα διεισδύει σε άβατα που δεν είχε φανταστεί, στην Αθήνα ενός αυθεντικού και από επιλογή Ελληνο-ιρανού δημιουργού.
— Θυμάσαι τι σου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση όταν πρωτοήρθες στην Ελλάδα;
Η ελευθερία του κόσμου.
— Υπέροχο συναίσθημα, πράγματι, αλλά εννοούσα κάτι που να σε σόκαρε.
Αισθάνομαι πως οτιδήποτε έχω αγαπήσει σε αυτήν τη χώρα είναι ένας συνδυασμός αρνητικών και θετικών στοιχείων. Καθώς οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να λένε οτιδήποτε έχουν μέσα τους, κάποια στιγμή εκφράζουν και κάποια αρνητικά συναισθήματα. Προερχόμενος από μια πιο κλειστή κουλτούρα, στο πλαίσιο της οποίας δεν μιλάς το ίδιο εύκολα, ήταν κάτι που εκτίμησα πολύ στην πορεία.
Το μεγάλο θέμα για μένα, και αυτό που προσπάθησα να κάνω, ήταν η αναζήτηση της ταυτότητας. Δεν ξέρω αν είναι «ενηλικίωση», αλλά είναι σίγουρα η ιστορία μιας μάνας που ψάχνει να βρει το παιδί της και μπορεί στη διαδικασία να βρει τον εαυτό της.
— Ήσουν εξοικειωμένος με τα δυτικά πρότυπα προτού έρθεις;
Πάρα πολύ. Με το που έφτασα ήξερα ακριβώς πού βρισκόμουν. Φυσικά, υπήρχαν πράγματα που μου έκαναν εντύπωση. Στο Ιράν λ.χ. οι άντρες δεν επιτρέπεται να φοράνε βερμούδα ‒ εγώ ήρθα καλοκαίρι και αντίκρισα μια εντελώς άλλη εικόνα. Οι γυναίκες, από την άλλη, πρέπει να φοράνε υποχρεωτικά μαντίλα. Προερχόμενος από μια μεσοαστική οικογένεια, μεγάλωσα ουσιαστικά με δυτική κουλτούρα, αλλά μέσα στην πόλη η εικόνα ήταν πολύ διαφορετική. Τουλάχιστον τότε, γιατί έχει αλλάξει πολύ και το Ιράν.
— Είσαι η μοναδική περίπτωση σκηνοθέτη που είναι συγχρόνως Έλληνας αλλά και κάτι άλλο και μας δείχνει την Αθήνα μέσα από μια άλλη ματιά. Πιθανολογώ ότι μέσα από τη μάνα βλέπουμε όσα σου έκαναν εντύπωση όταν πρωτοήρθες.
Ακριβώς.
— Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μια ταινία ενηλικίωσης της μάνας;
Το μεγάλο θέμα για μένα, και αυτό που προσπάθησα να κάνω, ήταν η αναζήτηση της ταυτότητας. Δεν ξέρω αν είναι «ενηλικίωση», αλλά είναι σίγουρα η ιστορία μιας μάνας που ψάχνει να βρει το παιδί της και μπορεί στη διαδικασία να βρει τον εαυτό της.
— Αυτό εννοώ, μια καθυστερημένη συνειδητοποίηση.
Υπό αυτή την έννοια, ναι. Μπορεί, όταν μπαίνεις σε μια τέτοια περιπέτεια, να βρεις τον εαυτό σου, που είτε τον είχες χάσει είτε δεν τον ήξερες καν. Αισθάνομαι ότι υπάρχουν στιγμές που αλλάζουν ριζικά τη ζωή μας. Μπαίνουμε σε μια σκοτεινή περιπέτεια και αλλάζουμε σε τέτοιο βαθμό που μπορεί να αποκτήσουμε πρόσβαση σε στοιχεία του εαυτού μας που δεν ξέραμε καν ότι υπάρχουν.
— Στην απέναντι πλευρά υπάρχει ο πατέρας, που είναι η λογική. Στη σκηνή στο Πολυτεχνείο, με φόντο το ρημαδιό και τα γκράφιτι, της λέει: «Αυτό είναι ο παράδεισος;». Θα μπορούσε να είναι ένας οποιοσδήποτε συντηρητικός πατέρας, ακόμα και Έλληνας.
Χαίρομαι που το παρατήρησες, γιατί όντως έτσι είναι. Ήθελα όλοι οι χαρακτήρες να έχουν το δίκιο τους, ιδίως με την κόντρα που υπάρχει μεταξύ τους, και ο άντρας είναι πιο συντηρητικός και παραδοσιακός. Είναι πολύ δύσκολο να μπεις στο Πολυτεχνείο, πρέπει να είσαι άριστος. Όταν, όμως, μπαίνεις μέσα και βλέπεις αυτές τις αντιθέσεις, κατά τη γνώμη μου είναι πάρα πολύ ωραίες, τόσο κινηματογραφικά όσο και στη ζωή. Προσπάθησα να το δείξω αυτό. Πάντως, στο Ιράν η μάνα παίζει αποφασιστικό ρόλο στην πορεία των παιδιών, στις σπουδές τους και σε πολλά άλλα πράγματα.
— Στο πρώτο μέρος της ταινίας είναι σαν να αποκωδικοποιείς τη ζωή των ξένων. Περιφέρονται οι δυο τους σε άσχημες και βρόμικες γειτονιές, σε στέκια ξένων, μοιάζει με ντοκουμέντο, σαν να θέλεις να δείξεις τη ζωή των Ιρανών μεταναστών στην Αθήνα. Λέει ο πρέσβης ότι κάποιοι νέοι, πάνω στην απελπισία τους, εκπορνεύονται.
Η δική μου ζωή είναι εντελώς ενσωματωμένη στην ελληνική πραγματικότητα, αλλά έχω φίλους όλων των ειδών. Το στοιχείο αυτό της διαδρομής στην πόλη δεν ήταν τόσο προσωπικό, όσο η λογική πορεία των πραγμάτων. Δεν θα έλεγα ότι είναι η ζωή των Ιρανών στην Αθήνα, υπάρχει όμως και αυτή η πλευρά. Σίγουρα δεν είναι η μόνη ούτε η κυρίαρχη, δεν υπάρχει μόνο άσπρο-μαύρο. Υπάρχουν μετανάστες, και κάποιοι Ιρανοί ανάμεσά τους, που έχουν μια δύσκολη πορεία στην Αθήνα. Αλλά αυτό δεν είναι το χαρακτηριστικό των μεταναστών.
— Η φτωχολογιά, οι πρόσφυγες, δεν ζουν σ' αυτές τις υποβαθμισμένες περιοχές της ταινίας; Δεν φαίνεται παράδοξο.
Στα περσικά λέμε ότι κάποιος «έχει χάσει τον δρόμο του». Κι όταν κάποιος έχει χάσει τον δρόμο του, δεν θα βρεθεί σε κάποιο καφέ ή μπαρ, οπότε οι γονείς της ταινίας τον ψάχνουν στα σοκάκια.
— Βλέπουμε ότι υπάρχει και κοινότητα εκχριστιανισμένων Ιρανών στην Αθήνα.
Είναι κάτι που συμβαίνει όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και αλλού. Το ζευγάρι καταλήγει εκεί και αισθάνθηκα ότι με αυτόν τον τρόπο συνδέεται με την κουλτούρα του, γιατί για τον άντρα, που είναι θρησκευόμενος, το να μάθει ότι εδώ κάποιοι αλλάζουν τη θρησκεία τους είναι μεγάλο σοκ. Αυτός είναι ο λόγος που έβαλα αυτό το στοιχείο, και είναι απολύτως ρεαλιστικό. Συνδέεται λίγο με την κουλτούρα του ζευγαριού και είναι ένα στοιχείο που δημιουργεί ένταση στην αφήγηση. Δεν είναι τόσο ότι μια μειονότητα των Ιρανών μπορεί να κάνει αυτό το πράγμα ή να φτάνει στο σημείο να εκδίδεται. Τα χρησιμοποιώ καθαρά δραματουργικά αυτά τα δεδομένα, δεν είναι ο κανόνας.
— Πάντως, ούτε τα Εξάρχεια είναι η Ελλάδα.
Συμφωνώ απολύτως, δεν είναι. Και αν μου επιτρέπεις, η Αθήνα παίζει καθοριστικό ρόλο στην ταινία, είναι πανταχού παρούσα.
— Είναι το σώμα της ταινίας.
Ακριβώς, και για μένα είναι βασικός χαρακτήρας. Υπάρχει μια συνομιλία μεταξύ της Παρί και της πόλης. Αλλά σίγουρα η Αθήνα δεν είναι μόνο αυτό το κομμάτι που δείχνω στην ταινία, είναι πολλά πράγματα. Είναι μια ταινία με σασπένς. Ξεκινάει κάπως πιο ρεαλιστικά, γίνεται δραματική, αλλά πολύ γρήγορα αλλάζει ύφος, γίνεται παραισθησιογόνο θρίλερ. Προσπαθούσα να βρω στοιχεία στην πόλη που να δημιουργούν μια αίσθηση θρίλερ, μια φιξιόν εκδοχή της που να βοηθάει αυτή την αφήγηση.
— Η αίσθηση της απειλής και του τρόμου είναι έντονη. Όσα συμβαίνουν γύρω τους είναι εξωφρενικά γι' αυτούς.
Ακριβώς, αλλά για μένα υπήρχε πάντα και το στοιχείο του συναρπαστικού. Γιατί η Παρί, ως χαρακτήρας, φοβάται, αλλά συγχρόνως έχει τρομερή περιέργεια. Κάτι την τραβάει κι εγώ προσπαθούσα να το δείξω αυτό σε σχέση με την πόλη. Σίγουρα υπάρχει κάτι μέσα της, της το λέει ο άντρας της, όπως και η κοπέλα με τους αναρχικούς ‒η Σοφία Κόκκαλη‒, που της λέει να ψάξει μέσα της τον δαίμονα, με την αρχαιοελληνική έννοια της λέξης.
— Τα Εξάρχεια, που είναι το πιο εντυπωσιακό κομμάτι της ταινίας, πρέπει να ήταν για σένα η αποκάλυψη της Ελλάδας όταν πρωτοήρθες.
Ισχύει. Είμαι Εξαρχειώτης γέννημα-θρέμμα! Τα περισσότερα χρόνια της ζωής μου τα έχω ζήσει σε αυτήν τη γειτονιά, αλλά προσπάθησα να τα δείξω όχι με 100% ρεαλιστική προσέγγιση. Αισθάνθηκα ότι έχει ενδιαφέρον. Και πάλι, ήταν η αντίθεση που ήθελα να δείξω.
— Αν τους έβαζες στο Παγκράτι, δεν θα διέφερε από αυτό που ζούσαν στην Τεχεράνη.
Ακριβώς. Το συγκεκριμένο ζευγάρι είναι μεσοαστοί, αλλά της πιο παραδοσιακής πλευράς. Στην Τεχεράνη ένα τέτοιο ζευγάρι θα ήταν μειονότητα. Η πλειονότητα δεν φοράει τσαντόρ. Αυτά τα κοινωνικά στοιχεία είναι συγχρόνως χαρακτηριστικά των ηρώων. Θα ήθελα ο Φαρούκ να πιστέψει πραγματικά σε αρχές όπως η παράδοση, η θρησκεία και ο καθωσπρεπισμός. Δεν είναι στοιχεία που του επιβάλλονται, είναι πράγματα που πιστεύει βαθιά μέσα του. Και ήθελα να έχει το δίκιο του. Ήταν για μένα ένα στοίχημα, ούτε ένας χαρακτήρας της ταινίας να μην είναι λάθος από την αρχή έως το τέλος.
— Γιατί τους επέλεξες, αν δεν είναι αντιπροσωπευτικοί του Ιράν;
Με ενδιέφερε το θέμα της μεταμόρφωσης, της αναγέννησης. Η πορεία της Παρί ήθελα να είναι πολύ μεγάλη, σε όλα τα επίπεδα, όχι μόνο στην εμφάνισή της αλλά και εσωτερικά.
— Όταν συναντιέται με την Κιτσοπούλου είναι σαν να πρόκειται για τον ίδιο άνθρωπο, αλλά με άλλη ιδιότητα.
Έχει ενδιαφέρον αυτό που λες, γιατί υπάρχουν στοιχεία όλων των χαρακτήρων που επικοινωνούν μεταξύ τους.
— Όπως στη σκηνή που συναντάει τον Αργύρη Πανταζάρα, στο κέντρο μιας ορχήστρας θεάτρου, σαν να παίζουν αρχαία τραγωδία.
Χαίρομαι που το παρατήρησες, γιατί είναι κατευθείαν από τη συνάντηση του Οιδίποδα με τον Τειρεσία. Σ' εκείνη τη σκηνή ο Τειρεσίας λέει: «Το πρόβλημα είσαι εσύ». Αυτό είναι και η ουσία του προβλήματος της Παρί, ένα μεγάλο σοκ, γιατί δεν θέλει να το δεχτεί. Μέχρι εκείνη τη στιγμή η Παρί πιστεύει ότι ο γιος αποφεύγει οτιδήποτε συνδέεται με το Ιράν και δεν θέλει να δει τον πατέρα. Υπονοεί ότι εκείνη αποφεύγει. Πάντως, αυτό που λέτε για το αρχαίο θέατρο είναι σωστό, και ως εικόνα και ως ουσία.
— Μια άλλη πτυχή είναι τα γκράφιτι στα πλάνα σου. Συνομιλούν με τη δραματουργία.
Είναι ένα στοιχείο της Αθήνας που δεν μπορείς να αποφύγεις. Είναι παντού, τα βλέπεις. Νομίζω ότι κάνει μεγάλη εντύπωση στους ταξιδιώτες όταν έρχονται στην Αθήνα. Κάποτε ήταν η Νέα Υόρκη, αλλά αυτό έχει αλλάξει. Είναι πανταχού παρόν το γκράφιτι. Σκεφτήκαμε να το χρησιμοποιήσουμε δημιουργικά. Είναι αυτό που θα έλεγα ότι συνομιλεί με τον χαρακτήρα της πόλης. Για παράδειγμα, το γκράφιτι με το μωρό είναι η σύνδεσή της με το παιδί της και η απάντηση σε όλους όσοι της λένε ότι δεν έχει νόημα αυτό που κάνει και ότι πρέπει να φύγει. Η πόλη της δείχνει την επιθυμία της.
— Η πρωταγωνίστριά σου Μελίκα Φορουτάν ζει στο Ιράν;
Γεννήθηκε εκεί, αλλά μεγάλωσε στη Γερμανία από μετανάστες γονείς και εκεί είναι γνωστή ηθοποιός. Πρώτη φορά παίζει στη γλώσσα της. Ήταν ένας δύσκολος ρόλος, δεν υπάρχει σκηνή που να μην είναι επάνω της.
— Συχνά επανέρχονται στοίχοι ενός ποιήματος. Είναι αναγνωρίσιμοι στην κουλτούρα σας;
Είναι ένα ποίημα του Ρουμί. Η κλασική ποίηση παίζει πάρα πολύ σημαντικό ρόλο στην περσική κουλτούρα. Αυτό το ποίημα εγώ το διάβασα πρώτη φορά στα αγγλικά εδώ, στην Αθήνα, και στην αρχή δεν κατάλαβα καν ότι είναι ποίημα του Ρουμί. Όταν το ανακάλυψα ήταν μεγάλη έκπληξη. Αυτό μου έδωσε μεγάλο κουράγιο, γιατί δεν είναι και ακριβώς Ρουμί αλλά μια μεταγραφή στα αγγλικά από τον Coleman Barks, μια εντελώς ελεύθερη μετάφραση. Η συλλογή αυτή έγινε μπεστ-σέλερ στην Αμερική, με τράβηξε πολύ.
Στην ταινία, η Παρί, με τα σπαστά αγγλικά που ξέρει, προσπαθεί να μεταφράσει στα περσικά το ποίημα, έτσι οι στίχοι τη συνδέουν με τον γιο της. Το ποίημα ξαναγίνεται περσικό, αλλά δεν έχει καμία σχέση με το ποίημα του Ρουμί. Υπάρχει, όμως, η ελπίδα ότι η ουσία και η δύναμη του ποιήματος είναι εκεί. Αυτό για μένα είναι χαρακτηριστικό της εποχής που ζούμε, όπου λαοί μετακινούνται, κουλτούρες και γλώσσες αναμειγνύονται. Το βρίσκω πολύ χαρακτηριστικό στοιχείο της εποχής μας.
Ένα ποίημα, που θεωρούμε ότι είναι το πιο δύσκολο πράγμα να μεταφραστεί, μπορεί να ξαναγραφτεί σε μια άλλη γλώσσα, να μεταδώσει την ουσία του, να αγγίξει τον κόσμο και να επιστρέψει στη γλώσσα από την οποία ξεκίνησε. Αυτό το παιχνίδι με ενδιέφερε πολύ. Η κλασική ποίηση στην περσική κουλτούρα είναι σχεδόν ιερό πράγμα. Την προσέγγιση αυτή κάποιοι μπορεί να τη θεωρήσουν ακόμα και βέβηλη. Για μένα ήταν ένα ερώτημα που ήθελα να θέσω μέσω της ταινίας, να ξεκινήσω μια συζήτηση.
— Η θρησκεία, εφόσον επέλεξες να ζεις εδώ, δεν θα έχει τόση σημασία για σένα.
Είμαστε πολλά πράγματα χωρίς να το ξέρουμε. Όπως λέει ο Ζίζεκ: «Μπορεί να είμαι άθεος, αλλά είμαι καθολικός άθεος, κι εσύ μπορεί να είσαι Εβραίος άθεος ή μουσουλμάνος άθεος». Οπωσδήποτε η χώρα και η θρησκεία με την οποία μεγαλώσαμε μας επηρεάζουν.
— Νομίζω ότι αν κάνεις πολιτικό σχόλιο, είναι για την Ελλάδα, και όσον αφορά το χάλι του πανεπιστημίου και όσον αφορά τις συγκρούσεις με την αστυνομία. Απλώς το κάνεις με ευγένεια.
Εγώ αλλού ήθελα να εστιάσω. Δεν με ενδιαφέρει να κάνω πολιτική ταινία ή κάποιο statement. Με ενδιαφέρει η αντίθεση που υπάρχει μέσα στα πράγματα. Ακόμα και σε μια στιγμή που η Παρί κινδυνεύει να πάθει κακό, βρίσκει τον δρόμο της. Το γεγονός της έδειξε τον δρόμο προς κάτι καλό. Από την προσωπική μου εμπειρία στην Ελλάδα θα μπορούσα να μιλήσω μόνο θετικά. Πραγματικά μου έχει φερθεί καλά αυτή η χώρα σε όλα τα επίπεδα ‒ οι φιλίες, οι σπουδές, οι δουλειές που έχω κάνει.
Σίγουρα, όταν έρχεσαι σε μια ξένη χώρα, υπάρχουν δυσκολίες, αλλά, αν είσαι αισιόδοξος και κρατήσεις την αγκαλιά σου ανοιχτή, δηλαδή αν πλησιάζεις με κατανόηση ακόμα και τις δύσκολες καταστάσεις, βγαίνεις κερδισμένος. Ως μετανάστης μπορεί να έχεις την υποχρέωση να προσπαθείς παραπάνω, μπορεί να έχεις δίκιο να αισθάνεσαι ότι ο άλλος δεν σε κατανοεί και ότι σε αδικεί, αλλά με λίγη προσπάθεια θα έχεις καλύτερο αποτέλεσμα. Τώρα, όσον αφορά την ταινία, το κέντρο αυτού που έψαχνα ήταν πάντα η πορεία της αλλαγής της γυναίκας αυτής.
—Γιατί χρησιμοποίησες το όνομα της μητέρας σου για τον κεντρικό χαρακτήρα και τίτλο της ταινίας;
Έλα ντε! Η έμπνευση για την ταινία μου ήρθε όταν περίμενα τη μητέρα μου στο αεροδρόμιο, όταν σκέφτηκα τι θα γινόταν αν δεν με έβρισκε εκεί. Ευτυχώς, δεν συνέβη κάτι τέτοιο, αλλά κράτησα την έμπνευση, γιατί θεώρησα ότι αυτό μπορεί να σήμαινε και κάτι.
— Η μητέρα σου τι αντιδράσεις είχε στις εδώ επισκέψεις;
Της άρεσε πάρα πολύ. Αισθάνθηκε χαρά που ζω εδώ, αν και της λείπω και αυτό το πράγμα γίνεται επίπονο, ιδιαίτερα όσο μεγαλώνουμε.
— Δεν υπήρξε κάτι που να την ξένισε;
Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση, αλλά όχι. Και έχει πλάκα γιατί το σπίτι μου είναι σχεδόν πάνω στην πλατεία Εξαρχείων και πολύ συχνά έβλεπε τα επεισόδια κάτω. Αλλά ποτέ δεν μου είπε κάτι.
— Ούτε υπάρχει κάτι που να τη στενοχωρεί σε σχέση με τη ζωή σου, που αν είχες μείνει στο Ιράν δεν θα είχε συμβεί.
Δεν μου ανέφερε κάτι. Έχω αλλάξει πολύ, νομίζω ότι αυτό την ιντρίγκαρε παραπάνω. Ήταν σαν να της άρεσε ο τρόπος που άλλαζα. Οι σχέσεις μεταξύ μανάδων και γιων στο Ιράν είναι όπως σε όλη τη Μέση Ανατολή και τη Μεσόγειο.
— Είναι ιρανική ή ελληνική ταινία;
Νομίζω ότι είναι αυτό που είμαι κι εγώ κατά κάποιον τρόπο. Αυτό που είναι η εποχή μας, η σύγκρουση και η σύγκλιση των πολιτισμών που εύχομαι να καταλήξουν σε κάτι δημιουργικό. Ένα έργο μέσα από προσωπικές εμπειρίες που απέκτησα, έχοντας ζήσει τόσα χρόνια σε ένα μέρος, που όμως δεν είναι η γενέτειρά σου.
Η ταινία «Pari» του Σιαμάκ Ετεμάντι κυκλοφορεί στους κινηματογράφους την Πέμπτη 16/7, σε διανομή Cinobo.
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
σχόλια