ΑΠΟ ΤΟΝ ΡΩΜΑΝΟ ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗ - ΠΙΣΤΟΦΙΔΗ
Ολοένα και περισσότερα ζευγάρια που πρόκειται να τεκνοποιήσουν καλούνται να πάρουν μία κρίσιμη απόφαση. Πρέπει να φυλάξουν τα αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα του ομφαλοπλακουντιακού αίματος ή όχι; Και εφόσον αποφασίσουν να τα φυλάξουν, πρέπει να τα φυλάξουν σε ιδιωτική τράπεζα για οικογενειακή χρήση ή σε δημόσια τράπεζα από όπου μπορούν να χρησιμοποιηθούν από οποιονδήποτε τα έχει ανάγκη; Συζητήσαμε τις απορίες μας με την Καθηγήτρια Ελένη Παπαδάκη.
Η Δρ Ελένη Παπαδάκη είναι Καθηγήτρια Αιματολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, Διευθύντρια της Αιματολογικής Κλινικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου Κρήτης και Διευθύντρια της Δημόσιας Τράπεζας Ομφαλικών Βλαστοκυττάρων Κρήτης και του Εργαστηρίου Μελέτης Αιμοποίησης. Είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Αιματολογικής Εταιρείας (2016-2020) και υπήρξε Αναπληρώτρια Πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης (2013-2015).
— Τι είναι το ομφαλοπλακουντιακό αίμα, γιατί το θέλουμε και πώς το παίρνουμε;
Το ομφαλοπλακουντιακό αίμα είναι το αίμα που παραμένει στον πλακούντα και τον ομφάλιο λώρο μετά τον τοκετό. Περιέχει κύτταρα και συστατικά που φυσιολογικά ανευρίσκονται και στο αίμα, όμως, επιπρόσθετα, περιέχει και μεγάλο αριθμό αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων. Γι' αυτό ακριβώς θέλουμε το ομφαλοπλακουντιακό αίμα· γιατί όταν τα αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα χορηγηθούν σε άτομο το οποίο πάσχει από αιματολογικό νόσημα που χρειάζεται μεταμόσχευση, μπορούν να αναγεννήσουν όλα τα κύτταρα του αίματος. Τα αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα συνηθίζεται να αποκαλούνται και βλαστοκύτταρα· όμως κανονικά, βλαστοκύτταρα είναι μόνο τα κύτταρα τις πρώτες μέρες της εμβρυϊκής ζωής. Το ομφαλοπλακουντιακό αίμα το παίρνουμε μετά την αποκοπή του ομφάλιου λώρου και την απομάκρυνση του νεογέννητου. Γίνεται πολύ εύκολα, σαν μια απλή αιμοληψία, παρακεντώντας την ομφαλική φλέβα που περιέχεται στον λώρο. Η διαδικασία δεν έχει κανένα απολύτως κίνδυνο για τη μητέρα ή το νεογέννητο, ούτε είναι επώδυνη.
Είναι πολύ σημαντικό να αυξήσουμε τον αριθμό των δειγμάτων ομφαλοπλακουντιακού αίματος που φυλάσσονται στις Δημόσιες Τράπεζες, ώστε χάρη και στους δότες μυελού των οστών, να διασφαλίζεται ο ελληνικός πληθυσμός που θα νοσήσει από αιματολογικό νόσημα και θα χρειαστεί μεταμόσχευση.
— Πού φυλάσσεται το ομφαλοπλακουντιακό αίμα, υπό ποιες συνθήκες και για πόσο καιρό;
Το ομφαλοπλακουντιακό αίμα, μετά από ειδική κατεργασία κατά την οποία απομακρύνονται τα ερυθρά αιμοσφαίρια, ώστε αυτό που απομένει να είναι εμπλουτισμένο σε αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα, φυλάσσεται σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες, μέσα σε υγρό άζωτο, σε ειδικές δομές. Παρά το ότι τα κύτταρα μπορούν θεωρητικά να διατηρούνται σε υγρό άζωτο επ' άπειρο, αποφεύγουμε να τα χρησιμοποιήσουμε για κλινικούς σκοπούς μετά από 20-25 έτη.
— Το αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα χρησιμοποιούνται για μεταμόσχευση. Όμως, πόσο σημαντικό είναι το ομφαλοπλακουντιακό αίμα για τη μεταμόσχευση; Δεν υπάρχουν άλλες πηγές;
Το ομφαλοπλακουντιακό αίμα που κανονικά είναι ένα βιολογικό απόβλητο, είναι πολύτιμο για ασθενείς που χρειάζονται αλλογενή μεταμόσχευση αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων. Αλλογενής ονομάζεται η μεταμόσχευση αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων σε άτομο διαφορετικό από αυτό από το οποίο προέρχονται τα κύτταρα, με την προϋπόθεση ότι δότης και λήπτης των κυττάρων έχουν ιστική συμβατότητα. Εκτός από την αλλογενή, υπάρχει και η αυτόλογη μεταμόσχευση στην οποία δότης και λήπτης είναι το ίδιο άτομο· δηλαδή, τα αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα χορηγούνται στον ίδιο τον ασθενή. Σε άλλα νοσήματα έχει ένδειξη η αλλογενής μεταμόσχευση, σε άλλα η αυτόλογη. Όταν λοιπόν ένας ασθενής χρειάζεται αλλογενή μεταμόσχευση αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων, πρώτα διερευνάται η οικογένεια για τυχόν ύπαρξη συμβατού αδελφού/αδελφής. Η απόλυτη συμβατότητα μεταξύ του δότη αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων και του λήπτη είναι ουσιαστικής σημασίας για την καλή έκβαση της μεταμόσχευσης. Η πιθανότητα όμως να βρεθεί συμβατός συγγενής δότης στην οικογένεια είναι 25%. Για τους ασθενείς χωρίς συμβατό συγγενή δότη, γίνεται αναζήτηση συμβατού δότη στην παγκόσμια δεξαμενή δοτών μυελού των οστών και στις Δημόσιες Τράπεζες ομφαλοπλακουντιακού αίματος. Άλλες πηγές δεν υπάρχουν. Αν δεν βρεθεί συμβατός δότης μυελού των οστών στην παγκόσμια δεξαμενή ή συμβατό μόσχευμα ομφαλοπλακουντιακού αίματος, μπορεί κατ' εξαίρεση να γίνει μεταμόσχευση μυελού των οστών από άτομο της οικογένειας με μικρότερο βαθμό συμβατότητας, η διαδικασία όμως αυτή έχει μεγάλα προβλήματα.
— Σε ποια νοσήματα μπορούν να βοηθήσουν τα αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα που παίρνουμε από το ομφαλοπλακουντιακό αίμα και σε ποια όχι;
Το ομφαλοπλακουντιακό αίμα χρησιμοποιείται όπου και ο μυελός των οστών· δηλαδή, σε περιπτώσεις ασθενών που χρειάζονται μεταμόσχευση αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιείται στη θεραπεία ασθενών με αιματολογικές κακοήθειες (κυρίως λευχαιμίες), συγγενή αιματολογικά νοσήματα όπως ανοσολογικές ανεπάρκειες και αιμοσφαιρινοπάθειες, αλλά και στην απλαστική αναιμία, άλλα νοσήματα ανεπάρκειας μυελού, καθώς και σε συγγενεις μεταβολικές διαταραχές. Παραδείγματα νοσημάτων όπου έχει χρησιμοποιηθεί ομφαλοπλακουντιακό αίμα είναι η οξεία μυελογενής λευχαιμία, η οξεία λεμφοβλαστική λευχαιμία, η νεανική μυελομονοκυτταρική λευχαιμία, μυελοδυσπλαστικά σύνδρομα, πλασματοκυτταρικές δυσκρασίες, απλαστική αναιμία τύπου Fanconi, βαριά συνδυασμένη ανοσοανεπάρκεια και ανοσολογική ανεπάρκεια τύπου Wiskott Aldrich, μεσογειακή αναιμία, δρεπανοκυτταρική αναιμία και τα νοσήματα του μεταβολισμού Hurler και Krabbe. Η μεταμόσχευση αιμοποιητικών κυττάρων δεν χρησιμοποιείται σε μη-αιματολογικά νοσήματα ή σε μη-αιματολογικούς καρκίνους.
— Εκτός από δημόσιες τράπεζες, υπάρχουν και ιδιωτικές. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσά τους;
Οι Δημόσιες Τράπεζες λειτουργούν σε νοσηλευτικά ιδρύματα Ν.Π.Δ.Δ. (Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου) ή Ν.Π.Ι.Δ. (Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου) κοινωφελούς/μη-κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Η φύλαξη του ομφαλοπλακουντιακού αίματος γίνεται δωρεάν, με σκοπό την εξυπηρέτηση οποιουδήποτε συμβατού ασθενή ανά τον κόσμο το έχει ανάγκη. Οι Ιδιωτικές Τράπεζες λειτουργούν σε ιδιωτικές κλινικές ή έχουν τη μορφή Ν.Π.Ι.Δ., η φύλαξη γίνεται με οικονομικό αντάλλαγμα (περίπου 1500-2000$ στις ΗΠΑ) για πιθανή αυτόλογη μεταμόσχευση (μεταμόσχευση στο ίδιο το παιδί, εφόσον νοσήσει) ή οικογενειακή χρήση.
— Αν δώσω το ομφαλοπλακουντιακό αίμα του παιδιού μου σε ιδιωτική τράπεζα, θα μπορέσει όντως να το χρησιμοποιήσει το ίδιο αργότερα αν αρρωστήσει;
Η οικογενειακή φύλαξη έχει νόημα μόνο για τη λεγόμενη κατευθυνόμενη φύλαξη, όταν δηλαδή υπάρχει ήδη ένα παιδί στην οικογένεια που χρειάζεται μεταμόσχευση και οι γονείς μπαίνουν στη διαδικασία να τεκνοποιήσουν για να χρησιμοποιηθεί το ομφαλοπλακουντιακό αίμα, εάν είναι συμβατό, για τη θεραπεία του πάσχοντος παιδιού. Η κατευθυνόμενη φύλαξη γίνεται δωρεάν στη Δημόσιες Τράπεζες. Φύλαξη για το ίδιο το παιδί δεν έχει νόημα, γιατί (α) αν πάσχει από γενετικό νόσημα, αυτονόητο είναι ότι πάσχουν και τα κύτταρα του ομφαλοπλακουντιακού αίματός του και (β) αν νοσήσει το παιδί από λευχαιμία, δεν έχει ένδειξη η αυτόλογη μεταμόσχευση, αλλά η αλλογενής· θα χρειαστεί δηλαδή αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα από άλλο, συμβατό, υγιή άνθρωπο. Λέω λευχαιμία, γιατί στην πρώτη 25ετία της ζωής του παιδιού, το διάστημα δηλαδή που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τα αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα που έχουν φυλαχθεί, το κύριο νόσημα στο οποίο έχει ένδειξη η μεταμόσχευση είναι η οξεία λευχαιμία. Όπως είπαμε, όμως, στη λευχαιμία έχει ένδειξη η αλλογενής μεταμόσχευση. Άλλα νοσήματα που μπορεί να πάθει το παιδί και να έχει ένδειξη η αυτόλογη μεταμόσχευση, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιήσει τα φυλαγμένα του κύτταρα είναι τα λεμφώματα. Είναι όμως σπάνια, έτσι που η πιθανότητα χρησιμοποίησης των κυττάρων για το ίδιο το παιδί είναι πολύ μικρή, περίπου (1:20.000). Παγκοσμίως, ενώ έχουν γίνει πάνω από 30.000 αλλογενείς μεταμοσχεύσεις από δείγματα Δημόσιων Τραπεζών, έχει γίνει πολύ περιορισμένος αριθμός αυτόλογων μεταμοσχεύσεων με χρήση ομφαλοπλακουντιακού αίματος από Ιδιωτικές Τράπεζες.
— Ποια είναι η κατάσταση στη χώρα σε ό,τι αφορά τις δημόσιες και ιδιωτικές τράπεζες;
Στη χώρα μας, λειτουργούν τόσο Δημόσιες Τράπεζες Ομφαλοπλακουντιακού Αίματος (στο Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, στο Γενικό Νοσοκομείο Παπανικολάου της Θεσσαλονίκης και στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου Κρήτης) όσο και Ιδιωτικές. Ας σημειωθεί ότι η Γαλλία ―η χώρα που ξεκίνησε τις μεταμοσχεύσεις από ομφαλοπλακουντιακό αίμα― δεν έχει επιτρέψει τη λειτουργία Ιδιωτικών Τραπεζών.
— Προς ποια κατεύθυνση πρέπει να δουλέψουμε στο μέλλον;
Είναι πολύ σημαντικό να αυξήσουμε τον αριθμό των δειγμάτων ομφαλοπλακουντιακού αίματος που φυλάσσονται στις Δημόσιες Τράπεζες, ώστε χάρη και στους δότες μυελού των οστών, να διασφαλίζεται ο ελληνικός πληθυσμός που θα νοσήσει από αιματολογικό νόσημα και θα χρειαστεί μεταμόσχευση. Χρειάζεται, επίσης, διαρκής και αντικειμενική ενημέρωση των ζευγαριών και στενή συνεργασία του προσωπικού των Μαιευτηρίων και των Δημόσιων Τραπεζών, ώστε να διασφαλίζεται ποιοτικός αριθμός δειγμάτων ομφαλοπλακουντιακού αίματος. Τέλος, υπάρχει ενδιαφέρον για την ανάπτυξη τεχνικών που θα αυξάνουν τον αριθμό των αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων ανά μονάδα ομφαλοπλακουντιακού αίματος, αλλά και μεθόδων χρησιμοποίησης άλλων κυτταρικών πληθυσμών από το ομφαλοπλακουντιακό αίμα (για παράδειγμα, δενδριτικών κυττάρων και ειδικών λεμφοκυττάρων) για την ανοσοθεραπεία ασθενών με λευχαιμία.
