Χιλιάδες πιστοί, υψηλοί προσκεκλημένοι, χέρια υψωμένα που κρατούσαν iΡhone, χορηγοί επικοινωνίας, μια ειδική πτήση, live streaming μεταδόσεις, ένα σύγχρονο site και διαφημιστικές καταχωρίσεις συμπληρώνουν το πάζλ με τίτλο: «Η Ελλάδα προσκυνά το ιερό σκήνωμα της Αγίας Ελένης». Ύστερα από 1.700 χρόνια, την περασμένη Κυριακή ήρθε στη χώρα μας το σκήνωμα της πρώτης χριστιανής αυτοκράτειρας από τη Βενετία, καθώς και ένα κομμάτι του Τιμίου Σταυρού. Θα βρίσκεται στον Ιερό Προσκυνηματικό Ναό της Αγίας Βαρβάρας, κοντά στο Αιγάλεω. Σημειωτέον, πριν από δύο χρόνια, το 2015, είχε γίνει κάτι παρόμοιο με τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας, που είχαν έρθει στη χώρα μας και τα προσκύνησαν περισσότεροι από 600.000 άνθρωποι. Φέτος, οι προβλέψεις μιλούν για διπλάσιο νούμερο επισκεπτών. Όμως, τα ερωτήματα είναι πολλά, οι αντιδράσεις ακόμη περισσότερες και οι απαντήσεις ελάχιστες. Πού πηγαίνουν τα χρήματα; Γιατί η υποδοχή έγινε με τιμές αρχηγού κράτους; Τι σχέση έχουν με την Εκκλησία οι χορηγοί επικοινωνίας; Πολλοί είπαν ότι όλα γίνονται για να γεμίσει το παγκάρι στους δύσκολους καιρούς της οικονομικής κρίσης. Εμπόριο ελπίδας ή χριστιανική αλληλεγγύη; Θρησκευτική διπλωματία ή φόρος τιμής; Πολιτικό παρεμπόριο ή ιστορική στιγμή;
Επισκεφθήκαμε τη Μονή Πετράκη και μιλήσαμε με τον άνθρωπο στον οποίο ανήκει η πρωτοβουλία της άφιξης των ιερών κειμηλίων, τον γενικό διευθυντή της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, τον επίσκοπο Φαναρίου Αγαθάγγελο.
«Οι πιστοί που θα έρθουν να προσκυνήσουν, θα δουν το ιερό σκήνωμα της Αγίας Ελένης, το οποίο είναι τοποθετημένο εντός λάρνακας σε δύο λειψανοθήκες. Η μία λειψανοθήκη είναι μια ανθρωπόμορφη αργυρή κεφαλή με στέμμα, η οποία παρουσιάζει το πρόσωπο κεκοιμημένης γυναικός και εμπεριέχει εντός αυτής τμήμα της τιμίας κάρας. Η δεύτερη μεταλλική λειψανοθήκη έχει σχήμα ανθρώπινου σωματότυπου και εμπεριέχει στο εσωτερικό της τα λείψανα της Αγίας αριθμημένα και σφραγισμένα με ειδική σφραγίδα του Ρωμαιοκαθολικού Πατριαρχείου της Βενετίας. Η λειψανοθήκη αυτή είναι ενδεδυμένη με δύο ενδύματα που φορά η Αγία, ένα το παλαιό βενετσιάνικο ένδυμα και ένα αυτό που φιλοτέχνησε και πρόσφερε η Αποστολική Διακονία. Τα μοναδικά ιερά λείψανα της Αγίας Ελένης, τα οποία έχουν υποστεί τη διαδικασία της κανονικής αναγνώρισης κατά το έτος 1929, είναι αυτά που φυλάσσονται στη Βενετία. Πρόκειται περί των λειψάνων γυναικός που έζησε κατά τον 4ο αιώνα και απέθανε σε γεροντική ηλικία 80 με 85 ετών περίπου. Παράλληλα, τα ιερά λείψανα είναι τμήμα της κάρας (ινιακό οστούν, βρεγματικό οστούν, οφθαλμικές κόγχες, ρινικά οστά, θραύσματα) και το μεγαλύτερο τμήμα του υπολοίπου σώματος» θα μου πει ο επίσκοπος Φαναρίου.
Αναμφίβολα, δεν έχουμε το δικαίωμα να αφαιρέσουμε την προσδοκία του θαύματος από τις καρδιές των ανθρώπων και ματαίως αγωνίζονται κάποιοι να διακόψουν τη σχέση των ανθρώπων με τον Θεό.
Ποια ήταν η αφορμή; «Η Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος εορτάζει τα 80 χρόνια διακονίας και προσφοράς στην οικουμένη και τι καλύτερο από την υποδοχή του σκηνώματος της Αγίας Ελένης καθώς και του Τιμίου Σταυρού. Θέλαμε με αυτό τον τρόπο να υπενθυμίσουμε σε όλη την Ευρώπη ότι οι ρίζες της ανάγονται στην αποστολική εποχή και το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι έχει διαμορφωθεί από τον βασικό πυλώνα της πίστης. Αυτή είναι η ομορφιά της οικουμενικότητας του ελληνικού πολιτισμού. Βέβαια, αυτή η πρωτοβουλία είχε αρκετές γραφειοκρατικές διαδικασίες, από τη μεγαλύτερη έως τη μικρότερη» απαντά.
Θυμίζω στον επίσκοπο ότι και πριν από δύο χρόνια είχε συμβεί ακριβώς το ίδιο με τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας. Πώς είναι δυνατόν να συμφωνεί η Εκκλησία με τα κοσμικά στοιχεία, δεχόμενη την υποδοχή των λειψάνων με τιμές αρχηγού κράτους; Πώς συμβαδίζει όλο αυτό το τελετουργικό με την ταπεινότητα που κηρύττει ο χριστιανισμός; «Θα ήθελα να σας πω ότι ο όρος "τιμές αρχηγού κράτους" αφορά μόνο την υποδοχή κοσμικών προσώπων και ποτέ δεν τον χρησιμοποίησε η Εκκλησία. Χρησιμοποιείται μόνο στο πρωτόκολλο της εθιμοτυπίας της πολιτικής και πολιτειακής ηγεσίας και αφορά την υποδοχή των ηγετών. Επαναλαμβάνω ότι εμείς δεν υιοθετούμε τον όρο αυτόν. Υποδεχτήκαμε με ιεροπρέπεια και μεγαλοπρέπεια τα ιερά λείψανα και τον Τίμιο Σταυρό. Από κει και πέρα, τιμά την ελληνική πολιτεία το ότι τα ιερά κειμήλια έγιναν δεκτά παρουσία κορυφαίων πολιτικών προσωπικοτήτων».
Δεν πρόκειται για μια θρησκευτική εκμετάλλευση που εκδηλώνεται μέσω της λειψανολατρίας; «Θα μου επιτρέψετε να σας απαντήσω λέγοντας ότι όποιος θέλει, μπορεί να ακολουθήσει. Είναι μια ελεύθερη επιλογή του καθενός και μια ανοιχτή πρόσκληση στους ανθρώπους που επιλέγουν να προσκυνήσουν. Σ' εκείνους που είναι αρνητικοί ή εκφράζουν επιφυλάξεις λέω ότι εμείς δεν εκμεταλλευόμαστε κανέναν. Ελεύθερα έρχεται όποιος επιθυμεί. Πρόκειται για ένα εκκλησιαστικό και πολιτιστικό γεγονός με χαρακτήρα ιστορικής μνήμης. Κατανοώ ότι κάποιοι δεν μπορούν να αντιληφθούν αυτή την πραγματικότητα, ωστόσο ιστορικά είναι μια αλήθεια» λέει.
Το προσκύνημα των λειψάνων αποτελεί μια ιδιαίτερα επικερδή δραστηριότητα, αφού το χριστεπώνυμο πλήθος αφήνει τον οβολό του. Από τον ερχομό των λειψάνων της Αγίας Βαρβάρας τα έσοδα ξεπέρασαν τα 600.000 ευρώ. Επιβεβαιώνει το συγκεκριμένο ποσό; «Τα έσοδα ήταν 200.000 ευρώ και τα υπόλοιπα 400.000 αφορούν την εμπορική αξία των φαρμάκων που πρόσφεραν οι πολίτες. Το οικονομικό θέμα σε αυτή την προσπάθεια είναι το τελευταίο που θα έπρεπε να μας απασχολεί. Για εμάς δεν έχει καμία σημασία». Σπεύδω να αναφέρω ότι πολλοί αναρωτιούνται πού πηγαίνουν όλα αυτά τα χρήματα κι αυτό αποτελεί ένα πολύ σημαντικό θέμα. «Πηγαίνουν στο κοινωνικό έργο της Αποστολικής Διακονίας. Δίπλα μας έχουμε ένα οικοτροφείο στο οποίο διαμένουν 90 φοιτητές, Έλληνες και ξένοι, χωρίς να πληρώνουν. Μισθοδοτούμε κάθε μήνα 600 ιθαγενείς κληρικούς σε Αφρική και Ασία. Όλες αυτές οι ανάγκες, λοιπόν, καλύπτονται από τα χρήματα αυτά, τα οποία είναι έσοδα ενός νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου που φορολογείται κανονικά, πληρώνει εισφορές και προσφέρει στην κοινωνία. Μόνο τα δύο τελευταία χρόνια μοιράσαμε βιβλία σε σχολεία του εξωτερικού, σε συλλόγους, στον στρατό και σε νοσοκομεία, των οποίων η εμπορική αξία αποτιμάται στα 500.000 ευρώ» τονίζει.
Σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως η δημιουργία του site με live streaming μεταδόσεις, χορηγούς επικοινωνίας και γραφείο Τύπου, αυξάνοντας την καχυποψία περί εμπορικής εκμετάλλευσης των λειψάνων. Τι απαντά; «Εμείς δεν ζητήσαμε κανέναν χορηγό. Πρόκειται για χορηγούς που δεν έδωσαν χρήματα αλλά παραχώρησαν την τεχνογνωσία τους. Τα ΕΛΤΑ κυκλοφόρησαν μια σειρά γραμματοσήμων, ο ΟΤΕ μας βοήθησε στο οπτικοακουστικό υλικό και η αερογραμμές της οικογένειας Μουζενίδη διέθεσε το αεροσκάφος για τη μεταφορά και την επιστροφή των ιερών κειμηλίων. Επίσης, η ηλεκτρονική χρήση βοήθησε προκειμένου να ευχαριστήσουμε τους ανθρώπους που συνέβαλαν στο συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός. Δεν έπρεπε να πούμε ένα "ευχαριστώ" σε αυτούς τους ανθρώπους; Κάποιος διέθεσε αεροπλάνο για να έρθει το σκήνωμα στην Ελλάδα και πρέπει να το πούμε. Επίσης, το site δημιουργήθηκε για ενημερωτικούς λόγους. Ξέρετε πόσα ξένα πρακτορεία, είτε ειδήσεων είτε ταξιδιωτικά, αντλούν πληροφορίες από κει; Υπάρχει τεράστιο ενδιαφέρον για το γεγονός της άφιξης των ιερών κειμηλίων. Όλα είναι θέμα καλής διάθεσης και στοιχειώδους εξυπνάδας» υποστηρίζει ο γενικός διευθυντής της Αποστολικής Διακονίας.
Οι εικόνες από την περιφορά της λάρνακας να είναι θολωμένη από την υγρασία και τον κόσμο να ταλαιπωρείται στην αναμονή για πολλές ώρες έκαναν τον γύρο του Διαδικτύου. Το 2015 είχαμε δει παρόμοιες σκηνές απείρου κάλλους με φωνές, υστερίες, σπρωξίματα στο νοσοκομείο «Άγιος Σάββας», όπου οι μόνοι που δεν κατάφεραν τελικά να προσκυνήσουν ήταν οι καρκινοπαθείς. «Για την περιφορά που αναφέρετε τι έπρεπε να κάνουμε; Πρόκειται για φυσικά υλικά που επηρεάζονται από τη θερμότητα του ηλίου. Η λιτανεία είναι κάτι που ανήκει στην ορθόδοξη πίστη και συμβαίνει αρκετά συχνά, είτε στη μεταφορά εικόνων είτε στον επιτάφιο. Αυτή είναι η παράδοσή μας. Όσον αφορά τα υπόλοιπα που είπατε, εμείς δεν ζητήσαμε να πάνε τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας στο νοσοκομείο, η διοίκηση μας κάλεσε να τα πάμε. Τα υπόλοιπα ήταν ευθύνη των ανθρώπων του νοσοκομείου. Αναμφίβολα, δεν έχουμε το δικαίωμα να αφαιρέσουμε την προσδοκία του θαύματος από τις καρδιές των ανθρώπων και ματαίως αγωνίζονται κάποιοι να διακόψουν τη σχέση των ανθρώπων με τον Θεό. Εμείς θα συνεχίσουμε να διαδίδουμε την οικουμενικότητα του ελληνικού πολιτισμού» καταλήγει.
Και φυσικά, υπάρχει αντίλογος
Ο «ιερές μπίζνες» μέσω της λατρείας των λειψάνων δεν είναι ένα φαινόμενο που απαντά μόνο στην εποχή μας – το συναντάμε εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Από την κάρα του Αγίου Ανδρέα έως την Αγία Ζώνη και τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας, αποτελεί συνήθη πρακτική εκ μέρους της Εκκλησίας, που συμβαδίζει πάντοτε με την εκάστοτε πολιτική ηγεσία. Ποιοι είναι οι λόγοι που η επικρατούσα θρησκεία προχωρά σε αντίστοιχες πρωτοβουλίες; Εν έτει 2017, δεν είναι αναχρονιστικό να καλείς τους πιστούς σε προσκύνημα σκηνωμάτων; «Χωρίς καμιά αμφιβολία, είναι μια αναχρονιστική πράξη, αν και ο χαρακτηρισμός είναι αρκετά επιεικής. Πρόκειται για ένα γεγονός του οποίου η ιστορία είναι πολύ παλιά, ενώ σύγχρονοι θεολόγοι είναι σίγουρο ότι θα σας πουν πως παραπέμπει σε αρχαιότερες μορφές της θρησκείας, όπως η μαγεία» λέει ο καθηγητής Κοινωνιολογίας και Κοινωνιολογίας της Θρησκείας του Παντείου Πανεπιστημίου, Αντώνης Παπαρίζος. Και προσθέτει: «Υπάρχουν δύο αιτίες που συνδέονται με αυτό το γεγονός. Η πρώτη είναι ότι ο μέσος άνθρωπος έχει την ανάγκη της αφής, μιας σχέσης άμεσης επικοινωνίας με ό,τι εμφανίζεται ως ιερό και άγιο καθώς και με εκείνο που ονομάζουμε "ανώτερες δυνάμεις" ή "Θεό", ιδιαίτερα στις μεσογειακές κοινωνίες. Επομένως, το σκήνωμα παραπέμπει σε μια άμεση, προσωπική σχέση, έστω και αν πρόκειται για ξύλο ή για κάτι που δεν βλέπουμε. Η λατρεία των σκηνωμάτων ή των σωμάτων των αγίων, ειδικά την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έλαβε μεγάλες διαστάσεις, π.χ. την εποχή της εικονομαχίας είχαν βρεθεί τέσσερις κάρες του Αγίου Θωμά, πέντε δεξιά χέρια της Αγίας Ελένης, τρία αριστερά χέρια μιας άλλης αγίας. Η δεύτερη κύρια αιτία είναι ότι πρόκειται για μια λατρεία των προγόνων που απαντά στην ιστορία της ανθρωπότητας από πολύ παλιά και που η Ορθόδοξη Εκκλησία εξακολουθεί να διατηρεί έως σήμερα, στοχεύοντας στη βαθύτερη ανάγκη του ανθρώπου να προσεγγίσει τον άγιο, δηλαδή τον πρόγονο, μέσω της αμεσότητας και της αντίστοιχης λατρείας. Όμως ο άνθρωπος δεν χρειάζεται τέτοιες μορφές λατρείας για να κατανοήσει τον εαυτό του. Και αναμφισβήτητα θα έπρεπε η ίδια η Ορθόδοξη Εκκλησία να χειραφετηθεί από αυτή την αναχρονιστική λογική. Να την αποσιωπήσει, να την καταργήσει ή να την προσπεράσει σιωπηλά και να σταθεί σε μια άλλη αντίληψη της θεότητας που πρεσβεύει. Αυτή η σκοταδιστική λογική της κυρίαρχης Εκκλησίας βρίσκεται εντελώς έξω από την εποχή που ζούμε».
Η λατρεία των σκηνωμάτων ή των σωμάτων των αγίων, ειδικά την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έλαβε μεγάλες διαστάσεις, π.χ. την εποχή της εικονομαχίας είχαν βρεθεί τέσσερις κάρες του Αγίου Θωμά, πέντε δεξιά χέρια της Αγίας Ελένης, τρία αριστερά χέρια μιας άλλης αγίας.
Τα παραδείγματα της εμπορικής εκμετάλλευσης των λειψάνων είναι πολυάριθμα. Από το 1964, οπότε η κάρα του Αγίου Ανδρέα ήρθε στην πόλη της Πάτρας σε μια τελετή κατά τη διάρκεια της οποίας συμπορεύτηκαν ο τότε πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου με τον αρχηγό της ΕΡΕ, Παναγιώτη Κανελλόπουλο, έως το 2002, όταν ο βιομήχανος και πρώην διοικητής του Αγίου Όρους Κωνσταντίνος Λούλης ζητούσε από τον ηγούμενο Εφραίμ να του φέρει την Αγία Ζώνη στο ομώνυμο εργοστάσιο στη Μαγνησία για τα εγκαίνιά του. Ή την περιφορά της σε σπίτια προβεβλημένων πολιτικών καθώς και τις ευχαριστίες προς τους χορηγούς επικοινωνίας εκ μέρους του Εφραίμ, όπως η διάσημη για την εποχή αντιπροσωπεία αυτοκινήτων που φιλοξενούσε, λόγω μεγάλου παρκινγκ, τις ομιλίες του και βοηθούσε κατά πολύ την περιφορά της Τιμίας Ζώνης ανά την Ελλάδα. Όλα αυτά, φυσικά, σε συνδυασμό με την εκκλησιαστική περιουσία που είναι ανυπολόγιστη, αφού συμπεριλαμβάνει κατά προσέγγιση 10.000 νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, 2.500 μονές, 800 κτίρια και εκτάσεις 1.300.000 στρεμμάτων. «Επίσης, έχει ενδιαφέρον το ότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εκτός από τις ηλεκτρονικές σελίδες της εκάστοτε μονής ή εκκλησίας, υπάρχουν αρκετοί ιερωμένοι που είτε έχουν προσωπικές σελίδες είτε συμμετέχουν ενεργά στα social media, π.χ. στο Facebook. Ξέρετε ότι υπάρχει μεγάλος ναός σε παρακείμενο νησί, που έχει φτάσει σε σημείο να πουλά παντόφλες του αγίου και πλήθος πιστών να τις αγοράζει σε τιμές απλησίαστες; Σαφέστατα, μιλάμε για εμπορευματοποίηση των αναγκών του ανθρώπου, που πάει ακόμα πιο μακριά όταν βλέπουμε να στήνονται έξω από τους ναούς πάγκοι με εικόνες, κομποσκοίνια και άλλα ιερά αντικείμενα. Πρόκειται για επιτήδειους που εμπορεύονται την πίστη του εκάστοτε ανθρώπου σε μεταφυσικές δυνάμεις. Και αυτό στηρίζεται στην άποψη της Εκκλησίας, η οποία λέει πως συγκεντρώνει χρήματα για να παράγει φιλανθρωπικό έργο ή για να συντηρήσει τους θεσμούς που έχει δημιουργήσει. Ιστορικά τα ιερατεία κινούνταν κατ' αυτό τον τρόπο, το ζήτημα όμως είναι κατά πόσο όλο αυτό πραγματοποιείται έντιμα. Η Ιερά Σύνοδος θα έπρεπε, με δική της πρωτοβουλία, να σταματήσει αυτήν τη χυδαία εμπορευματοποίηση και εκμετάλλευση του συναισθήματος του ανθρώπου και να μη δέχεται την άφιξη των σκηνωμάτων με τιμές αρχηγού κράτους, αποδίδοντας, πολύ απλά, θρησκευτικές τιμές. Με αυτό τον τρόπο ευνοεί την πολιτικοποίηση των αγίων, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε είτε σε εκλογική είτε σε πολιτική εκμετάλλευσή τους. Αναμφίβολα, λοιπόν, αναπτύσσεται μια σχέση αμοιβαίας εκμετάλλευσης, γι' αυτό ο διαχωρισμός κράτους-Εκκλησίας θα πρέπει να γίνει άμεσα, σε μια περίοδο που τα πολιτικά ήθη έχουν αλλάξει μορφή, αφού πολιτικοί ταγοί που δήλωναν άθεοι επισκέπτονται το Άγιο Όρος για να πάρουν ένα άτυπο χρίσμα. Επομένως, όταν εξυπηρετείς συγκεκριμένες πολιτικές σκοπιμότητες, κρατάς την κοινωνία στο παρελθόν και δεν την αφήνεις να ανασάνει. Επίσης, επιτυγχάνεις μια συγκινησιακή δέσμευση με τρόπους ζωής και αντιλήψεις που δεν έχουν σχέση με τις ριζικές ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας, όπως ο ορθολογισμός, η εκλογίκευση και ο σεβασμός των δικαιωμάτων. Η ψυχή του ανθρώπου έχει βαθύτερες ανάγκες που δεν αντιμετωπίζονται με την καλλιέργεια παραδοσιακών μορφών θρησκευτικότητας που δεσμεύουν τον άνθρωπο, τον καθηλώνουν και δεν επιτρέπουν τη χειραφέτησή του αλλά με τη συνάντηση των ανθρώπων με άλλους ανθρώπους. Οποιαδήποτε θρησκεία θέλει να έρθει σε επαφή με τα συναισθήματα των ανθρώπων μπορεί να το κάνει μέσω του διαλόγου, αλλά αυτό είναι κοπιαστικό και απαιτεί βαθύτατη καλλιέργεια. Αυτή την οδό την αρνούνται τα ιερατεία γιατί είναι δύσκολη, αντίθετα προτιμούν τη συγκίνηση που προκαλεί η λατρεία των λειψάνων και επιτυγχάνεται πιο εύκολα» καταλήγει ο κ. Παπαρίζος.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
σχόλια