Η Θεσσαλονίκη είναι μια μαγική πόλη, αν έχεις τα μάτια να τη δεις έτσι, εφόσον είναι μια πόλη διαφεύγουσα. Δηλαδή είναι αδύνατο να συλλάβει κάποιος όλες τις πολλαπλές της εκδοχές κι εποχές, τα αφομοιωμένα της επιστρώματα και τις ένδον συγχωνεύσεις των αιώνων και των πολιτισμών, που δημιουργούν ένα μυστηριώδες, ρευστό καλειδοσκόπιο. Είναι η μόνη ευρωπαϊκή πολιτεία με 23 αιώνες διαρκούς, ανελλιπούς αστικής ζωής.
Οι βασικές της περίοδοι, μακεδονική, ελληνορωμαϊκή, βυζαντινή, περίοδος Τουρκοκρατίας, απελευθέρωση και σύγχρονη πόλη, δημιουργούν ένα αμάλγαμα που όσο το μελετάς, τόσο χάνεσαι. Τόσο παθιάζεσαι. Σαν να μπαίνεις σε έναν λαβύρινθο αποπλάνησης, μαγγανείας και μυστικών. Διότι κάθε περίοδος περιέχει κι άλλες εσωτερικές περιπέτειες, αλώσεις, συγκρούσεις, πολιορκίες, καταστροφές, αναστηλώσεις, δόξα και κατάπτωση, υπερέξαρση και καταβύθιση σε ένα απρόβλεπτο συνεχές απροσδόκητων μεταμορφώσεων.
Kάθε περίοδος περιέχει κι άλλες εσωτερικές περιπέτειες, αλώσεις, συγκρούσεις, πολιορκίες, καταστροφές, αναστηλώσεις, δόξα και κατάπτωση, υπερέξαρση και καταβύθιση σε ένα απρόβλεπτο συνεχές απροσδόκητων μεταμορφώσεων.
Όλα αυτά είναι αποτυπωμένα ανάγλυφα ή εγκαυστικά στο σώμα της, είτε ως υπέροχα μνημεία, είτε ως λείψανα, είτε ως υπόγεια σπαράγματα που κάθε τόσο αναδύονται μεγαλοπρεπώς (όπως τώρα, με το μετρό, που βγήκε από τα έγκατα μια ολόκληρη, άλλη πόλη), είτε ως κείμενα ποιητών, χρονογράφων, ιστορικών και μεγάλων θεολόγων που δοξολογούν ή διεκτραγωδούν την ιστορική και κοινωνική περιπέτεια ενός κόμβου που είναι σταυροδρόμι Ανατολής - Δύσης, κλειδί και αντικλείδι, εκβολή και πέρασμα, αναχώρηση και καταφυγή. Δεν το έγραψε τυχαία ο βυζαντινός Χούμνος: «Όσο υπάρχει Θεσσαλονίκη, κανείς άνθρωπος δεν θα μείνει χωρίς πατρίδα».
Αυτή η συγκατάβαση, η ανοχή, το ευανάπνευστο, η γενναιοδωρία, έχουν αναπτυχθεί στους αιώνες από την ίδια τη θέση και την καθημερινή βίωση της πόλης. Κι έγιναν σιγά-σιγά παράδοση. Ο κοσμοπολιτισμός μαζί και ο συντηρητισμός, η τόλμη στις Τέχνες και ταυτόχρονα η εσωστρέφεια, το περίκλειστον και οι ανοιχτοί ορίζοντες της θάλασσας, η ασάλευτη ζωή και το ταξίδι, οι εκκλησιές και ο Βαρδάρης που συγχωρεί τα πάντα, οι μεγάλοι ψαλτάδες και ο Σαββόπουλος, ο Πεντζίκης και η πεζογραφική πρωτοπορία. Το γεγονός πως όλη σχεδόν η μουσική αβανγκάρντ αναδύθηκε από εδώ, την πόλη του Άνθιμου και του Μπουτάρη, δείχνει το αντιφατικό, το περίπλοκο και το δυναμικό στοιχείο που βράζουν εντός της. Η συντήρηση, που είναι θεμιτή, αλλά και που εκτινάσσει με μεγαλύτερη δύναμη το έλασμα της αναζήτησης, που είναι πάντα εν εγρηγόρσει.
Η Θεσσαλονίκη, για όποιον μπορεί να δει, κι αυτό θέλει πολλά χρόνια, επαγρύπνηση και διαρκή ιχνηλασία, είναι μια πόλη μοντέρνα, πολλαπλώς αντιφατική και βαθιά μυστηριακή. Μπορείς να τη δεις τουριστικά, επιφανειακά, κατ' επίφαση, αλλά αν επιμείνεις, μπορείς να αφουγκραστείς τη μυστική πνευματική ζωή της, την εγκάρσια ιερότητα, τη βοή της Ιστορίας κάτω απ' το χώμα, τα μυστικά πατήματα μεγάλων ανθρώπων, την τραγικότητα και τη δόξα, τη μετάνοια και την υπέρβαση, την εμμονή αλλά και το σφρίγος. Αρκεί να δεις τους νέους, πανέμορφους φοιτητές να κάθονται στην προκυμαία με τα πόδια κρεμασμένα πάνω απ' το νερό – νιώθεις πως καταλαβαίνουν τον Ευστάθιο, χωρίς καν να έχουν ακούσει ποτέ το όνομά του.
Η αντιφατικότητα, η σχάση και η σύνθεση, η ιερότητα και το πάθος, αποτυπώθηκαν με ευστοχία σ' εκείνο που είπε ο Μάνος Χατζιδάκις όταν ήρθε και είδε πρώτη φορά τη Θεσσαλονίκη: «Θεέ μου, πόσο αμαρτωλή πρέπει να είναι αυτή η πόλη για να έχει τόσες εκκλησίες!». Και είναι αυτό που δεν καταλαβαίνουν αρκετοί, μιλώντας για συντηρητική πόλη. Καταρχάς διότι δεν υπάρχει μία πολιτεία αλλά πολλές εντός της μίας, που είναι τόσο πολυσύνθετη, ώστε στο βάθος ακατανόητη. Μια πολύ όμορφη γυναίκα, ρευστή, απομυζητική, θηριώδης, τρυφερή και κρυψίνους, με αμαρτωλή ψυχή και εφηβικό χαμόγελο, που ενυδατώνεται και απ' τα ίδια της τα γηρατειά και από την ίδια της τη φθορά διαρκώς αστραφτογεννιέται. Μια πόλη χωρίς ηλικία, μια Παναγιά με μπλουτζίν που τρέχει στην προκυμαία φορώντας λευκά Adidas με αερόσολα και συνεχίζει, πατώντας επί των υδάτων.
Ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης είναι συγγραφέας.
