Η παλέτα των χρωμάτων είναι ιδιαίτερη, ένα αλλόκοτο πάντρεμα των θερμών αποχρώσεων της ερήμου και των neon σπινθήρων που θα συναντούσε κανείς στην καρδιά μιας μηχανής.
Οι λεπτομέρειες στους τοίχους είναι κι αυτές ασυνήθιστες: τοιχογραφίες που θυμίζουν αραβικό μαυσωλείο μπλέκονται με cyberpunk στοιχεία και αφηρημένες πινελιές. Οι τρεις ανθρώπινες φιγούρες που απεικονίζονται στο κέντρο του έργου βρίσκονται κι αυτές σε κάποιου είδους μεταίχμιο – τα φορέματά τους μοιάζουν ταυτόχρονα μπαρόκ και φουτουριστικά, ενώ ατενίζουν τη θέα που ξεπροβάλλει από ένα γιγάντιο κυκλικό παράθυρο με έναν συνδυασμό δέους και γαλήνης.
Το μεγαλοπρεπές «Théâtre d’opéra spatial» («Θέατρο Διαστημικής Όπερας») του Τζέισον Άλεν, καλλιτέχνη και σχεδιαστή βιντεοπαιχνιδιών, κατέκτησε την περασμένη εβδομάδα το πολυπόθητο πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό Καλών Τεχνών της Πολιτείας του Κολοράντο στην κατηγορία της ψηφιακά επεξεργασμένης φωτογραφίας. Κατάφερε να αποσπάσει τον ομόφωνο έπαινο της κριτικής επιτροπής, που ξεχώρισε σε αυτό «τη σπάνια αισθητική του η οποία ακροβατεί με μοναδικό τρόπο μεταξύ ενός γνώριμου παρελθόντος κι ενός απρόβλεπτου μέλλοντος».
Το σχόλιό τους έμελλε να αποδειχθεί εξαιρετικά ταιριαστό στην περίπτωση του βραβευμένου πίνακα. Κι αυτό γιατί, παρότι το «Théâtre d’opéra spatial» δίνει την εντύπωση μιας εξαιρετικά καλοδουλεμένης φωτοσύνθεσης, για τη δημιουργία του ο Άλεν δεν χρειάστηκε να κάνει τίποτα παραπάνω από το να πληκτρολογήσει την ιδέα του σε μια μηχανή αναζήτησης. Τα υπόλοιπα τα ανέλαβε ο αλγόριθμος.
Σήμερα, η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στην παραγωγή τέχνης έχει εξελιχθεί σε σχεδόν αναπόσπαστο κομμάτι της καλλιτεχνικής καθημερινότητας. Αρκεί να πληκτρολογήσει κανείς την περιγραφή της εικόνας που επιθυμεί και λίγα δευτερόλεπτα αργότερα η εντολή του θα έχει μετουσιωθεί σε μια καλαίσθητη εικόνα.
Το «Théâtre d’opéra spatial» δημιουργήθηκε με το λογισμικό MidJourney, το πλέον δημοφιλές σύστημα τεχνητής νοημοσύνης, που έχει τη δυνατότητα να παράγει εξαιρετικά λεπτομερείς και εντυπωσιακές εικόνες βασισμένο στις περιγραφές και εντολές του εκάστοτε χρήστη.
Μαζί με την πρώτη θέση στον διαγωνισμό του Κολοράντο, το έργο κατέκτησε και μια ξεχωριστή θέση στην Ιστορία της Τέχνης ως η πρώτη περίπτωση δημιουργήματος αλγορίθμου που πετυχαίνει μια διάκριση σε καλλιτεχνικό διαγωνισμό. Και όπως ήταν αναμενόμενο, πέρα από τον ενθουσιασμό των απανταχού computer nerds και τεχνο-οραματιστών, ο πίνακας πυροδότησε μια θύελλα ανησυχιών και οργισμένων αντιδράσεων στην παγκόσμια καλλιτεχνική σφαίρα.
«Είναι ένα αίσχος», ανέφερε χαρακτηριστικά ένας λογαριασμός στο Twitter, με το σχόλιο να λαμβάνει εκατοντάδες χιλιάδες κοινοποιήσεις σε ένα μόλις εικοσιτετράωρο. «Γι’ αυτόν τον λόγο, άλλωστε, δεν επιτρέπουμε στα ρομπότ να συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες».
Ο δημιουργός του βραβευμένου πίνακα δεν φάνηκε να πτοείται από τις θυελλώδεις αντιδράσεις. «Δεν θα απολογηθώ για κάτι, κέρδισα χωρίς να παραβιάσω κάποιον κανόνα», επέμενε ο Άλεν, ξεκαθαρίζοντας πως είχε επισημάνει τη χρήση του λογισμικού MidJourney στους διοργανωτές του διαγωνισμού και προτρέποντας τους καλλιτέχνες να ξεπεράσουν τους ενδοιασμούς τους για τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στην καλλιτεχνική παραγωγή.
«Η τεχνολογία δεν πρόκειται να σταματήσει», κατέληξε. «Η τέχνη, φίλε μου, έχει πλέον πεθάνει. Το ΑΙ νίκησε. Οι άνθρωποι έχασαν τη μάχη».
Από τα υπόγεια του πανεπιστημίων στις δημοπρασίες του Christie's
Συμπληρώνεται, πλέον, σχεδόν μισός αιώνας από την παρθενική εμφάνιση της «υπολογιστικής τέχνης», αποτέλεσμα της παθιασμένης αγάπης του Βρετανού καλλιτέχνη Χάρολντ Κοέν για τη ζωγραφική και τον προγραμματισμό.
Το 1972, ο ζωγράφος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του San Diego ανέπτυξε έναν εξαιρετικά πρωτοποριακό αλγόριθμο, τον οποίο βάφτισε χαϊδευτικά «Aaron» και ο οποίος επέτρεπε στους –τότε γιγάντιους– υπολογιστές τρίτης γενιάς να σχεδιάζουν αυτόνομα, μιμούμενοι τα ελεύθερα σχέδια του ίδιου του Κοέν.
Η λογική της εφεύρεσης του καθηγητή ήταν απλή: ο καλλιτέχνης καθόριζε ένα μικρό σύνολο κανόνων και μορφών στον υπολογιστή, στη συνέχεια ο υπολογιστής συνέθετε τις πληροφορίες σε πρωτότυπα σχέδια και έπειτα τις μετέφερε στο χαρτί με τη χρήση ενός μικροσκοπικού ζωγραφικού ρομπότ εξοπλισμένου με έναν μαρκαδόρο. Ο Κοέν και ο Aaron εμφανίστηκαν από κοινού στην έκτη έκθεση Ντοκουμέντα στο Κάσελ και έναν χρόνο αργότερα τα έργα τους εκτέθηκαν στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Άμστερνταμ. Το κουτί της Πανδώρας είχε πλέον ανοίξει.
Στα τέλη του εικοστού αιώνα η καλλιτεχνική συνεργασία ανθρώπου και μηχανής άρχισε να αναπτύσσεται με αστραπιαία ταχύτητα, καθώς η άνοδος του προσωπικού υπολογιστή και κατ’ επέκταση ο εκδημοκρατισμός του προγραμματισμού επέτρεψε για πρώτη φορά σε ανθρώπους με ελάχιστο τεχνολογικό υπόβαθρο να πειραματιστούν με τα δημιουργικά λογισμικά.
Ερευνητές ανά τον κόσμο ξεκίνησαν να δημιουργούν γιγάντιες βάσεις οπτικών δεδομένων, χάρη στις οποίες μπορούσαν να εκπαιδεύσουν τους σύγχρονους αλγορίθμους στην καταλογογράφηση φωτογραφιών και στην αναγνώριση αντικειμένων. Η γνώση μεταξύ ανθρώπων και μηχανών ξεκίνησε να ταξιδεύει με έντονους ρυθμούς.
Το πραγματικό breakthrough, ωστόσο, έμελλε να φτάσει το 2014, χάρη στην εξέλιξη της μηχανικής μάθησης και τη δημιουργία των πρώτων αλγορίθμων GAN («Generative Adversarial Network»). Αφού πρώτα είχαν τροφοδοτηθεί με δεκάδες χιλιάδες αναπαραστάσεις, φωτογραφίες και ζωγραφιές, τα νέα υπολογιστικά συστήματα είχαν την ικανότητα όχι απλώς να κατανοούν εις βάθος τις λεπτομέρειες της εκάστοτε αισθητικής αλλά συνάμα να εμπνέονται από αυτές και να δημιουργούν αυτόνομα τις δικές τους πρωτότυπες εικόνες.
Στην αρχή, η εκκολαπτόμενη τεχνολογία εξελισσόταν σχετικά σιωπηλά. Το 2018, όμως, κατάφερε να μαγνητίσει τα βλέμματα του κόσμου όταν ένα πορτρέτο της γαλλικής καλλιτεχνικής κολεκτίβας Obvious, που δημιουργήθηκε με τη χρήση αλγορίθμων GAN, πουλήθηκε στον οίκο Christie's έναντι του αστρονομικού ποσού των 432.000 δολαρίων.
Το τρίο των καλλιτεχνών εκπαίδευσε τον αλγόριθμο, «ταΐζοντάς» τον με πάνω από 15.000 διάσημα πορτρέτα από τον δέκατο τέταρτο μέχρι τον εικοστό αιώνα, προτού ζητήσει από αυτόν να δημιουργήσει το δικό του ιδανικό πορτρέτο.
Το αποτέλεσμα ήταν τόσο συναρπαστικό όσο και ιδιόρρυθμο: ένα ευδιάκριτο ανθρώπινο πρόσωπο ζωγραφισμένο στο ύφος των μεγάλων δημιουργών της Αναγέννησης, με διάσπαρτες «παράφωνες» λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από τα μοτίβα τα οποία διακρίνει ο ανθρώπινος εγκέφαλος.
Ήταν ταυτόχρονα και η πρώτη φορά που τα ηθικά ζητήματα γύρω από τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στην τέχνη πήραν σάρκα και οστά. Μετά τη λήξη της δημοπρασίας μέχρι και τα ίδια τα μέλη της κολεκτίβας παραδέχτηκαν πως δεν ήταν βέβαια ποιος δικαιούται να υπογράψει το έργο τέχνης: οι δημιουργοί του αλγορίθμου ή ο ίδιος ο αλγόριθμος;
Τεχνητή νοημοσύνη: Εργαλείο ή ανταγωνιστής;
Σήμερα, η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στην παραγωγή τέχνης έχει εξελιχθεί σε σχεδόν αναπόσπαστο κομμάτι της καλλιτεχνικής καθημερινότητας. Εργαλεία όπως το DALL-E 2, το MidJourney και το Stable Diffusion επιτρέπουν ακόμα και στον πιο τεχνολογικά αναλφάβητο χρήστη να δημιουργήσει μια απίστευτη γκάμα εντυπωσιακών εικόνων. Αρκεί να πληκτρολογήσει την περιγραφή της εικόνας που επιθυμεί –από ένα σουρεαλιστικό κυκλαδίτικο τοπίο μέχρι μια ρεαλιστική απεικόνιση νεκρής φύσης στο ύφος κάποιου αναγεννησιακού καλλιτέχνη– και λίγα δευτερόλεπτα αργότερα η εντολή του θα έχει μετουσιωθεί σε μια καλαίσθητη εικόνα.
Η ευκολία με την οποία τα σύγχρονα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης μετατρέπουν κείμενα σε πλούσιες εικόνες έχει γεννήσει ένα νέο φαινόμενο, ευδιάκριτο στην ψηφιακή σφαίρα. Αρκεί ένα απλό σερφάρισμα στα social media των τελευταίων μηνών για να συναντήσει κανείς έναν ωκεανό από AI-generated εικόνες που κατακλύζει σχεδόν κάθε διαδικτυακό διάλογο – από memes και εικονικά σχόλια της καθημερινότητας μέχρι προσπάθειες απεικόνισης αγαπημένων λογοτεχνικών χαρακτήρων και οπτικοποιήσεις της επικείμενης κλιματικής καταστροφής.
Η διείσδυση του «AI art» στην παραγωγή έργων τέχνης και οπτικού περιεχομένου, όμως, είναι ήδη αρκετά βαθύτερη απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς. Πρόσφατα το «Atlantic» παραδέχτηκε πως έχει ξεκινήσει ήδη να χρησιμοποιεί εικόνες που παράγονται από λογισμικά τεχνητής νοημοσύνης στην κορυφή των κειμένων του – έναν χώρο που συνηθώς προοριζόταν για φωτογραφίες και illustrations που παρήγε το προσωπικό του αμερικανικού περιοδικού.
«Το αποτέλεσμα των εικόνων είναι ήδη αρκετά καλό», ανέφερε πρόσφατα σε συνέντευξή της η καλλιτέχνις Κάρλα Όρτιζ που έχει συνεργαστεί στο παρελθόν με την Ubisoft, τη Marvel και το HBO. «Δεν θα εκπλαγώ αν σύντομα δούμε τον αντίκτυπο της τεχνητής νοημοσύνης στην αγορά εργασίας. Το AI art μπορεί να επηρεάσει όχι μόνο τους εικονογράφους αλλά και τους φωτογράφους, τους γραφίστες, τα μοντέλα, σχεδόν κάθε επάγγελμα που σχετίζεται με την παραγωγή μιας εικόνας. Όλα αυτά θα μπορούσαν ενδεχομένως να αναπληρωθούν σε έναν βαθμό από την τεχνητή νοημοσύνη».
Φυσικά, οι διαξιφισμοί για τη χρήση της τεχνολογίας στην καλλιτεχνική δημιουργία δεν αποτελούν καινούργιο φαινόμενο. Ποιος μπορεί να ξεχάσει, άλλωστε, πως η εφεύρεση της κάμερας αποδοκιμάστηκε πλήρως από τους Ευρωπαίους ζωγράφους του δέκατου ένατου αιώνα, με τον Γάλλο ποιητή και κριτικό τέχνης Σαρλ Πιερ Μποντλέρ να αποκαλεί τη φωτογραφία «τον πιο θανάσιμο εχθρό της τέχνης».
Αντίστοιχα υποτιμητικά ήταν και τα σχόλια μερίδας του καλλιτεχνικού κόσμου όταν έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα προγράμματα ψηφιακής επεξεργασίας της εικόνας, όπως το Photoshop και το Illustrator.
Ωστόσο αρκετοί καλλιτέχνες πιστεύουν πως η ειδοποιός διαφορά με το λεγόμενο «AI art» είναι η ελάχιστη προσπάθεια που απαιτείται από τον δημιουργό και κατ’ επέκταση η πιθανή εξάλειψη κάθε ανθρώπινου στοιχείου από την καλλιτεχνική δημιουργία, καθώς και τα ακανθώδη ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας.
«Προφανώς και νιώθω πως απειλούμαι», δηλώνει χαρακτηριστικά η Αμερικανίδα ζωγράφος Σάρα Μόργκαν. «Η τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς, τα λογισμικά παράγουν εικόνες με ασύγκριτες ταχύτητες. Αναρωτιέμαι αν σε λίγα χρόνια θα υπάρχει κανείς που να θέλει να αγοράσει τους πίνακές μου, όταν θα μπορεί να πληκτρολογεί σε έναν αλγόριθμο τις προτιμήσεις του και να δημιουργεί εκπληκτικές εικόνες σε λίγα δευτερόλεπτα».
Έπειτα από μια μακρά παύση, η νεαρή ζωγράφος προσθέτει με έναν αναστεναγμό: «Και ξέρεις ποιο είναι το χειρότερο; Πως κάθε έργο που αναρτώ στο διαδίκτυο τροφοδοτεί, ουσιαστικά, τα λογισμικά του μέλλοντος και τα βοηθά να γίνονται ακόμη καλύτερα. Μάλλον είχε απόλυτο δίκιο ο Άλεν. Το ΑΙ έχει ήδη νικήσει».
Υπάρχουν, ωστόσο, και καλλιτέχνες που διατηρούν την πίστη τους στην υπεροχή της δημιουργικότητας του ανθρώπου. «Μόνο εγώ έχω κουραστεί να βλέπω AI-generated εικόνες στο newsfeed μου;», αναφέρει στον λογαριασμό της στο Twitter η διάσημη Youtuber και illustrator Pink Venom. «Οι προθέσεις και τα βιώματα έχουν τη σημασία τους. Άλλο η παραγωγή εικόνας κι άλλο η τέχνη, αγάπη μου», καταλήγει.
