Η λεπτομερής απεικόνιση φλεγμονωδών εξανθημάτων, κάπαλων που θυμίζουν πυριγενή ιζήματα και δερματικών στιγμάτων που εκτείνονται σε όλο το σώμα στα δερματολογικά εγχειρίδια μας ανατριχιάζει όλους. Ωστόσο οι (δικαίως) επονομαζόμενοι δερματικοί άτλαντες ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς όταν πρωτοεμφανίστηκαν στην Ευρώπη στις αρχές του 19ου αιώνα, και συλλέγονταν από τα μέλη της μεσαίας και ανώτερης τάξης ως συναρπαστικές προσθήκες στις βιβλιοθήκες τους. Η πλούσια εικονογράφηση τους με περιστατικά λύκου, σύφιλης, εκζέματος και άλλων δερματικών ασθενειών, τα δερματολογικά αυτά εικονογραφημένα εγχειρίδια παρεξέκλιναν από τις προηγούμενες και παλαιότερες ιατρικές εκδόσεις οι οποίες περιείχαν κειμενικές περιγραφές των περιστατικών.
"Πραγματικά θεμελίωσαν ένα νέο υπόδειγμα ιατρικού κειμένου" λέει ο καθηγητής Jonathan Reinarz, διευθυντής του Τμήματος Ιατρικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μπέρμινγχαμ. "Οι ιατροί αποφάσισαν να εκμεταλλευθούν όσο το δυνατόν περισσότερο αυτή την οπτική εκδήλωση των εν λόγω νόσων του δέρματος και να δημοσιεύσουν τις εικόνες αυτές, με τις οποίες μπορούσαν εύκολα να παρουσιάσουν μια τυπική περίπτωση συγγενούς σύφιλης ή να πούνε, έτσι μοιάζει ένα βρέφος δύο μηνών με δερματικές βλάβες."
Αρκετές σελίδες από αυτά τα ιστορικά κείμενα, τα οποία έχουν αρχειοθετηθεί στην Ερευνητική Βιβλιοθήκη Κάντμπερυ, εκτίθενται τώρα στην έκθεση Skin Atlases στο Πανεπιστήμιου του Μπέρμινγχαμ. Επιμελημένη από τον Reinarz, παρουσιάζει δεκάδες έχγρωμα σχέδια δερματικών ασθενειών και αλλοιώσεων που αποσκοπούσαν στο να διευκολύνουν την μελέτη και την βελτίωση των διαγνωστικών δεξιοτήτων των ιατρών. Ιδίως μετά την Γαλλική Επανάσταση, πολλοί γιατροί δυσκολεύτηκαν να επιστρέψουν στις αρχικές τους εργασίες και χρειάστηκε να ειδικευθούν προκειμένου να κερδίσουν τον επιούσιο. Η δερματολογία ήταν μέρος ενός κύματος ειδίκευσης τον 19ο αιώνα, όταν αναδύθηκαν και η ορθοπεδική και η οπτομετρία όπως εγηξεί ο Reinarz.
Ενώ όμως τα ιατρικά κείμενα που βλέπουμε σήμερα περιέχουν κλινικές εικονογραφήσεις που εστιάζουν μόνο στο επιστημονικό κομμάτι, αυτοί οι πρώιμοι δερματολογικοί άτλαντες ήταν πιστά πορτραίτα πραγαμτικών ασθενών, ή σε κάποιες περιπτώσεις υβρίδια ατόμων, γεμάτα με έκφραση που αποδιδόταν με καλλιτεχνική ζέση. Αυτό ήταν πολύ πριν ενσκήψει το ζήτημα της εμπιστευτικότητας του μεταξύ ασθενούς και ιατρού, το οποίο πλέον είναι θεμελιωμένο δικαίωμα, και πιθανά να αναγνώριζε κάποιος έναν ασθενή αν τον συναντούσε στους δρόμους μιας μικρής κωμόπολης.
Οι εικονογράφοι σπάνια αναφέρονταν, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις οι καλλιτέχνες ήταν οι ίδιοι οι ιατροί, οι οποίοι είχαν εξασκηθεί πολύ στο σχέδιο κατά τις συνεδρίες ανατομίας ή τις διαλέξεις στο πανεπιστήμιο. Σε αντίθεση με τον επιδραστικό Άτλαντα ανατομίας του Γκρέυ, που δημοσιεύθηκε αρχικά το 1858 και ανέφερε το όνομα του εικονογράου ακριβώς κάτω από το όνομα του Χένρι Γκρέυ. Αυτά τα πορτραίτα κατά πάσα πιθανότητα ζωγραφίζονταν στα νοσοκομεία που ειδικεύονταν στις δερματικές παθήσεις την εποχή εκείνη στην Ευρώπη και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους κυρίως σε άτομα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, και το κάθε σχέδιο θα απαιτούσε πολλαπλές συνεδρίες.
Το επίπεδο των λεπτομερειών στις εικόνες, κάποιες εκ των οποίων έφταναν ακόμα και το ένα μέτρο, είναι εκείνο που τις καθιστά τόσο εντυπωσιακές όσο και όμορφες, παρά το θέμα τους. Οι καλλιτέχνες δαπανούσαν τον χρόνο τους εξίσου για τον σχεδιασμό των ενδυμάτων, απαθανατίζοντας την δαντέλα στα σκουφάκια ή το πως τσαλακώνει ένα πουκάμισο, για τις εκφράσεις του προσώπου και θραύσματα του περιβάλλοντος, και για την λεπτομερή αποτύπωση των παθήσεων. Σε μία εικονογράφηση της psoriasis gyrata από το βιβλίο του Thomas Bateman Περιγραφές Δερματικών Παθήσεων, μία γυναίκα γυρίζει για να αποκαλύψει την πλάτη της, που είναι γεμάτη έλκη που θυμίζουν πλοκάμια, σε μία χαλαρή πόζα με σεντόνια στην μέση της εξακολουθεί να θυμίζει μια κομψή οδαλίσκη.Σε μία άλλη σελίδα συναντά κανείς το προφίλ μιας γυναίκας με ιχθύωση, τα μαλλιά της είναι πλεγμένα και θυμίζει ελληνορωμαϊκή καλλονή. Στην Φυσική Νοσολογία του Jean-Louis Alibert, ένα νεαρό αγόρι ακουμπά σε ένα κρεβάτι και το πρόσωπο του κοσμείται από ένα χερουβεικό χαμόγελο, παρά την έντονη χρώση των μελών του εξαιτίας της εσωτερικής αιμορραγίας. Οι καλλιτέχνες μάλιστα αντλούσαν την έμπνευση τους από απεικονίσεις της χλωρίδας και της πανίδας σε βιβλία φυσικής ιστορίας, προσαρμόζοντας το στυλ αυτών των σχεδίων στις νέες εικόνες: οι μύκητες που εμφανίζονται στο δέρμα σε κάποιες περιπτώσεις θυμίζουν λειχήνες, η η φολιδωτή ψωρίασα κάποιες φορές απεικονίζεται με απαλά χρώματα, έρποντας στο δέρμα σαν εκβλαστήσεις φυτών.
Σύμφωνα με το Reinarz, ο καλλιτέχνης πιθανά ζητούσε από τον ασθενή να φορέσει κάποιο συγκεκριμένο ένδυμα, μόνο και μόνο για το πορτραίτο. Κάποιες φορές το αίτημα συσχετιζόταν με την επιθυμία να δοθεί έμφαση στην απασχόληση ή την κοινωνική τάξη από την οποία προερχόταν ο ασθενής ώστε να συνδεθεί η συγκεκριμένη νόσος με μία κοινωνική κατάσταση: η εικόνα υποδείκνυε πως ήταν πιθανότερο μία πόρνη να εμφανίσει γονόρροια. Άλλες δημιουργικές επιλογές ήταν πολύ πιο συμπονετικές, αποκαλύπτοντας πως είχε δημιουργηθεί κάποια πιο στενή σχέση ανάμεσα στους ασθενείς και τους ιατρούς.
"Είναι ενδιαφέρον πως σε κάποιες περιπτώσεις αποδίδουν [οι καλλιτέχνες] μία συμπαθητική έκφραση στον ασθενή. "Αμφισβητεί με τον τρόπο αυτόν την ιδέα πως δεν ένιωθαν συμπόνοια για τους ασθενείς τους. Σε κάποιες περιπτώσεις μας φάνηκε πως οι ασθενείς εμπλέκονταν περισσότερο. Επέτρεπαν στις εικόνες αυτές να πούνε πολλά" συνεχίζει. "Πιστεύω πως κάποιες από αυτές τις λεπτομέρειες που φαινομενικά μοιάζουν άσχετες, στην πραγματικότητα αποτέλεσαν αντικείμενο σκέψης."
Σήμερα, τα εγχειρίδια δερματολογίας εξακολουθούν να είναι από τα περισσότερο εικονογραφημένα βιβλία ιατρικής, παρότι οι καλλιτεχνικές εικονογραφήσεις έχουν εξαφανισθεί προ πολλού. Τα ζωγραφισμένα στο χέρι πορτραίτα ασθενών έχουν εξαφανισθεί από τις δεκαετίες του 1920 και 1930, αντικαταστάθηκαν φυσικά από τις φωτογραφίες. Οι άτλαντες αυτοί όμως είναι χαίρουν εκτιμήσεως πέραν του επιστημονικού πεδίου της ιατρικής. Όπως περιέγραψε και ο Reinarz, οι ιατροί ήταν ανάμεσα στους πρώτους που ζήτησαν καλύτερες συνθήκες στους χώρους εργασίας, αναγνωρίζοντας πως κάποιες παθήσεις ήταν το άμεσο αποτέλεσμα του χρόνου που δαπανούσαν οι ασθενείς σε συγκεκριμένα βλαβερά περιβάλλοντα. Πολύ περισσότερο από μία απεικόνιση της φυσικής κατάστασης και του επαγγγέλματος ενός ανθρώπου, οι σελίδες αυτές παρουσιάζουν τις πραγματικές, καθημερινές απειλές που αντιμετώπιζε στο θέμα της υγείας η εργατική τάξη του 19ου αιώνα.
