Μια πληροφορία που κυκλοφορούσε εδώ και λίγο καιρό, ένα όνομα που μας γέμισε ελπίδα και προσδοκίες, μια ομόφωνη απόφαση ενός διοικητικού συμβουλίου που στο παρά πέντε της αυγουστιάτικης παύσης άναψε ξανά τη φλόγα στην πολύπαθη ιστορία της διοργάνωσης «Ελευσίνα 2021 - Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης». Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός είναι από την περασμένη Δευτέρα ο νέος γενικός καλλιτεχνικός διευθυντής της διοργάνωσης, εκείνος που, ως ύστατη λύση, θα επιχειρήσει να διασώσει μια εξαιρετικά προβληματική κατάσταση.
Ο κορυφαίος σκηνοθέτης, ιδιοσυγκρασιακός, πολυτάλαντος, διεθνής, με πολυσχιδές έργο, με μια μοναδική ματιά στην κοινωνία, την ιστορία, και με βαθιά αγάπη για τη μελέτη του βιώματος είναι ο άνθρωπος που καλείται στο παρά πέντε να δώσει σάρκα και οστά σε μια ανάθεση που αποτελεί πια ένα από τα δυσκολότερα στοιχήματα στον τομέα του πολιτισμού.
«Είναι νωρίς να μιλάω γι' αυτά που επιθυμώ. Ωστόσο, όσο περιγράφω τα συναισθήματά μου για την πόλη, νιώθω να πετάγονται μικρές σπίθες οι οποίες όταν θα ανάψουν θα γίνουν αυτά που ονειρεύομαι. Είναι η στιγμή που περισσότερο έχω ανάγκη να ακούσω την πόλη κι η στιγμή να διορθώσω κάτι: δεν υπάρχει δικό μου καλλιτεχνικό όραμα. Υπάρχει μια διαίσθηση που τροφοδοτείται από τις αόρατες δυνάμεις που η πόλη μου παρέχει. Η προοπτική της Ελευσίνας είναι ένα πληθυντικό έργο, σαν ένα χορικό τραγωδίας, στα οποία, όπως ξέρετε, έχω αδυναμία, που με κινητοποιεί να διαχυθώ μέσα σε αυτήν τη χωρητικότητα».
Η Ελευσίνα είναι ανεξήγητη. Ο αρχαιολογικός χώρος και τα ίχνη από όσα ανομολόγητα συνέβαιναν, το τοπίο, το γεγονός ότι αυτή η πόλη συνεχίζει να είναι ένα μυστήριο που δεν ξέφυγε ποτέ από τα μυστήρια του παρελθόντος της... Κανείς δεν πρέπει να λύνει τα μυστήρια. Χρειάζεται, όμως, καμιά φορά να τα αγγίζουμε.
Μαγεμένος από το μυστηριακό αρχαίο παρελθόν της πόλης, αγχωμένος που καλείται να αφήσει το αποτύπωμά του σε μια διοργάνωση που ουσιαστικά ξεκινά επισήμως σε λίγους μήνες (αν και όλες οι ενδείξεις δείχνουν πως, εντός του Σεπτεμβρίου, ανακοινώνεται η μετάθεση της ανάθεσης για το 2023) και αποφασισμένος να πείσει τους ανθρώπους της πόλης ότι προλαβαίνουν, έστω και τώρα, να διεκδικήσουν μια επανεκκίνηση για την περιοχή, ο Μιχάηλ Μαρμαρινός κινείται καθημερινά στην Ελευσίνα απολαμβάνοντας την ισορροπία ανάμεσα στα ίχνη της ιστορίας, στα παρελθόντα μυστήρια και τη σύγχρονη ανθρωπογεωγραφία.
Στο μυαλό του αρχίζουν να αχνοφαίνονται τα σημεία εκείνα στα οποία θέλει να χαράξει ζωντανά ίχνη και αναμνήσεις, οι δράσεις και τα πρόσωπα που θα τον οδηγήσουν σε αυτό που μαγικά καταφέρνει στις παραστάσεις του: να ανάγει το βίωμα σε κοινή μνήμη. Ως τα τέλη Σεπτεμβρίου υπόσχεται πως θα ανακοινώσει το πρόγραμμα για το 2020-2021 και ένα πρώτο, γενικό πλάνο για το βασικό πρόγραμμα της διοργάνωσης, τρία χρόνια μετά (αν τελικά οδηγηθούμε στο 2023).
«Η Ελευσίνα είναι ανεξήγητη. Από πιτσιρίκι με θυμάμαι να πηγαίνω και να χάνομαι εκεί για ώρες. Ο αρχαιολογικός χώρος και τα ίχνη από όσα ανομολόγητα συνέβαιναν, το τοπίο, το γεγονός ότι αυτή η πόλη συνεχίζει να είναι ένα μυστήριο που δεν ξέφυγε ποτέ από τα μυστήρια του παρελθόντος της... Κανείς δεν πρέπει να λύνει τα μυστήρια. Χρειάζεται, όμως, καμιά φορά να τα αγγίζουμε. Γιατί αν τα αισθανθούμε τότε μπορεί να μετατραπούν σε βίωμα.
Η Ελευσίνα είναι γοητευτική. Ήταν πάντα ένα κράμα γεωγραφίας που κάπως τραβούσε και παγίδευε τους κατοίκους της. Το κακό είναι ότι παγίδευε ακόμα και τη βιομηχανική ανάπτυξη. Οπότε σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια περίεργη αντίφαση: από τη μια έχουμε ένα απίστευτο ιστορικό μνημείο και ταυτόχρονα δίπλα του στέκουν μνημεία από άλλη στιγμή της ανθρωπότητας, όπως η βιομηχανική έκρηξη. Είναι μια Νέκυια όπου συνυπάρχουν μνημεία. Και μέσα σε αυτά κατοικούν κάποιοι άνθρωποι, απόλυτα συνδεδεμένοι με τον τόπο, που χρειάζεται όμως να ισορροπούν ανάμεσα σε ένα αρχαίο ίχνος και μια βιομηχανική καμινάδα. Το πρώτο πράγμα, λοιπόν, που σκέφτομαι ότι κουβαλά η πόλη είναι η αντίφαση της, αυτή που ως γνωστόν είναι που παράγει τα δράματα.
Η Ελευσίνα, τέλος, είναι ένα ζωντανό μνημείο που χρειάζεται περιχαράκωση και ανάδειξη. Το μνημείο, για μένα, είναι ένα βέλος το οποίο τρέχει με την ταχύτητα του ανέμου και διασχίζει τον χρόνο χωρίς να ξέρεις από πού ξεκίνησε».
— Πιστεύετε στο παρελθόν των πόλεων;
Μου αγγίζετε μια τρομερά ευαίσθητη χορδή διότι για μένα οι πόλεις είναι δύο πράγματα: από τη μία έχουμε τον φανερό χάρτη που είναι η αποτυπούμενη γεωγραφία τους, δηλαδή η ρυμοτομία και πολεοδομία τους. Κι από την άλλη, έναν δεύτερο χάρτη που βρίσκεται πάνω, κάτω ή δίπλα από τον ορατό και είναι ο αόρατος χάρτης των βιωμάτων. Κάθε πόλη έχει αυτούς τους δύο χάρτες. Θεωρώ ότι ένα από τα έργα που έχει να επιτελέσει η Πολιτιστική Πρωτεύουσα είναι να κάνει ορατό τον αόρατο χάρτη γιατί αυτός επιτρέπει στον επισκέπτη να έρθει σε επαφή με έναν άλλο χρόνο.
— Στον χάρτη υπάρχει όμως και κάτι ακόμα: ένα τεχνοκρατικό κομμάτι που απαιτεί βιασύνη, καθώς υπάρχουν ξεκάθαρες καθυστερήσεις και πολυετείς διενέξεις.
Η αλήθεια είναι ότι ένα κομμάτι του έργου είναι η πάλη με το έργο. Ένα άλλο κομμάτι είναι η πάλη με το Δημόσιο. Θα χρησιμοποιήσω έναν όρο του Μπόις που αποτυπώνει ακριβώς τι έχει να διαχειριστεί αυτή η δραστηριότητα: η διοργάνωση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας είναι ένα έργο κοινωνικής γλυπτικής, με την ευρεία έννοια του όρου. Πράγματι, διάφορα πράγματα έχουν πάει στραβά.
Είναι σαν να υπάρχει μια περίεργη μοίρα με τις πολιτιστικές πρωτεύουσες – αν εξαιρέσεις την πρώτη, εκείνη της Αθήνας, με τη Μελίνα. Παρόλο που η καθεμιά είχε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, όλες λειτουργούσαν αποτρεπτικά για την επόμενη. Σαν να υπάρχει παντού το φάντασμα μιας αρνητικής εμπειρίας που όλες προσπάθησαν να αποφύγουν. Είναι σαν να ξεκινούσαν όλες με μια σειρά από «μην». Αλλά με τα «μην» και τα «δεν» δεν μπορείς να πας ούτε μέχρι το περίπτερο, όχι να στηρίξεις τόσο σοβαρό θεσμό.
— Η αναμέτρηση με το Δημόσιο δεν σας τρομάζει;
Προφανώς δεν μπορώ να παραβλέψω το γρανάζι του Δημοσίου στο οποίο θεωρώ ότι αναλώθηκαν πολλές ψυχές και πνεύματα. Όπως επίσης δεν πρέπει με κανένα τρόπο να διαγράψουμε ό,τι έχει γίνει στο παρελθόν. Έχει καταβληθεί τρομερός κόπος και πιθανότατα αυτός να μας δίνει σήμερα την ευκαιρία να κάνουμε το επόμενο βήμα χωρίς να χρειαστεί να επανανακαλύψουμε τον τροχό. Υπάρχει η ανάγκη για αποτίμηση των πεπραγμένων στην Ελευσίνα.
— Στους ανθρώπους που εμπλέκονται με την Πολιτιστική Πρωτεύουσα έχετε –μέχρι τώρα– δει περισσότερο την λαχτάρα της επιτυχίας η την αγανάκτηση και παραίτηση για όσα πήγαν στραβά ως τώρα;
Δεν ξέρω αν αυτό είναι ο προσωπικός μου ιμπρεσιονισμός, αλλά την παραίτηση δεν την είδα πουθενά. Την απελπισία την είδα. Σαν ένα ρούχο που μόλις έβγαλαν. Όμως και τη λαχτάρα να επιτύχει αυτή η ύστατη προσπάθεια την αναγνωρίζω. Και αυτή είναι η θετική πλευρά της απελπισίας. Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα «ἢ τὰν ἢ ἐπὶ τᾶς». Είμαι σαν τον τερματοφύλακα μπροστά από το πέναλτι. Το φοβάμαι και ταυτόχρονα θέλω να το παλέψω.
Άκουσα από έναν άνθρωπο στο συμβούλιο μια φοβερή φράση προχθές: αν η ζωή δεν ήταν τόσο περίπλοκη και δύσκολη, δεν θα είχε νόημα η έννοια του παραδείσου. Μαζί, λοιπόν, τους καλώ να δημιουργήσουμε γεγονότα/μοντέλα τα οποία θα λειτουργήσουν ως πρότυπα. Όχι με την έννοια του κληροδοτήματος, άλλωστε νιώθω πολύ ζωντανός για να σκεφτώ διαθήκες, αλλά με την έννοια της παρακαταθήκης.
— Μα, οι παρακαταθήκες, και κυρίως η απουσία τους, είναι η σοβαρότερη κριτική που γίνεται σε τέτοιους θεσμούς, από τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες μέχρι την Ολυμπιάδα.
Δεν με ενδιαφέρει σε αυτήν τη φάση η σύγκριση με άλλες αποτυχίες. Η μελέτη του αρνητικού έχει να μου δώσει πράγματα, η αντιπαραβολή όχι. Το δικό μου βλέμμα για την Ελευσίνα κρύβει μια εσωτερική δυναμική και μια βαθιά επιθυμία να αφεθούν στην πόλη μετά τη διοργάνωση κάποιοι μοναδικοί τόποι/χώροι. Αν τα καταφέρουμε, θεωρώ ότι η Ελευσίνα θα είναι μία διαρκής εστία πολιτισμού, μόνο και μόνο για τη χρήση ή την επίσκεψη αυτών των σημείων.
Ένας τέτοιος χώρος είναι το Ελαιουργείο, η ΠΥΡΚΑΛ (μένει όμως να αποσαφηνιστεί η χρήση της) και ένα μαγικό μέρος, το εργοστάσιο χρωμάτων Ίρις, το όποιο περιβάλλεται από έναν θαυμάσιο χώρο εργατικών κατοικιών. Πρόκειται για ένα μοναδικό αρχιτεκτόνημα και βιομηχανικό μνημείο για το οποίο έχω δοκιμάσει όλα τα επιφωνήματα που μπορεί να βγουν από το σώμα μου.
— Σε αυτούς που λένε πως κάποιος που δεν έχει τη βιωματική εμπειρία της καθημερινότητας της Ελευσίνας πώς μπορεί να είναι αποτελεσματικός στην υλοποίηση του προγράμματος, τι απαντάτε;
Απαντώ με μια αντίστοιχη ερώτηση: πώς είναι δυνατόν κάποιος που δεν έχει σκοτώσει δυο παιδιά να υποδυθεί τη Μήδεια;
— Με τα έργα που έχουν σχεδιαστεί τι θα γίνει;
Είναι νωρίς να απαντήσω γιατί απαιτεί περίσκεψη. Θέλω και εγώ να μάθω σε ποιο στάδιο βρίσκονται οι δράσεις και αναθέσεις. Κάποια θα πρέπει να επιδιωχθούν άμεσα, κάποια ίσως αναθεωρηθούν και μένει να δούμε ποια καινούργια θα προστεθούν. Αυτός μάλλον είναι ο τριπλός άξονας στον οποίο θα κινηθούμε.
— Έχετε ήδη σηκώσει το τηλέφωνο για προτάσεις σε καλλιτέχνες;
Δεν ήθελα μέχρι να υπάρξει επίσημη ανακοίνωση να ονειρεύομαι εκτός του πραγματικού, διότι δεν είναι λειτουργικά ηθικό και αφαιρεί κάτι από την ορμή που σου δίνει η ειλημμένη απόφαση. Ωστόσο, πάνω στον ενθουσιασμό μου έχω κάνει σε πρόσωπα νύξη, λέγοντας με μεγάλη επιφύλαξη ότι υπάρχει πιθανότητα να συμβεί αυτό. Θέλω να αξιοποιηθούν γνωστοί Έλληνες του εξωτερικού αλλά και ξένοι καλλιτέχνες που με κάποιο τρόπο έχουν σχέση με την ελληνική ψυχή.
— Ας κλείσουμε με μια ερώτηση που τριγυρίζει στο μυαλό όσων είδαμε τις φωτογραφίες από τη δεξίωση στο Προεδρικό Μέγαρο για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας: τον Γιώργο Λούκο τον έχετε στο μυαλό σας;
Υπάρχει ως σκέψη το λεγόμενο αόρατο συμβούλιο. Θα είναι μια ομάδα κρίσιμων ανθρώπων που μπορούν πραγματικά να συνεισφέρουν ενεργά, ανεξάρτητα με το αν φαίνονται ή όχι. Για μένα η παρουσία του σε αυτό το συμβούλιο θα ήταν όχι μόνο χαρά, όχι μόνο ευγνωμοσύνη, αλλά και μία ευκαιρία να αποκατασταθεί στη βαθιά μας συνείδηση ένας πόνος ο οποίος είναι μάταιος, άδικος, θλιβερός και ανάδελφος.
— Μια συγγνώμη περιγράφετε.
Ναι. Και να σας πω σε ποιον οφείλουμε το γεγονός ότι στο ελληνικό λεξιλόγιο και κοινό αίσθημα επανεισήχθη η έννοια της συγγνώμης; Στον κύριο Τσιόδρα. Νομίζω ότι η βοήθεια αυτού του ανθρώπου ήταν κρίσιμη, όχι μόνο για τον κορωνοϊό αλλά και για την υπενθύμιση ενός ελληνικού ήθους το οποίο φέρουμε ακόμα και όσοι το αντιστρατευόμαστε. Αυτή ήταν η μεγάλη, στωική του συμβολή στην ταραχή της πανδημίας: χωρίς τη μεγαλοσύνη μιας ελάχιστης συγνώμη δεν υπάρχουμε ως ποιότητα.
Και δεν αναφέρομαι στην «κανονική» συγγνώμη η οποία προφανώς θα έρθει για τον Γιώργο Λούκο με την απόδοση δικαιοσύνης. Αλίμονο, άλλωστε, αν περιμένουμε πάντα τους θεσμούς για να ζήσουμε. Μιλάω για την ηθική συγνώμη.
Ξέρετε, πέρα από την προσωπική εμπλοκή, μέσα από την ιστορία και την περιπέτεια αυτού του ανθρώπου, με πονάει η Ελλάδα. Απέναντι στον πόνο αντιδρώ, και τον στηρίζω διαχρονικά. Δεν μπορώ λοιπόν να μην ευγνωμονώ βαθιά την Πρόεδρο της Δημοκρατίας που τον κάλεσε σε αυτήν τη γιορτή και μου δίνει τη χαρά να σκέφτομαι ότι κάτι αλλάζει, ότι σε κάτι μπορώ να ελπίζω.
σχόλια