Μπορούμε να δημιουργήσουμε μια κοινωνία που πραγματικά νοιάζεται και φροντίζει;

Ποιο είναι το νόημα και το περιεχόμενο της λέξης φροντίδας στον πολυεπίπεδο κόσμο που ζούμε; Ποια είναι η μορφή της σε μια εποχή πολυδιάστατων κρίσεων; Μπορεί να μετρηθεί; Είναι ένα μέσο επιμέλειας του εαυτού ή των άλλων; Μας τροφοδοτεί; Επουλώνει; Άραγε, μπορούμε να δημιουργήσουμε μια κοινωνία που πραγματικά νοιάζεται και φροντίζει; Μήπως, τελικά, είναι το ισχυρότερο μέσο σύνδεσης για την οικογένεια, την κοινότητα, τις σχέσεις, τη γειτονιά; Και μπορεί η αλληλεξάρτηση να εξελιχθεί σε ένα μέσο ευημερίας;

Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που απασχόλησαν το δεύτερο residency πρόγραμμα του Ιδρύματος Γ. & Α. Μαμιδάκη στο οποίο συμμετείχαν εννιά fellows, οι οποίοι/ες μαζί με εισηγητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό πειραματίστηκαν και μελέτησαν την έννοια της φροντίδας σε όλες τις εκφάνσεις της, ακόμη και τις συνέπειες της έλλειψης αυτής. Επαγγελματίες από τον χώρο των εικαστικών τεχνών και του πολιτισμού, καλλιτέχνες κάθε είδους, επιμελητές, ακτιβιστές, αρχιτέκτονες, ερευνητές, συγγραφείς, μεταφραστές και ακαδημαϊκοί παραβρέθηκαν στο διάστημα 14-23 Οκτωβρίου 2023 στο Minos Beach Art Hotel, στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης. Ένας χώρος που ενδείκνυται ως σκηνικό του προγράμματος αυτού αφού το ξενοδοχείο ξεχωρίζει για την πολύτιμη συλλογή τέχνης που έχουν φιλοτεχνήσει κορυφαίοι Έλληνες και ξένοι καλλιτέχνες, ανάμεσα στους οποίους οι Magdalena Abakanowicz, Lynda Benglis, Κώστας Βαρώτσος, Γιώργος Γυπαράκης, Ρένα Παπασπύρου, Georgia Kotretsos, Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος, Γιώργος Ρυμενίδης, Ιλεάνα Αρναούτου, Ισμήνη Κινγκ, Μάρω Φασουλή, Αλέξανδρος Λάιος και Ami Yamasaki.

Όλες τις μέρες που βρέθηκα εκεί αισθάνθηκα ότι ήμουν μέρος ενός κοινωνικού πειράματος. Άνθρωποι από διαφορετικές αφετηρίες συνυπήρξαν και αντάλλαξαν απόψεις, σκιαγραφώντας την πολυσήμαντη έννοια της φροντίδας. Ειδικότερα, στο πλαίσιο του residency πραγματοποιήθηκαν διαδραστικά ερευνητικά εργαστήρια τα οποία εστίασαν σε ποικίλες θεματικές, χρησιμοποιώντας, όμως, συνειδητά μια εναλλακτική και βιωματική προσέγγιση. Σκοπός του προγράμματος άλλωστε είναι να προσφέρουν στους επαγγελματίες του πολιτισμού ευκαιρίες για κινητικότητα και συνύπαρξη. Αυτός ήταν και ο λόγος που στον πυρήνα των συνομιλιών κυριάρχησε ένας διαφορετικός ανθρώπινος κώδικας επικοινωνίας που περιελάβανε τη συνύπαρξη, τους προβληματισμούς, και τις σκέψεις των συμμετεχόντων. Δόθηκε έμφαση στην έμπνευση, την έρευνα, την εξιστόρηση εμπειριών, τη μάθηση αλλά και τους πειραματισμούς, τη γνώση, τις προσδοκίες, τη φιλοξενία και τη συνεργασία. Ένα συλλογικό residency όπου το καταληκτικό συμπέρασμα στο οποίο όλοι ομονόησαν ήταν πως η φροντίδα στις μέρες μας αποτελεί μια ανάγκη επιβίωσης αλλά και τη μοναδική μας ελπίδα για ένα κοινό προοδευτικό μέλλον.

«Με το σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός συνεργατικού προγράμματος φιλοξενίας (Research Residency Programme) αποσκοπούμε στη δημιουργία ενός ασφαλούς χώρου για συνύπαρξη, συζήτηση, workshops και επιτόπια έρευνα. Πρόκειται για ένα εγχείρημα που αποσκοπεί λιγότερο στη μοναχική δημιουργία και περισσότερο στην ανάπτυξη δικτύων συνέργειας και υποστήριξης μεταξύ των συμμετεχόντων, τόσο κατά τη διάρκεια αλλά και μετά το πέρας του προγράμματος. Σκοπός μας εξ’ αρχής ήταν να δημιουργήσουμε τις απαραίτητες συνθήκες ώστε να σχηματιστεί ένα πνεύμα κοινότητας μεταξύ των fellows, κάτι που μετά και την ολοκλήρωση του 2^ου προγράμματος φέτος τον Οκτώβρη,  βλέπουμε πως πετυχαίνει», επισημαίνει η Director του Ιδρύματος Μαμιδάκη, Γιώτα Δημητρίου.

Και συνεχίζει: «Η θεματική της φροντίδας, η οποία βρίσκεται στο επίκεντρο τόσο του νέου προγράμματος Residency όσο και του Βραβείου Τέχνης, δεν επιλέχθηκε τυχαία. Έχοντας πάψει πλέον να αποτελεί μόνο προσωπικό προβληματισμό, η φροντίδα αφορά την κοινότητα, το περιβάλλον αλλά και το κράτος πρόνοιας, το οποίο βάλλεται από τη νεοφιλελεύθερη κερδοσκοπία. Πολλοί καλλιτέχνες και επαγγελματίες του πολιτισμού συνδέονται με τα παραπάνω θέματα ήδη από τη δεκαετία του ’60, και οι προτάσεις που δεχτήκαμε για το Residency (περισσότερες από 100) το επιβεβαιώνουν. Πρακτικά ζητήματα όπως περιβαλλοντική φροντίδα, διαγενεακή φροντίδα, κοινωνικά ενταγμένη τέχνη (socially engaged art), καταπάτηση του κράτους πρόνοιας και έλλειψη φροντίδας είναι επαναλαμβανόμενες θεματικές/πρακτικές. Ομοίως και με το θεσμό του ετήσιου Βραβείου Τέχνης που ξεκίνησε το 2019 (και είναι φέτος στην τέταρτη χρονιά του ύστερα και από δύο χρόνια διακοπής 2020-21 λόγω της πανδημίας), το πρόγραμμα Residency πραγματοποιείται στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης, με έμπνευση μια παράδοση φιλοξενίας καλλιτεχνών και θεωρητικών που ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του ’80 με τα Συμπόσια Τέχνης».

Από την πλευρά του ο Σωτήρης Μπαχτσετζής, Καλλιτεχνικός Διευθυντής του προγράμματος και αναπληρωτής Καθηγητής στην Θεωρία της Σύγχρονης Τέχνης και Επιμελητικών Πρακτικών του Τμήματος Πολιτισμού, Δημιουργικών Μέσων και Βιομηχανιών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, υποστηρίζει: «Με την ομάδα του Ιδρύματος επεξεργαζόμαστε συχνά πρακτικές και τρόπους παραγωγής τέχνης και γνώσης που εναντιώνονται στο αφήγημα της ‘ανάπτυξης’ ως ‘οικονομική μεγέθυνση’ η οποία αφορά στην πραγματικότητα ελάχιστους και όχι την κοινωνία στο σύνολο της. Αντιπροτείνουμε μοντέλα αποανάπτυξης (degrowth), τοπικοποίησης και βιωσιμότητας θέλοντας εμμέσως να επιστήσουμε την προσοχή στη νέα επερχόμενη ‘ερημοποίηση’ των τουριστικών περιοχών, αγγίζοντας παράλληλα και θέματα εξωστρέφειας και της έννοιας του τόπου». Με την ένταξη του προγράμματος φιλοξενίας σε ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα (Care Ecologies) με κεντρικό άξονα τις πολιτικές και οικολογίες της φροντίδας, σε συνεργασία με φορείς, ιδρύματα και κέντρα τέχνης και έρευνας από την Ελλάδα και το εξωτερικό (WHW, Idensitat, State of Concept Athens, Κέντρο Νέων Μέσων και Φεμινιστικών Πρακτικών στον Δημόσιο Χώρο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), οι ενέργειες που έχουμε ξεκινήσει να υλοποιούμε και που προγραμματίζουμε για τα επόμενα δύο χρόνια στόχο έχουν να αναπτύξουν περαιτέρω αυτή τη θεματική και τη σχετική βιβλιογραφία. Σε μια εποχή που βιώνουμε συχνά το ‘carewashing’ σε πολιτι(στι)κό επίπεδο, οι ουσιαστικές, συνεργατικές και ‘αλληφροντιστικές’ ενέργειες, αλλά και το χτίσιμο μοντέλων αλληλοϋποστήριξης έχουν μεγάλη σημασία και αξίζει, καθένας από εμάς, από τη θέση του, να σκεφτεί και να πράξει αναλόγως».

Ο Αντρέας Χατζηδάκης, καθηγητής μάρκετινγκ και καταναλωτικής κουλτούρας στο Royal Holloway University of London ήταν ανάμεσα στους εισηγητές. «Η συνειδητοποίηση της αξίας της φροντίδας ως πυρήνα κάθε κοινωνίας είναι επιτακτική ακριβώς γιατί η πολυδιάστατη κρίση της φροντίδας ολοένα διευρύνεται. Στα δεύτερα εργαστήρια που έγιναν στα πλαίσια του ομίλου Μαμιδάκη με θεματική την φροντίδα, εμπλουτίσαμε προηγούμενες έννοιες και προβληματισμούς με βασικό προνόμιο τη σύνθεση μιας ομάδας με πολυποίκιλα πεδία ενασχόλησης - από την πολεοδομία μέχρι την εικαστική ψυχοθεραπεία . Ταυτόχρονα, εκτεθήκαμε σε τελείως διαφορετικές, και αμιγώς διεπιστημονικές, προσεγγίσεις - από συζητήσεις περί εμπορευματοποίησης φροντίδας, στις αξίες της φροντίδας και του οικοφεμινισμού, δίκτια φροντίδας, απόανάπτυξη, και ευαλωτότητα. Όπως και πέρυσί, είχαμε επίσης την τύχη να γνωριστούμε καλύτερα και να αλληλοφροντιστούμε. Για περίπου δέκα μέρες, στον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης βιώσαμε έμπρακτα ένα πλαίσιο συνύπαρξης, συλλογικής μάθησης και συνεργασίας σαφώς πιο φροντιστικό. Φυσικά η πρόκληση παραμένει, πως να το κάνουμε εφικτό σε μία ευρύτερη κλίμακα», περιγράφει.

Την ίδια στιγμή, ο Ξενοφών Χαλάτσης, συντόνισε το εργαστήριο με τίτλο “4LessBurnout – Social Practitioners' Stress Relief”. Και εξηγεί: «Το εργαστήριο αφορούσε στην παρουσίαση, τον σχολιασμό και την συν-δημιουργία δύο εργαλείων που απευθύνονται σε επαγγελματίες που εργάζονται καθημερινά με ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, για την αποτύπωση του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) που πιθανώς βιώνουν ως απόρροια αυτής της επαγγελματικής τους δραστηριότητας. Τα δύο εργαλεία, δηλαδή το «Εργαλείο Αυτοαξιολόγησης της Επαγγελματικής Εξουθένωσης» και το «Εργαλείο Αυτοαξιολόγησης των Αγχογόνων Παραγόντων», που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού έργου 4lessburnout, το οποίο υλοποιείται με την συγχρηματοδότηση του Προγράμματος Erasmus+, αποτέλεσαν την εκκίνηση για μία ενδιαφέρουσα συζήτηση και έρευνα με τους συμμετέχοντες και τις συμμετέχουσες. Συνδέοντας την έννοια της φροντίδας προς τους άλλους, διερευνήθηκε η σημασία της αυτοφροντίδας (self-care) και οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να επιτευχθεί. Η εμπειρία, η δημιουργικότητα και η φαντασία των συμμετεχόντων συνέβαλαν σε μία ουσιαστική και διαφωτιστική συζήτηση για την πρακτική προσέγγιση της φροντίδας τόσο προς άτομα που φύσει ή θέσει την έχουν ανάγκη, όσο και προς τους παρόχους της. Μία πολύ ενδιαφέρουσα και πλούσια εμπειρία».

Φυσικά, στο πρόγραμμα σχολιάστηκαν και ακανθώδη θέματα της εποχής μας όπως η κλιματική κρίση, το αποτύπωμα της στις πόλεις και κατ’ επέκταση την επιρροή στις σύγχρονες εμπειρίες αυτόνομης διαβίωσης. Για το θέμα αυτό ο Άγγελος Βαρβαρούσης, διευθυντής στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα "Αποανάπτυξη - Οικoλογία, Οικονομικά, και Πολιτικές" του Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Επιστημών και Τεχνολογίας του Αυτόνομου Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης, σημειώνει: «Οι πόλεις και η αστική ανάπτυξη γενικότερα καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητά τους να παράγουν κέρδος. Αστικές αναπλάσεις, κτίρια σύμβολα, City-branding, Golden Visa, εμπορικά πάρκα και μουσειοποίηση των κέντρων είναι μεταξύ άλλων λίγες από τις διαδικασίες που μετατρέπουν τις πόλεις σε "μηχανές οικονομικής ανάπτυξης" όπως είχε πει και ο Harvey Molotch ήδη από το 1977. Το τίμημα των παραπάνω είναι πολύ ακριβότερο από τα όποια οφέλη, καθώς οι πόλεις γίνονται όλο και πιο ρυπογόνες, η οικονομική ανάπτυξη συγκεντρώνεται σε λίγους αποκλείοντας και περιθωριοποιώντας τους πιο αδύναμους, ενώ το η ανάπτυξη των πόλεων του Δυτικού κόσμου μεταφράζεται σε εξόρυξη, εκτοπισμό, και φτώχεια στον Παγκόσμιο Νότο. Μια «πόλη της φροντίδας» πρέπει να σταματήσει να προτεραιοποιεί το κέρδος και να είναι βασισμένη στην ισότιμη διαχείριση των κοινών, καθώς και στην επινόηση νέων μη καταναλωτικών μορφών συλλογικής απόλαυσης».

Η ερευνήτρια και εκπαιδευτικός με υπόβαθρο στην αρχιτεκτονική, Isabel Gutiérrez Sánchez, αναφέρει: «Αρχικά, η εμπειρία μου στο Πρόγραμμα Residency του Ιδρύματος G&A Mamidakis 2023 ήταν πολύ ευχάριστη και ικανοποιητική. Ως κοινωνική ερευνήτρια και εκπαιδευτικός, ήταν χαρά μου να γνωρίσω τους υπότροφους και το έργο τους, καθώς και τους υπόλοιπους συντονιστές. Μέσα από εργαστήρια, αναγνώσεις, ομιλίες και κοινό ελεύθερο χρόνο είχαμε την ευκαιρία να μοιραστούμε σκέψεις, ιδέες, ιστορίες και εμπειρίες. Έχουμε ήδη μιλήσει για πιθανές μελλοντικές διεπιστημονικές συνεργασίες. Το Ίδρυμα G&A Mamidakis μας φιλοξένησε σε έναν εξαιρετικά όμορφο και εμπνευσμένο χώρο, φροντίζοντας μας ανά πάσα στιγμή. Συνολικά, αισθάνομαι ευγνώμων για την πρόσκληση και που συμμετείχα σε ένα πολύ καλά επιμελημένο και διανοητικά διεγερτικό πρόγραμμα διαμονής που φέτος αφορούσε τη φροντίδα, μια θεματική που εξερευνώ μέσω της ερευνητικής μου εργασίας τα τελευταία 10 χρόνια».

Πως μπορούμε, λοιπόν, να αναπτύξουμε μεθόδους, σκέψεις και παραστάσεις που αφορούν τις πρακτικές φροντίδας; Η Δρ Ελένη Λινάκη, Πολεοδόμος-Χωροτάκτης, Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ, από την ομάδα των υπότροφων, αφηγείται: «Πόσο αλήθεια νοιαζόμαστε και φροντίζουμε; Με αυτό το βασικό ερώτημα κύλησαν εννιά ημέρες και θεωρώντας την πολεοδομία σαν επιστήμη βαθιά κοινωνική και ανθρωπολογική,  οι σκέψεις μου γύριζαν γύρω από την «ελάχιστη εγκατάσταση»· αυτή που με τη ζωή τους όρισαν οι κάτοικοι, σχηματίζοντας τον τόπο με «αυτά που χωράνε», με τρόπους ώστε να δημιουργούν κύκλους ζωής που αναπτύσσονταν με έγνοια, μέριμνα και φροντίδα, με σεβασμό στον άνθρωπο/στον τόπο και τη φύση. Και αναδύθηκαν μνήμες από όλους αυτούς, που με φρόντισαν: τον παππού και τη γιαγιά μου, την οικογένεια μου. Μνήμες, που εμπλουτίστηκαν από αυτές που με την μικροκοινότητα μας, φτιάξαμε τις ημέρες αυτές. Ερχόμενη πίσω, γεμάτη νέες σκέψεις, αναρωτιέμαι: Μήπως ο μίτος της αρχικής ερώτησης ξεκινά από εκεί; Από το απόλυτο κενό γνώσης, που με τις εμπειρίες που ζήσαμε, θα φέρει το κενό της έννοιας της φροντίδας, ώστε να μου δώσει έναυσμα να μάθω τον τρόπο να φροντίζω, να σχεδιάζω και να νοιάζομαι περισσότερο, τόσο για την πόλη και κυρίως για τον άνθρωπο;».

Τέλος, ο Έλληνο-Γάλλος εικαστικός Αλέξανδρος Κολλέτ, επίσης ένας από τους υπότροφους, με κύριο μέσο τη κινούμενη εικόνα και το κείμενο, πήρε μέρος στο πρόγραμμα καλλιτεχνικής φιλοξενίας του G&A Mamidakis foundation, 2023. Σε αυτό το δεκαήμερο πρόγραμμα προσπάθησε να πλαισιώσει τη δική του, βιωματική έρευνα με τις φροντιστικές δομές, μέσα από διάφορα πεδία, που συντελούν στη δυνατότητα της ενσώματης ερωτικής επιθυμίας να καθοδηγήσει ένα καλλιτεχνικό έργο. Και μιλά για όλα όσα αποκόμισε από αυτή τη μοναδική συνθήκη: «Ήρθα στον Άγιο Νικόλα γι’ αυτό το συμπυκνωμένο διάστημα με ανθρώπους που δεν γνωρίζω και να έχω την ευκαιρία να χτίσω κοινές αναφορές. Τελικά, έφυγα με πολλά καινούργια πράγματα και εφόδια για τη δική μου πρακτική. Ξέρετε, τους τελευταίους μήνες, περνάω αρκετό χρόνο στα πάρκα και τους δημόσιους χώρους, εκεί που ξέρω ότι θα είναι και άλλοι σαν εμένα να κοιτούν, να περιμένουν. Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα μοιράστηκα τους προβληματισμούς μου σχετικά με το τι μας μαθαίνει να επιθυμούμε, να αγαπάμε, και πως μπορούμε να μιλάμε γι’ αυτό; Πως, χτίζονται οι (κουίρ) ταυτότητες και συγγένειες ανάμεσα στις μεταναστευτικές μετακινήσεις και τις media αναπαραστάσεις και φαντασιώσεις;».

Fellows: 

Κόντη Μαρία: Ερευνήτρια, Art Psychotherapist 

Λινάκη Ελένη: Αρχιτέκτονας, Πολεοδόμος

Τσενέ Λήδα: Ερευνήτρια

Προδρομίδης Θοδωρής: Καλλιτέχνης

Γερακίδη Ιωάννα: Curator, Writer and Educator in Academies and other Alternative Education Programs

Σαλβαρίδη Φωτεινή: Επιμελήτρια

Νοβάκοβιτς Έλενα: Cultural worker in the performing arts: independent researcher, curator, dramaturg, and writer

Κολλέτ Αλέξανδρος: Καλλιτέχνης

Εισηγητές:

Mollie Painter

Ανδρέας Χατζηδάκης

Άγγελος Βαρβαρούσης

Isabel Gutierrez Sanchez

Οδυσσέας Σγουρός

Ξενοφώντας Χαλάτσης