Έμαθα με μεγάλη χαρά τα σχετικά με το αφιέρωμα στον Θάνο Μούρραη-Βελλούδιο (1895-1992) στο Κέντρο Τέχνης και Πολιτισμού «Beton 7». Ένα αφιέρωμα, που, όπως διαβάσαμε στον Τύπο, «περιλαμβάνει εκθέσεις, παρουσιάσεις τεκμηρίων, συζητήσεις, διαλέξεις, προβολές ταινιών και φωτογραφιών», δράσεις που σε κάθε περίπτωση φιλοδοξούν να αποκρυπτογραφήσουν τη μακρόσυρτη διαδρομή του πρωτοπόρου αεροπόρου, λαογράφου, ελληνοράπτη, συνθέτη, ηθοποιού, ελληνευρέτη και φαντασιομέτρη – του Θάνου Μούρραη-Βελλούδιου, που γεννήθηκε τόσο νωρίς (το 1895) και πέθανε ευτυχώς τόσο αργά, σχεδόν 100 χρόνια μετά (1992), προλαβαίνοντας να ζήσει τα πάντα.
Ο Βελλούδιος αντιμετώπιζε όλα όσα τον ενδιέφεραν να μελετήσει ως απότοκα μιας πανάρχαιας ελληνικής γνώσης και λατρείας. Ακόμη και η ομοφυλοφιλία αποτελούσε για 'κείνον, όπως σχολιάζει ο Λεωνίδας Χρηστάκης... «μια τελετική τέχνη, όπου πρώτευε η διεγερτική αναζήτηση μέσα από δεκάδες ξεχασμένα ταμπού».
Για το ποιος ήταν ο Βελλούδιος έχουν μιλήσει διάφοροι. Μένω στον Λεωνίδα Χρηστάκη και μεταφέρω από το μάλλον δυσεύρετο βιβλίο του «Οι Δικοί μας Άγιοι» [Εκδόσεις Χάος και Κουλτούρα, Αθήνα 1998] ένα πρώτο απόσπασμα:
«Ήταν τόσο γνωστός αυτός ο άνθρωπος, σε ποικίλους κύκλους των Αθηνών, από το 1920, που αισθανόσουνα ντροπή να μην τον ξέρεις τουλάχιστον σε μια από τις επιδόσεις του. Όλοι οι γνωστοί και μη εξαιρετέοι των τελευταίων πενήντα χρόνων είχανε ‘κοινωνήσει’ στις απειράριθμες γνώσεις του.
Η ζώσα λαογραφία, το εθιμικό πάντων των εκκλησιαστικών λειτουργιών, το Κυριακοδρόμιο, οι Βίοι και τα Μαρτύρια των Αγίων, οι παράλληλες αναφορές του στην αρχαιότητα και στην ιστορία της αρχαίας μυθολογίας και η τέχνη του πλησιάσματος στους λαϊκούς τύπους –σχεδόν πάντα αρσενικούς– ήταν μερικά από τα σαμανικά προσόντα που διέθετε.
Η λαογραφία, η καλλιτεχνία, η ‘άλλη’ αρχαιολογία, η παπαδιστική, και η διδασκαλία μέσω των περιηγήσεών του, ήταν οι κύριοι και βασικοί τομείς με τους οποίους ασχολήθηκε και δεκάδες πρόσωπα ωφελήθηκαν από την διέλευσή του από αυτή τη ζωή.(…) Οι πέτρες, οι ρίζες, τα παντός είδους ευτελή και λαϊκά εικονίσματα, τα εικονογραφημένα trademarks, οι τάφοι με την έντεχνη τοποθέτηση της φωτογραφίας του ‘προσφιλούς’ προσώπου, η λαϊκό-ψευτοαρχοντική διαρρύθμιση του χωρικού δωματίου, η κόμμωση και τα ρούχα των παπάδων, τα εσώρουχα των ανδρών, οι φουστανέλες των τσολιάδων, η επίστρωση των καλντεριμιών και δεκάδες άλλα που εμείς –οι άλλοι– τα προσπερνάμε βλέποντάς τα σαν ασήμαντες λεπτομέρειες, αποτελούσαν για τον Θάνο Μούρραιη Βελλούδιο, τον μοναδικό Ελληνόκεντρο Φαντασιομέτρη, βασικές του απασχολήσεις».
Στο site της Πολεμικής Αεροπορίας, στο κεφάλαιο ιστορίας «Επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία (1919-1922)» διαβάζουμε:
«Από τα πληρώματα της Ναυτικής Αεροπορικής Μοίρας Σμύρνης ξεχώρισε ο παράτολμος αεροπόρος Αθανάσιος (Θάνος) Βελούδιος, ο οποίος την 25η Ιουνίου 1920 προσγείωσε το αεροπλάνο του μέσα στον περίβολο της Οθωμανικής Στρατιωτικής Ακαδημίας, στην Προύσα και ύψωσε στον ιστό της την Ελληνική σημαία».
Ο θαρραλέος αεροπόρος Θάνος Μούρραης-Βελλούδιος γράφει μόνος του για τα κατορθώματά του –«με κτηθείσαν, πείραν 93 ετών, πέρα από κάθε από ολούθε στοχεύουσαν Βελλουδιοκτόνον φθονοθανοφαγίαν ημεδαπών και αλλοδαπών»– στο περιοδικό «Οδός Πανός» (τεύχος 37, 7-8/ 1988) σ’ ένα άρθρο που τιτλοφορείται «Ελληνευρετικαί εκδόσεις του Θάνου Αλ. Δ. Μούρραη-Βελλούδιου». Ένα πρώτο απόσπασμα:
«Εγώ κατεύκασα βομβαρδίσας 25.3.1921 από αέρος το Στρατηγείον εις τον Σιδηροδρομικόν Σταθμόν Αφιόν Καρά Χισάρ (Πρυμνησίας), του ολετήρος του Ελληνισμού Κεμάλ, εις την εσωτέραν Μικρασίαν.
Εγώ εβομβάρδισα κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο επανειλημμένως τα θωρηκτά GOEBEN και BRESLAU εις τον Τουρκικόν Ναύσταθμον του Ναγαρά εις τα Δαρδανέλλια.
Εγώ άνοιξα τον δρόμον της Ανεμοπορίας εν Ελλάδι, λαβών το Πτυχίον τής Προκεχωρημένης Εκπαιδεύσεως αυτής εν Wasserkuppe της Γερμανίας.
Εγώ ετραυματίσθην ίσως από τον άσσον Αεροπόρον Immelmann εις τον Πρίνον της Θάσου, ιπτάμενος με ένα Sopwith Fighter.
Εγώ ως μόνος Έλλην, ανεκύκλωσα εν ακροβατή πτήσει λούπινγκ το βαρύ βομβαρδιστικόν αεροπλάνον Hawker Horsley Rolls-Royce.
Εγώ ανετίναξα (Φεβρ. 1921) δια βομβών από αέρος την Σιδηροδρομικήν Γέφυραν ανατολικής έξωθεν του Ουσάκ, αναχαιτίσας την φυγήν των ατάκτων Τούρκων Τσετών του Κεμάλ».
Τα κατορθώματα του Βελλούδιου συνεχίζονται στην στεριά πια…
Ο Χρηστάκης λέει πως… «είτε από χαρακτήρα, είτε από μια τάση μαγικής θολούρας και μυστηριώδους υπερβατικής σύγχυσης, ο Βελλούδιος δεν μίλησε ποτέ για τα χρόνια 1925-1950. Είναι όμως βεβαιωμένο, τόσο από τις αποσπασματικές του αφηγήσεις όσο και από τις μαρτυρίες τρίτων, ότι αυτή ήταν η εποχή που κυριολεχτικά οργίασε. Πολλά συμβάντα από αυτά, που με πολλή πειστικότητα και με χαμηλόφωνη ομιλία συζητούσε –πάντα σε ολιγομελές ακροατήριο– ήταν από ιστορίες που είχε αποσπάσει από απλούς χωρικούς του Πηλίου, της Κεφαλλονιάς, της Ζακύνθου, του Αγίου Όρους και της Αττικής (Ωροπός, Ελευσίνα, Παλαιό Φάληρο, Πλάκα και περιοχή της Ακρόπολης). Ο Βελλούδιος, σαν ένας ήσυχος και χαμηλόφωνος ‘υπερ-γάτος’ (ο Τσαρούχης μού τον είπε έτσι) κυκλοφορούσε ανάμεσα στους διανοούμενους της εποχής υποδυόμενος τις πολλές ιδιότητές του, που μία από αυτές –εκτός από τη μάθηση– ήταν και η σφοδρή αγάπη και το πάθος του για το νεανίζον αντρικό κορμί. Οι διαφορές όμως του Βελλούδιου με τους τότε λάτρεις του ‘αντρικού ωραίου’ ή του ‘αρσενικού κάλλους’ ήταν μεγάλες και τις περισσότερες φορές έφταναν σε μίση που κρατούσαν και χρόνια ή που δεν κατασιγάστηκαν παρά μόνο με την απουσία λόγω θανάτου».
Ο αστείρευτος ελληνικός παγανισμός με τις πανάρχαιες ρίζες, που δεν απαξιώθηκε από τη λαϊκή χριστιανική θρησκεία, αλλά εμπλουτίστηκε στην πορεία από νέα ανομολόγητα ήθη, αποτελεί για τον Βελλούδιο ένα έργο ζωής.
Σημειώνει, επίσης, ο Χρηστάκης πως κάποτε συνάντησε τον Βελλούδιο στο ατελιέ του Γιάννη Τσαρούχη, στην Καραγεώργη Σερβίας, με τον ζωγράφο να τον βρίζει με… «υποτιμητικές λέξεις και φράσεις, ανάμικτες με καλιαρντά», ενώ ο Βελλούδιος γράφει στο #37 της «Οδού Πανός» πως… «εγώ ξεμπρόστιασα τον τετραπλά βρωμομύριστο ψυχισμό του Ι.Α. Τσαρούχη (ιεροσυλία, κλοπή, τσατσάς και νταβά), κακού μαθητού μου». Λίγο αργότερα πάντως (λίγο πριν τον θάνατο του Τσαρούχη τον Ιούλιο του ’89) οι δύο άντρες, γέροντες πια, φαίνεται πως συμφιλιώθηκαν και επ’ αυτού υπάρχει και η σχετική κοινή φωτογραφία τους στο #44 της «Οδού Πανός» (9-10/1989).
Μερικά ακόμη από τα κατορθώματα του Θάνου Βελλούδιου:
«Εγώ ξεφασούλησα τον Άγιο Βασίλειο από την πλαστοπροσωπεία Του με τον Άγιο Νικόλαο (Μπάρμπα Νοέλη) και έδωσα ολοκληρωμένα Βυζαντινά Χριστούγεννα δια τους Έλληνας, με βιβλίο και πρότυπο εκκλησάκι για τα Κάλανδα. Στο βιβλίο μου, ξετουρκεύω τον Ναό του Αιόλου-Αέρηδες από Τέμενος των Περιδινούμενων Ντρεβίσηδων, τοποθετώντας εκεί την Γέννησιν του Χριστού, κατά πρότυπον των Μεγάλων Ζωγράφων της Αναγεννήσεως. Επιπροσθέτως συνέθεσα την Μουσικήν Σουΐτα 'Μεσογειακό Κοντσέρτο', 'Πέραν του Καλού και του Κακού'.
Εγώ ξετούρκεψα τον χορό Ζεϊμπέκικο και του έδωσα την ευγενικιά του 'Ελληνική' καταγωγή και θρησκευτικότητα, ως Αρτοζήν.
Εγώ ξεμόρτησα την λέξη μάνγκας και της έδωσα την ευγενικιά της «Ελληνική-Βυζαντινή» καταγωγή και έννοια μέγας (μεγιστάν).
Εγώ ξεφράγκεψα την ντυσιά των Νεοελλήνων απλούστευσα την φουστανέλλα, και εδημιούργησα την φουστανέλλα-φράκο εσπερίδος, και την εφόρεσα με ελληνοκεντρικήν έφεσιν και κομψόν συρμόν.
Εγώ κέρδισα το Μετάλλιον των Αγώνων του Κολλεγίου St. Gall της Ελβετίας, όπου εσπούδασα, επιτυχών άλμα εις ύψος 1.87 μέτρων (σ.σ. εκεί φαίνεται πως ο Βελλούδιος ήλθε σε επαφή με τις άρτι γεννηθείσες, εν Ζυρίχη, ντανταϊστικές ιδέες).
Εγώ εδημιούργησα 40 τύπους Νεοελληνικών Υποκαμίσων και αναξυρίδων, που τα φοράω – το καλοκαίρι. Τον χειμώνα φοράω κοστούμι από σαμαροσκούτι με κουμπιά από πεταλίδες της θάλασσας.
Εγώ ξαναζωντάνεψα 'Νεοελληνικά' τον Πυρρίχιο Χορό εις τις πρωταρχικές Αμφικτυονίες των Σικελιανών εις τους Δελφούς, με αληθινούς Έλληνες Οπλίτας Στρατιώτας.
Εγώ ανεκάλυψα εις την Κοκκινιά και προώθησα τον Πρύτανιν της Λαϊκής Κεραμικής Δ. Μυγδαληνόν από το Τσανάκ Καλέ (Άβυδον) της Τρωάδος Χώρας του Σκαμάνδρου και διέθεσα δια του καθηγητού κ. Β. Κυριαζόπουλου εις το Μουσείον Λαϊκής Τέχνης (Μοναστηράκι Αθηνών) την πλουσιωτάτην συλλογήν μου λαϊκών αγαλματιδίων προκλασικής Τέχνης, ήτοι Πηγάσους, Σφίγγας, Ήρωας κλπ.».
Στην παλιά εκπομπή της ΕΤ1 (1988-89) «Μουσική Τομή» που ετοίμαζαν ο αείμνηστος Γιώργος Παπαδάκης και ο Γιάννης Κασπίρης, ένα επεισόδιο ήταν αφιερωμένο στον ζεϊμπέκικο χορό. Ο Θάνος Μούρραης-Βελλούδιος στα 93(!) του, τότε, είχε τον πιο σπουδαίο ρόλο. Τον ακούμε στην εκπομπή να λέει:
«Αυτός ο χορός, ή μάλλον η όρχησις – διότι είναι κατ' εξοχήν ανδρική όρχησις, αφού υπονοεί και ορισμένους αδένας του άρρενος εις την σύνθεσίν της και την ετυμολογία της. Διότι μόνον ένας άνδρας έχει το βάρος να χορέψει μόνος και εκ του εαυτού του για τον εαυτόν του. Είναι ένα είδος, ας πούμε, κινησιολογικής υπερβατικής μεταρσιώσεως. Και έτσι ο κατατρυχόμενος από διάφορα βάρη οικονομικά, οικογενειακά, οιασδήποτε κοινωνικής σειράς πηγαίνει σε μία ταβέρναν εις ένα κέντρον, σηκώνεται, και χωρίς να 'χει ανάγκην από συντροφιά γυναικός ή άλλου ατόμου αρχίζει και χορεύει μονήρης, σόλο, μίαν όρχησιν χαλαρώσεως που είναι ο Αρτοζήνας-Ζεϊμπέκικος. Δηλαδή αρχίζει και περιδινίζεται , περιστρέφεται, απλώνει τα χέρια του σαν φτερούγες και τα κινεί σαν να ήθελε να πετάξει. Και πράγματι φαντάζεται ότι στις ωμοπλάτες του έχει φτερά και αιωρείται μεταξύ ας πούμε χρόνου και διαστήματος χώρων. Αφού εκτελέσει αυτό το γύμνασμα αισθάνεται χαλαρωμένος και πάει και κάθεται στην καρέκλα του, εις το κουτούκι(...) χωρίς να έχει το μίσος της πάλης των τάξεων, που λένε».
Πρώτη φορά που διάβασα κάπου το όνομα του Θάνου Μούρραη-Βελλούδιου ήταν το 1993 στο βιβλίο του σκηνοθέτη του underground Gregory Markopoulos «Προνώπιον/ Τέμενος και άλλα κείμενα» [Μικρή Συλλογή Δελφίνι], που είχε επιμεληθεί ο Λεωνίδας Χρηστάκης. Ο Markopoulos επισκέπτεται την Ελλάδα περί τα Χριστούγεννα του ’54 και αποφασίζει να εμπλακεί (κατά κακή του τύχη) με τα ελληνικά κινηματογραφικά πράγματα. Γνωρίζεται με τον Ηλία Βενέζη και συζητούν για το πώς θα μετατραπεί σε φιλμ η «Γαλήνη». Στο βιβλίο υπάρχει απόσπασμα του ημερολογίου του Markopoulos από τον Οκτώβρη του ’54 έως και τον Μάρτη του ’56. Μετά το Πάσχα του ’55 διαβάζουμε:
«… επίσκεψη στου Τσαρούχη, στο ατελιέ του κοντά στην Πλατεία Συντάγματος. Σκέψεις για το τι μπορεί να υπάρχει πίσω από το σύστημα του σύμπαντος. Επίσκεψη στο σπίτι του Θάνου Βελούδιου. Συζητήσαμε κάποιες εκπληκτικές θρακικές τελετουργικές λεπτομέρειες: κατάλοιπα διονυσιακής λατρείας».
Στην ταινία που θα γυριστεί (με κεφάλαια και τους Τζέιμς Πάρις) είχε ρόλο ηθοποιού και ο Θάνος Βελλούδιος, όπως είχε ρόλο και σε μερικές ακόμη πιο σύγχρονες ταινίες: «Η Χρυσομαλλούσα» (1978) του Τώνη Λυκουρέση, «Το Ταξίδι του Μέλιτος» (1979) του Γιώργου Πανουσόπουλου και «Ελευθέριος Βενιζέλος 1910-1927» (1980) του Παντελή Βούλγαρη (αναφέρονται άπασες στον imdb.com).
Ο Βελλούδιος αντιμετώπιζε όλα όσα τον ενδιέφεραν να μελετήσει ως απότοκα μιας πανάρχαιας ελληνικής γνώσης και λατρείας. Ακόμη και η ομοφυλοφιλία αποτελούσε για ’κείνον, όπως σχολιάζει ο Λεωνίδας Χρηστάκης… «μια τελετική τέχνη, όπου πρώτευε η διεγερτική αναζήτηση μέσα από δεκάδες ξεχασμένα ταμπού».
Για πολλά απ’ αυτά τα διονυσιακά, φαλλικά κατά βάση, ήθη και έθιμα έγραψε ο Βελλούδιος στο τρίτο βιβλίο του «Ευγονία και άλλα τινά» [Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1991], το οποίο πλαισιώνεται από πάμπολλες τελετουργικές φωτογραφίες της Ελλάδος του ’50, τραβηγμένες από τους φίλους του συγγραφέα Ανδρέα Εμπειρίκο, Φινν Στωλ, Χ. Γουίνσλω και Κατερίνα Κακούρη.
Είναι μια Ελλάδα, ξεχασμένη και λησμονημένη για ’μας σήμερα, που εξακολουθούσε χιλιετίες μετά να λατρεύει τη Δήμητρα και τον Διόνυσο, σε μια διαρκή επικοινωνία της ζωής με τη φύση. Ο αστείρευτος ελληνικός παγανισμός με τις πανάρχαιες ρίζες, που δεν απαξιώθηκε από τη λαϊκή χριστιανική θρησκεία, αλλά εμπλουτίστηκε στην πορεία από νέα ανομολόγητα ήθη, αποτελεί για τον Βελλούδιο ένα έργο ζωής, το οποίο και καταγράφει σ’ αυτό το απολαυστικό βιβλίο. Είχαν προηγηθεί τα «Αερικά, Ξωτικά και Καλικάντζαροι» [Γ. Τσιβεριώτης, 1978], «Ελληνοκεντρική Φαντασιομετρική Τέχνη για Προχωρημένους» [Νεφέλη, 1983], για να ακολουθήσουν (1992 και 1995) οι δύο τόμοι «Τα ελληνικά αγάλματα: φωτογραφίες ανδρών του 1950-1960» [Οδός Πανός] με φωτογραφίες γυμνών, φαντάρων και άλλων, που τράβηξε ο Βελλούδιος στα fifties.
Μακριά από τις λογικές της Εσπερίας (όντας σφοδρός αντιδυτικιστής) και ένθερμος υποστηρικτής της συνέχειας της ελληνικότητας δια μέσου των αιώνων ο Θάνος Μούρραης-Βελλούδιος καταλήγει (διαβάζουμε νεράκι απολαμβάνοντας αυτήν την ιδιότροπη, αλλά τόσο μουσική και εύηχη καθαρεύουσά του):
«Ο Έλλην Χριστιανός είναι κατ’ εικόνα και ομοίωσιν κατ’ εξοχήν ανδρικός, ή προς το καλλίτερον, θεανδρικός. Έρχομαι ή φέρνω έναν άλλον εις το φιλότιμον (το περιώνυμον ελληνικόν) σημαίνει την διέγερσιν της ευθύνης έναντι των ενγεγενημένων παρ’ ημίν κατ’ εύνοιαν της Ιστορίας μας υπερόχων ηθικών και ψυχικών αξιών και προσόντων, μιας εν τω υποσυνειδήτω μας ενυπαρχούσης πεμπτουσίας Πολλών Αιώνων Πολιτισμού δια την επιτέλεσιν όπου και όταν χρειάζεται, του Υψηλού, του Ορθού και του Αγαθού».
Πολλά θα μπορούσα να γράψω ακόμη για τον Θάνο Μούρραη-Βελλούδιο, αλλά κάπως θα πρέπει να καταλήξω. Και τι καλύτερο από ένα τραγούδι; Ένα τραγούδι του Διονύση Σαββόπουλου αφιερωμένο σ’ αυτό τον τρανό έλληνα μύστη. Το τραγούδι λέγεται «Ποιος φτιάχνει τα ανέκδοτα» και προέρχεται από τον «Χρονοποιό» του 1999. Οι στίχοι του πάνε κάπως έτσι:
«Είχα έναν γέροντα που κάποτε πετούσε/ αεροπόρος στου αιώνα τις αρχές/ στα τέλη του όμως τρωγλοδύτης που επαιτούσε/ χαμογελούσε και μου απαντούσε(…) Βελλούδιος Θάνος είχε την επωνυμία/ έχω ένα όνομα κι εγώ μα τι μ’ αυτό; Μέσ’ την κοινή μας τελική ανωνυμία/ σκιρτά η αιτία για όλα τ’ αστεία»…
Info: Beton 7, Πύδνας 7, Βοτανικός. Θάνος Μούρραης (Μurray) Βελλούδιος: «Χαμένος κρίκος ή μεταιχμιακός σπινθηριστής;». Αφιέρωμα. Διάρκεια: 13 Ιανουαρίου – 7 Φεβρουαρίου 2015. Ώρες λειτουργίας έκθεσης: Δευτέρα έως Παρασκευή 14.00-20.30, Σάββατο 14.00-18.00, Κυριακές κλειστά.
σχόλια