Ο ΒΑΛΤΕΡ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ, μιλώντας για την αποστολή του μεταφραστή, έλεγε ότι τα σημαντικά έργα δεν βρίσκουν ποτέ τους εκλεκτούς μεταφραστές τους κατά την εποχή της δημιουργίας τους. Ο Λευτέρης Αναγνώστου, που έτυχε να πεθάνει την ίδια μέρα με τον Θανάση Βαλτινό, ήταν μεταφραστής δύσκολων και σημαντικών κειμένων από τη γερμανική και αυστριακή παράδοση. Αν αφιερώνω όμως μια λοξή ματιά στην περίπτωσή του, είναι γιατί σε τέτοιους ανθρώπους έχουμε σοβαρές οφειλές, κυρίως εμείς που εισχωρήσαμε, συχνά από τύχη, στα πανεπιστήμια.
Πρόσωπα που δεν γνώρισαν τη θεσμική και υλική προστασία του πανεπιστημιακού ρίχτηκαν με όλες τους τις δυνάμεις σε μια επισφαλή «αγορά ιδεών», εισπράττοντας όλες τις αχαριστίες, τις παλινωδίες, τις αρνήσεις, τις αναξιοπρεπείς αθετήσεις αλλά και χαρές και συγκινητική επιβεβαίωση· ζώντας από κοντά τους καλούς εκδότες αλλά και κάποιους κακούς εμπόρους (αφού άλλωστε όλα τα είχε και τα έχει το εκδοτικό περιβόλι).
Γεννημένος το 1941, ο Λευτέρης Αναγνώστου ήταν από τους νέους που βρέθηκαν στη Δυτική Ευρώπη πολύ πριν από τη δικτατορία (οπότε θα υπάρξουν, ως γνωστόν, πολλά κύματα πολιτικής φυγής ή φοιτητικής μετανάστευσης μιας επόμενης γενιάς, της γενιάς του Κωστή Παπαγιώργη ας πούμε). Οι σπουδές Φιλοσοφίας, Κοινωνιολογίας και η συνάντηση με την ψυχανάλυση στην Ελβετία στάθηκαν, όπως φαίνεται, καθοριστικές για έναν μακρόπνοο προσανατολισμό ζωής. Δεν είναι τυχαίο που στα τέλη της δεκαετίας του '70 ο Αναγνώστου μετέχει στην ίδρυση του Κέντρου Μελετών και Αυτομόρφωσης.
Έρχεται η εποχή της απατηλής ευκολίας και των μεταφραστικών πολύ-apps, όντως απολύτως βολική και συχνά ευχάριστη στον χρήστη, αλλά πολύ μακριά από εκείνο το πνεύμα που έφτιαξε τον Λευτέρη Αναγνώστου και τους άλλους (και τις άλλες) του είδους του.
Ούτε το ότι εκδίδει περιοδικό ακριβώς με τον τίτλο «Αυτομόρφωση». Η λέξη αυτή είχε τότε μια δυναμική που με τους σημερινούς όρους φαντάζει ακατανόητη, αν όχι εξωτική. Ήταν εποχές που μπορούσες να χτίσεις μια σχέση βάθους και έντασης με τα γράμματα και τις ιδέες. Αν ανατρέξει όμως κανείς στα κείμενα και στις δραστηριότητες του περιοδικού «Αυτομόρφωση» τη δεκαετία του '80, θα διαπιστώσει και μια εμφανώς πρακτική και κοινωνική διάσταση: πρωτοβουλίες επιμόρφωσης, ενασχόληση εξωστρεφή με τους νέους και τις γυναίκες, επαφή με τις προσδοκίες της συγκεκριμένης πολιτικής συγκυρίας για μορφές «λαϊκής επιμόρφωσης».
Ο Λευτέρης Αναγνώστου, όμως, για όλους εμάς που μαγνητιστήκαμε από τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων ήταν ένας ορατός και συγχρόνως αόρατος πνευματικός μεσολαβητής. Το όνομα που συναντούσαμε συχνά στα εξώφυλλα έργων του Φρόιντ, στα πιο ζόρικα κείμενα του Αντόρνο (μεταφραστικός άθλος η «Αρνητική Διαλεκτική» αλλά και τα «Minima Moralia!»), στον Μαρκουζε και στον Χάμπερμας. Και έπειτα η συνάντηση του Αναγνώστου με τα μεγάλα κείμενα του άλλου «Γερμανού» του ελληνικού πνεύματος, του Παναγιώτη Κονδύλη. Τέλος, η λογοτεχνική ανύψωση και υπέρβαση στην αναμέτρηση με τον Τόμας Μαν και το τετράτομο «ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού» αλλά και με την Ελφρίντε Γέλινεκ και άλλους.
Όποιος έχει κάποια επαφή με την πραγματικότητα του βιβλίου και με έργα απίστευτης μεταφραστικής και ερμηνευτικής πολυπλοκότητας, μπορεί να καταλάβει και το ανάστημα του Λευτέρη Αναγνώστου. Να συναισθανθεί τη διαδρομή σε ένα μάλλον αφιλόξενο και δίχως επαρκείς ανταμοιβές πεδίο. Το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης το 2005 για το opus του Τόμας Μαν ήταν βέβαια το ελάχιστο για έναν εργάτη του δικού του ύψους.
Τώρα όμως ας ξανασκεφτούμε την αποστολή του μεταφραστή που για μένα είναι ο ακριβός ενδιάμεσος της γλώσσας, ο πολύτιμος «μεσίτης» που μας ξεναγεί στα άγνωστα σπίτια. Αυτό που κάποιοι ονόμαζαν περιφρονητικά «μεταπρατισμός» ξένων ιδεών υπήρξε, παρ' όλα αυτά, ένας τρόπος να μετέχουμε σε κάτι ευρύτερο, σε μια γλωσσική οικουμένη. Μορφές της καθ’ ημάς Μεταπολίτευσης (άλλοτε απαξιωμένης και άλλοτε πονηρά δοξολογημένης), μορφές που δεν ταυτίστηκαν με τα μεγάλα ρεύματα και τις συμβατικές κοίτες αυτών των χρόνων, ήταν πρόσωπα «στο στυλ» του Λευτέρη Αναγνώστου.
Από την Ήπειρο, από την Πελοπόννησο ή από κάποια συνοικία της Αθήνας, νέοι που περιπλανήθηκαν ως εραστές και μάστορες των δύσκολων έργων, των επικίνδυνων συνακροάσεων με βιβλία που δεν σήκωναν αστεία. Το ευγενέστερο προλεταριάτο των γραμμάτων μας και κάποια πρόσωπα που το ενσάρκωσαν, μισοαριστοκράτες και ριζοσπάστες συνάμα, εντός και εκτός θεσμών και πρωτοκόλλων.
Τους χρωστάμε ευγνωμοσύνη. Ιδίως τώρα που έρχεται η εποχή της απατηλής ευκολίας και των μεταφραστικών πολύ-apps, όντως απολύτως βολική και συχνά ευχάριστη στον χρήστη, αλλά πολύ μακριά από εκείνο το πνεύμα που έφτιαξε τον Λευτέρη Αναγνώστου και τους άλλους (και τις άλλες) του είδους του. Τώρα ίσως είναι η στιγμή να επανεκτιμήσουμε ό,τι έφτιαξαν για μας και για τη χώρα αυτή και την τροχιά του πολιτισμού της.