ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΤΙΝΑ ΚΑΛΤΑΚΗ
Είναι μία από τις πιο διάσημες ιστορίες αγάπης. Ο μέχρι θανάτου έρωτας του Ζίγκφριντ και της Οντέτ στη «Λίμνη των κύκνων» μόνο με την ιστορία του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας μπορεί να συγκριθεί ως προς την επίδραση στον ψυχισμό του κοινού. Γι' αυτό και τα δύο, το σαιξπηρικό έργο και το μπαλέτο του Τσαϊκόφσκι, παρουσιάζονται συνέχεια, εμπνέουν δημιουργούς διαφορετικών εκφραστικών τεχνών και τρόπων, διασκευάζονται και προσαρμόζονται σε σύγχρονες ερμηνείες. Αυτό επιχειρεί ο Ρενάτο Τζανέλλα, ο διευθυντής του μπαλέτου της Λυρικής Σκηνής: προτείνει μια παραλλαγή της ιστορίας, κρατώντας αλώβητο τον πυρήνα της, τον ρομαντικό έρωτα του πρίγκιπα με την κοπέλα που τα μάγια του κακού Ρόθμπαρτ μεταμορφώνουν κάθε πρωί σε κύκνο.
Πολλά έχουν γραφτεί για τις πηγές της υπόθεσης της «Λίμνης των Κύκνων», του δημοφιλούς μπαλέτου που ο Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι (1840-1893) συνέθεσε το 1875-6. Η βασική γραμμή συνδέεται με την ιστορία «DergeraubteSchleier» («Το κλεμμένο πέπλο») του δημοφιλούς στην εποχή του Γερμανού συγγραφέα JohannKarlAugustMusäus (1735-1787) που συνέλεξε με ζήλο και εξέδωσε λαϊκά παραμύθια, έργο που θα συνεχίσουν μετά απ' αυτόν οι αδελφοί Γκριμ. Στοιχεία της «Λίμνης των Κύκνων» ανακαλούν το ρωσικό παραμύθι Η άσπρη πάπια, αλλά τίποτα δεν είναι τόσο ερεθιστικό όσο οι πραγματικές αναφορές της ιστορίας. Εννοώ τη σύνδεση του πρίγκιπα Ζίγκφριντ με ένα ιστορικό πρόσωπο, τον Λουδοβίκο Β' (1845-1886), βασιλιά της Βαυαρίας (1864-1886), που αδιαφόρησε για τα καθήκοντα της θέσης του αλλά έχτισε υπέροχα κάστρα και θέατρα. Αφοσιωμένος στον Βάγκνερ (φρόντισε, μεταξύ άλλων, για την οικοδόμηση του θεάτρου του στο Μπάιροϊτ) και ομοφυλόφιλος, ο Λουδοβίκος θεωρήθηκε ψυχικά ασθενής και ακατάλληλος για το βασιλικό αξίωμα. Βρέθηκε νεκρός στην έπαυλή του στη λίμνη Στάρνμπεργκ – επισήμως αυτοκτόνησε διά πνιγμού, αν και δεν βρέθηκε νερό στους πνεύμονές του. Το πιο πιθανό είναι ότι δολοφονήθηκε από τους αντιπάλους του.
Ο Τσαϊκόφσκι, ομοφυλόφιλος και ο ίδιος, έδωσε χαρακτηριστικά του Λουδοβίκου στον πρίγκιπά του: κι αυτός αδιαφορεί για τις υποχρεώσεις και το εθιμοτυπικό της Αυλής και προτιμά να κυνηγά με τους φίλους του στις εξοχές και τις μαγεμένες λίμνες. Η ισχυρή, καταπιεστική παρουσία της βασίλισσας μητέρας του προσφέρει την κατάλληλη λαβή για ενδιαφέρουσες, ψυχαναλυτικών αναφορών, σύγχρονες σκηνικές προσεγγίσεις όπως αυτή του Matthew Bourne, του 1995, που προτίμησε άνδρες χορευτές για το (κανονικά γυναικείο) corps de ballet των κύκνων.
Ο Ρενάτο Τζανέλλα εστιάζει περισσότερο στον Ρόθμπαρτ, τον κακό μάγο, που στην κανονική εκδοχή έχει αιχμαλωτίσει τις κοπέλες και τις έχει μεταμορφώσει σε κύκνους που θα ελευθερωθούν από τα μαγικά δεσμά του μόλις κάποιος τους υποσχεθεί αληθινή αγάπη. Στην καινούργια παραγωγή της Λυρικής Σκηνής, ο Ρόθμπαρτ ταυτίζεται με τον Μαύρο Κύκνο που κρατά δέσμιες τις κοπέλες, χωρίς όμως να τις έχει μεταμορφώσει σε κύκνους. Επιπλέον, φωτίζεται πιο έντονα η αυταρχικότητα της μητέρας του πρίγκιπα, που πιεστικά ωθεί τον γιο της να βγει στον κόσμο και να βρει τη γυναίκα που θα παντρευτεί. Το υπέροχο ρομαντικό τέλος, πάντως, παραμένει άθικτο: ο πρίγκιπας που, ξεγελασμένος, θα δώσει όρκο αγάπης στην Οντίλ, την κόρη του μάγου, ενώ αγαπά την Οντέτ, θα ακολουθήσει την αγαπημένη του στα νερά της λίμνης. Δεν πειράζεις μία «κραταιά ως ο θάνατος αγάπη».
Βέβαια, η μαγεία της «Λίμνης των Κύκνων» και η εντυπωσιακή αντοχή της μέσα στα χρόνια έχουν να κάνουν κυρίως με την ποιότητα της μουσικής του Τσαϊκόφσκι. Κατά τη διάρκεια του 19ου αι., όταν και διαμορφώθηκαν τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του μπαλέτου όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, τη μουσική για παραστάσεις χορού έγραφαν συνθέτες ειδικευμένοι που προσάρμοζαν τις συνθέσεις τους στις παραστατικές ανάγκες του είδους. Αρχικά αρνητικός στη σχετική μουσική παραγωγή, ο Τσαϊκόφσκι άλλαξε γνώμη όταν μελέτησε με προσοχή έργα του Cesare Pugni,του Ludwig Minkus, του Léo Delibes, του Adolphe Adam κ.ά. Σε επιστολές του διορθώνει την παλιά του προκατάληψη, δηλώνοντας γοητευμένος από τη μουσική της «Σύλβιας» του Delibes και της «Ζιζέλ» του Αdam – μάλιστα, υιοθέτησε την τεχνική του τελευταίου, της σύνδεσης συγκεκριμένων μουσικών θεμάτων (leitmotif) με συγκεκριμένους χαρακτήρες (ή διαθέσεις τους) τόσο στη «Λίμνη των Κύκνων», το πρώτο μπαλέτο που συνέθεσε, όσο και στη μεταγενέστερη «Ωραία κοιμωμένη» (1890). Σε δημιουργική εγρήγορση και αξιοποιώντας μέρη της πρώτης του όπερας («Ο Βοεβόδας», 1868, σε λιμπρέτο που βασίστηκε στο έργο του θεατρικού συγγραφέα Αλεξάντρ Οστρόφκσι), που είχε στο μεταξύ «κάψει», ο Τσαϊκόφσκι ολοκλήρωσε το μπαλέτο του μέσα σ' έναν χρόνο.
Η πρεμιέρα της «Λίμνης των Κύκνων» από τα μπαλέτα του μοσχοβίτικου θεάτρου Μπολσόι σε χορογραφία του Γιούλιους Ράιζινγκερ (4 Μαρτίου 1877) δεν γνώρισε μεγάλη επιτυχία – φαίνεται πως η παραγωγή ήταν φτωχή και η κορυφαία μπαλαρίνα «λίγη». Το μπαλέτο αποθεώθηκε όταν το παρουσίασε το Αυτοκρατορικό Μπαλέτο στο θέατρο Μαριίνσκι της Αγίας Πετρούπολης σε νέα χορογραφία των Μαριούς Πετιπά και Λεφ Ιβάνοφ (στις 27 Ιανουαρίου 1895) που, έκτοτε, παραμένει αξεπέραστη. Γι' αυτό και εξακολουθεί να αποτελεί βασικό έργο στο ρεπερτόριο όλων των μεγάλων μπαλέτων.
Η χορογραφία του Ρενάτο Τζανέλλα για την παράσταση της Λυρικής Σκηνής είναι καινούργια, μολονότι έχει κρατήσει κάποια σημεία της χορογραφίας των Πετιπά-Ιβάνοφ σχεδόν ίδια, όπως το pas de deux της Γ' Πράξης (αν και ο χορός στην Αυλή παίρνει τα χαρακτηριστικά ενός castingshow, προκειμένου ο πρίγκιπας να βρει την κατάλληλη νύφη, με καλεσμένους εμβληματικές περσόνες της ποπ κουλτούρας).
«Όπως σε όλα μου τα έργα, η αισθητική της χορογραφίας είναι νεορομαντική: δίνω έμφαση στα χέρια και στη μεγαλοπρέπεια των κινήσεων. Μένω πιστός στη δραματουργία της μουσικής» λέει. Έχει αφαιρέσει μερικά κομμάτια κι έχει κάνει κάποιες αλλαγές στη σειρά τους, σε μια επανασύνθεση που, πάντως, δεν «πληγώνει» το σενάριο ή τη μουσική σύνθεση. Υπογράφει ο ίδιος τα σκηνικά, ενώ τα κοστούμια –μετά την πρώτη, επιτυχημένη κατά κοινή ομολογία συνεργασία της με τη Λυρική για το μπαλέτο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα»– σχεδίασε και πάλι η Σήλια Κριθαριώτη.
Ρενάτο Τζανέλλα / Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι, Η λίμνη των κύκνων
Μουσική διεύθυνση: Ηλίας Βουδούρης
Χορογραφία-σκηνικά: Ρενάτο Τζανέλλα
Κοστούμια: Σήλια Κριθαριώτη
Φωτισμοί: Στέλλα Κάλτσου
Πρεμιέρα: 15 ΜΑΡΤΙΟΥ 2014
Παραστάσεις: 15, 16, 18, 19, 21, 22, 23 Μαρτίου 2014
Μέγαρο Μουσικής Αθηνών - Αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη
Ώρα έναρξης: 20.00
σχόλια