Ασθενείς με ανεξήγητες πνευμονίες άρχισαν να εμφανίζονται στα νοσοκομεία της Ρωσίας· εντός ημερών, δεκάδες πέθαναν. Η μυστική αστυνομία κατάσχεσε αρχεία γιατρών και τους διέταξε να σιωπήσουν. Αμερικανοί κατάσκοποι συγκέντρωσαν στοιχεία για μια διαρροή εργαστηρίου, αλλά οι τοπικές αρχές είχαν μια πιο πεζή εξήγηση: μολυσμένο κρέας.
Χρειάστηκε πάνω από μια δεκαετία για να έρθει η αλήθεια στο φως.
Τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1979, τουλάχιστον 66 άνθρωποι πέθαναν όταν αερομεταφερόμενα βακτήρια άνθρακα διέφυγαν από στρατιωτικό εργαστήριο της Σοβιετικής Ένωσης. Ωστόσο κορυφαίοι Αμερικανοί επιστήμονες δήλωναν εμπιστοσύνη στον ισχυρισμό των Σοβιετικών ότι το παθογόνο είχε μεταπηδήσει από ζώα σε ανθρώπους. Μόνο ύστερα από μια πλήρη έρευνα κατά τη δεκαετία του 1990 ένας από εκείνους τους επιστήμονες επιβεβαίωσε τις αρχικές υποψίες: Το ατύχημα στο σημερινό Yekaterinburg της Ρωσίας ήταν διαρροή εργαστηρίου, ένα από τα πιο θανατηφόρα που έχουν καταγραφεί ποτέ.
Σήμερα, κάποιοι από τους τάφους των θυμάτων μοιάζουν εγκαταλελειμμένοι, τα ονόματα έχουν σβηστεί από τις μεταλλικές πλάκες στο πίσω μέρος ενός νεκροταφείου στα προάστια της πόλης, όπου θάφτηκαν σε φέρετρα με γεωργικό απολυμαντικό. Αλλά η ιστορία του ατυχήματος που πήρε τη ζωή τους και η συγκάλυψη που το έκρυψε έχουν ανακτήσει εκ νέου ενδιαφέρον, καθώς οι επιστήμονες ερευνούν τις ρίζες της Covid-19.
Δείχνει πώς μια αυταρχική κυβέρνηση μπορεί επιτυχώς να διαμορφώσει ένα αφήγημα για το ξέσπασμα μιας επιδημίας και πώς μπορεί να χρειαστεί να περάσουν χρόνια- και, ίσως, αλλαγή καθεστώτος- για να φτάσουμε στην αλήθεια.
«Έντονες φήμες εξαπλώνονται σε κάθε επιδημία», έγραφε ο Joshua Lederberg, Αμερικανός βιολόγος βραβευμένος με Νόμπελ, σε ένα υπόμνημα μετά από ταξίδι στη Μόσχα το 1986. «Η υφιστάμενη αναφορά των Σοβιετικών πιθανότατα είναι αληθινή».
Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι ο ιός που προκάλεσε την πανδημία της Covid-19 αναπτύχθηκε σε ζώα και μεταπήδησε κάποια στιγμή στους ανθρώπους. Αλλά οι επιστήμονες ζητούν επίσης βαθύτερη διερεύνηση της πιθανότητας ενός ατυχήματος στο Ινστιτούτο Επιδημιολογίας της Γουχάν. Επιπλέον υπάρχει διάχυτη ανησυχία πως η κινεζική κυβέρνηση -που, όπως η Σοβιετική πριν από δεκαετίες, απορρίπτει την πιθανότητα διαρροής- δεν δίνει σε διεθνείς ερευνητές πρόσβαση και στοιχεία που μπορεί να φωτίσουν την προέλευση της πανδημίας.
«Έχουμε όλοι κοινό συμφέρον να βρούμε εάν οφείλεται σε εργαστηριακό ατύχημα», λέει ο Matthew Meselson, βιολόγος του Χάρβαρντ, αναφερόμενος στην πανδημία του κορωνοϊού. «Ίσως ήταν κάποιου είδους ατύχημα, που οι σημερινές προδιαγραφές ασφαλείας δεν μας προστατεύουν επαρκώς».
Ο Dr. Meselson μετακόμισε σε ένα άδειο δωμάτιο του σπιτιού ενός φίλου του στη C.I.A. το 1980 για να μελετήσει απόρρητες πληροφορίες, που υπονοούσαν ότι η Σοβιετική επιδημία άνθρακα θα μπορούσε να συνδέεται με μια κοντινή στρατιωτική μονάδα. Έξι χρόνια μετά, έγραψε ότι η εξήγηση των Σοβιετικών για τη φυσική προέλευση της επιδημίας ήταν «εύλογη». Τα στοιχεία που παρέθεσαν οι Σοβιετικοί ήταν συμβατά, όπως είπε, με την θεωρία ότι οι άνθρωποι είχαν μολυνθεί από εντερικό άνθρακα, ο οποίος προήλθε από μολυσμένο οστεάλευρο, που χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή.
Το 1992, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, ο πρόεδρος Μπόρις Γέλτσιν, αναγνώρισε ότι «η ανάπτυξη του στρατού μας ήταν η αιτία» της επιδημίας άνθρακα.
Ο Dr. Meselson με την σύζυγό του Jeanne Guillemin, κλινική ανθρωπολόγο, επέστρεψαν στο Yekaterinburg με άλλους Αμερικανούς ειδικούς για ενδελεχή έρευνα.
«Μπορείς να επινοήσεις μια εντελώς παλαβή ιστορία και να την κάνεις να φαίνεται εύλογη με τον τρόπο που την σχεδιάζεις», σημείωσε ο ίδιος, εξηγώντας γιατί οι Σοβιετικοί πέτυχαν να διασκεδάσουν τις υποψίες για τη διαρροή από το εργαστήριο.
Στη Sverdlovsk, όπως ήταν επί Σοβιετικής ένωσης γνωστό το Yekaterinburg, οι υποψίες εμφανίστηκαν αμέσως μόλις άρχισε να αρρωσταίνει κόσμος μυστηριωδώς, σύμφωνα με συνεντεύξεις κατοίκων που θυμούνται εκείνες τις ημέρες.
Η Raisa Smirnova, μια 32χρονη τότε εργάτρια σε κοντινό εργοστάσιο κεραμικών, λέει ότι είχε φίλους στην μυστηριώδη στρατιωτική εγκατάσταση που χρησιμοποιούσαν ειδικά προνόμια για να τη βοηθήσουν να προμηθευτεί δυσεύρετα πορτοκάλια και κονσέρβες κρέατος. Επίσης είχε ακούσει για μυστικά πειράματα με μικρόβια, που γίνονταν εκεί.
«Γιατί είναι τα χέρια σου μπλε;», θυμάται να την ρωτά μια μέρα κάποιος συνάδελφος, τον Απρίλιο του 1979, όταν πήγε στη δουλειά, με εμφανή συμπτώματα χαμηλών επιπέδων οξυγόνου.
Μεταφέρθηκε εσπευσμένα στο νοσοκομείο με υψηλό πυρετό, όπως λέει, όπου και παρέμεινε μία εβδομάδα αναίσθητη. Μέχρι τον Μάιο, περίπου 18 συνάδελφοί της είχαν πεθάνει. Πριν της επιτραπεί να επιστρέψει σπίτι, πράκτορες της KGB την έβαλαν να υπογράψει ένα έγγραφο, που της απαγόρευε να μιλήσει για τα συμβάντα για 25 χρόνια.
Ο επιδημιολόγος Viktor Romanenko ήταν στρατιώτης που συμμετείχε στην επιχείρηση συγκάλυψης. Λέει πως γνώριζε ότι το ξέσπασμα της επιδημίας στην πόλη δεν μπορούσε να είναι σύμπτωση ούτε να προήλθε από τρόφιμα. «Όλοι καταλαβαίναμε ότι ήταν ανοησίες», λέει. Αλλά σε ένα κομμουνιστικό καθεστώς, δεν είχε άλλη επιλογή παρά να ακολουθήσει την επίσημη γραμμή, περνώντας μήνες με τους συναδέλφους του να ελέγχουν και να κατάσχουν ποσότητες κρέατος. Πράκτορες της K.G.B. πήγαν στο γραφείο του και πήραν όλα τα ιατρικά αρχεία. Η Σοβιετική Ένωση είχε ήδη υπογράψει συνθήκη, που απαγόρευε τη χρήση βιολογικών όπλων και διακυβεύονταν εθνικά συμφέροντα. «Το καθήκον μας ήταν να υπερασπιστούμε την τιμή της χώρας», σημειώνει.
Ο Dr. Meselson λέει πως ο προσδιορισμός της προέλευσης των επιδημιών γίνεται πιο κρίσιμος όταν εμπλέκονται γεωπολιτικά συμφέροντα. Αν με τους συναδέλφους του δεν είχαν αποδείξει τότε την αιτία του ξεσπάσματος, σημειώνει, το θέμα μπορεί ακόμη να αποτελούσε «αγκάθι» στις σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Δύσης.
Το ίδιο ισχύει και στην έρευνα για την προέλευση της Covid-19, τονίζει ο Dr. Meselson. Όσο η πηγή της πανδημίας παραμένει θέμα καχυποψίας, λέει, το ερώτημα θα συνεχίσει να δημιουργεί ένταση με την Κίνα, περισσότερο από ό,τι αν μαθευόταν η αλήθεια.
Σε αντίθεση με την Covid-19, ο άνθρακας δεν περνάει εύκολα από άνθρωπο σε άνθρωπο, γι' αυτό η διαρροή από το εργαστήριο δεν προκάλεσε ευρύτερη επιδημία. Ωστόσο ακόμη και η συγκεκριμένη περίπτωση δεν έχει επιλυθεί πλήρως. Παραμένει ασαφές αν η μυστική δραστηριότητα στο εργοστάσιο αφορούσε ανάπτυξη παράνομων βιολογικών όπλων -που είναι γνωστό ότι έκανε η Σοβιετική Ένωση- ή έρευνα για εμβόλια.
Επί Βλαντίμιρ Πούτιν, η αποκάλυψη ρωσικών ελλείψεων του παρελθόντος έχει χαρακτηριστεί βαθιά αντιπατριωτική. Με την κυβέρνηση να αποκρύπτει τι ακριβώς συνέβη, μια καινούργια θεωρία έχει κερδίσει έδαφος: Ίσως ήταν Δυτικοί πράκτορες εκείνοι που σκοπίμως διέρρευσαν τον άνθρακα για να υπονομεύσουν το κομμουνιστικό καθεστώς.
«Η έννοια της αλήθειας, στην πραγματικότητα, είναι πολύ περίπλοκη», λέει ο Lev Grinberg, παθολόγος στο Yekaterinburg, που διατήρησε κρυφά στοιχεία για την αληθινή φύση του ξεσπάσματος της επιδημίας του 1979. Αυτοί που δεν θέλουν να αποδεχθούν την αλήθεια, θα βρίσκουν πάντα τρόπους να μην την αποδέχονται».
Με πληροφορίες από New York Times
