Mιλάμε πάντα για μια ιδανική υποθετική εικόνα από το μέλλον για την Αθήνα που οραματίζεται το σχέδιο του «Ένα βήμα μπροστά» του ολλανδικού αρχιτεκτονικού γραφείου OKRA που κέρδισε την πρώτη διάκριση στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του «Rethink Athens», το οποίο είχε εξαγγείλει το Ίδρυμα Ωνάση. Σύμφωνα με το πλάνο αυτό, προβλέπονται ο ανασχεδιασμός ολόκληρης της ζώνης από την οδό Ακαδημίας μέχρι την οδό Σταδίου, η αναμόρφωση του κέντρου που θα ενώνει τους αρχαιολογικούς χώρους (Μουσείο και Ακρόπολη), δηλαδή από την οδό Πατησίων μέχρι το Αρχαιολογικό Μουσείο και από τη λεωφόρο Αμαλίας έως την Ομόνοια και την πλατεία Αιγύπτου, δίνοντας τον πρώτο λόγο στους πεζούς. Ο επιστημονικός σύμβουλος του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για το Ίδρυμα Ωνάση, καθηγητής αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, Παναγιώτης Τουρνικιώτης μιλώντας στη LifΟ, προσπαθεί να μας δώσει την πλήρη εικόνα του σχεδίου, εξηγώντας πώς ακριβώς θα είναι η «τετραγωνισμένη» πλέον Ομόνοια με τα υπαίθρια καφέ και τα «τραπεζάκια έξω», όπως θα έλεγε το γνωστό τραγούδι (με την ανάπτυξη τραπεζοκαθισμάτων στην Ομόνοια φαίνεται, εν τέλει, να συμφωνεί, παρά τις αρχικές αντιρρήσεις, και ο Δήμαρχος της Αθήνας Γιώργος Καμίνης, επίσης σημαντικός αρωγός στην όλη προσπάθεια). «Η Ομόνοια ανακτά, σύμφωνα με τη μελέτη που έχει προκρίνει η ΟKRA, το τετράγωνο του αρχικού νεοκλασικού σχεδιασμού της και προσφέρει ένα φιλικό στο περπάτημα έδαφος, τη θέα στην Ακρόπολη, την αναψυχή και το εμπόριο με τρόπο που δεν έχει γνωρίσει κανείς από εμάς τα τελευταία πενήντα χρόνια. Και η πλατεία Δικαιοσύνης θα γίνει για πρώτη φορά στ' αλήθεια πλατεία, με φιλική σκιά και ελεύθερο πεδίο που θα αναδείξει το νεοκλασικό τυπογραφείο και θα προσφέρει μια ευχάριστη ανάπαυλα στη βιαστική δραστηριότητα της πόλης» εξηγεί με ανάγλυφες εικόνες ο καθηγητής.
Όσο για το πλακόστρωτο που θα κατηφορίζουμε ανενόχλητοι από τη λεωφόρο Αμαλίας έως την Ομόνοια, δεν θα θυμίζει το αντίστοιχο της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, ούτε το γλιστερό δάπεδο του Παρισιού. «Είναι σημαντικό αυτό ακριβώς που δεν φαίνεται στο σχέδιο» μας λέει ο κ. Τουρνικιώτης. «Το μέχρι τώρα "σφραγισμένο" έδαφος της ασφάλτου θα διαπνέει, με το πλακόστρωτο και τη φυτεμένη γη να εναλλάσσονται. Το ίδιο το πλακόστρωτο θα είναι από "ψυχρά" υλικά και η άσφαλτος, εκεί που είναι αναγκαία, στους κάθετους δρόμους ως την Ακαδημίας και τη Σταδίου, θα είναι φωτοκαταλυτική, για να μειώνεται η θερμοκρασία του περιβάλλοντος το καλοκαίρι και να περιορίζεται η ατμοσφαιρική ρύπανση».
Οι πύλες για την πρόσβαση στο κέντρο θα είναι πλέον oι πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος - φανταστικές είσοδοι σε ένα σώμα του οποίου ραχοκοκαλιά θα είναι η Πανεπιστημίου. Τα οχήματα θα κινούνται στην ανοιχτή Ακαδημίας, η οποία ωστόσο θα έχει αλλάξει κατεύθυνση, ενώ η άνοδος από την οδό Πειραιώς θα παραμείνει ως έχει, διευκολύνοντας τα οχήματα που θα κινούνται στη Σταδίου προς τη Φιλελλήνων. Θα διαμορφωθεί, δηλαδή, ένας ειδικός δακτύλιος που σκοπό θα έχει τη διευκόλυνση της κίνησης των οχημάτων. Η βασική πρόσβαση στα σημεία όπου δεν θα κινούνται τα αυτοκίνητα θα γίνεται μέσω του τραμ, που πλέον θα λειτουργεί και μεταμεσονύχτιες ώρες.
Πολύ καλό για να μοιάζει αληθινό; Σε ένα σχέδιο που για την ώρα βρίσκεται στα χαρτιά υπάρχουν πάντα αντιρρήσεις. Κάποιοι προβάλλουν ενστάσεις, κάνοντας λόγο για ένα ψυχρό σχέδιο που δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της Αθήνας, για μια μίνιμαλ προοπτική που δεν λύνει τα προβλήματα του κέντρου αλλά και για ένα επαπειλούμενο gentrification που θα ανεβάσει τις τιμές και θα εξοντώσει τον χαρακτήρα της γειτονιάς. Ωστόσο, η παρέμβαση των Ολλανδών αρχιτεκτόνων σε άλλα αστικά κέντρα με αντίστοιχα σχέδια δείχνει ότι λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τις ιδιαιτερότητες και τον κοινωνικοπολιτικό χαρακτήρα των κέντρων, ειδικά όσων έχουν πληγεί ανεπανόρθωτα από την κρίση και δεν αγνοούν τις ανάγκες κάθε περιοχής. Αναγνωρίζοντας επομένως τη διαφορά ανάμεσα σε μια τουριστικού τύπου ανάπλαση, όπως αυτή της παραλιακής ζώνης της Βαρκελώνης, και μια πραγματική αστική μεταμόρφωση, όπως στα προάστια του Λονδίνου, η ομάδα της ΟKRA φροντίζει να προτείνει κάτι παραπάνω από μια αισθητική και οικιστική παρέμβαση. Ενδεχομένως, στο σημείο αυτό να μέτρησε και η εμπειρία των Ολλανδών αρχιτεκτόνων από ανάλογα πολύπτυχα πρότζεκτ και ο κερδισμένος αγώνας τους στο να ανακτήσουν τις «χαμένες» περιοχές του Ρότερνταμ, όπου παρενέβησαν, διασώζοντάς το κυριολεκτικά από τους βανδαλισμούς με κατασκευές «που προκαλούσαν την ευμένεια του πολίτη και όχι την εχθρική του αντίδραση», όπως επιμένουν οι ίδιοι. Αντίστοιχο στοίχημα έθεσαν και στη σχεδιαστική τους παρέμβαση στις νότιες περιοχές του Λονδίνου, οι οποίες είχαν στιγματιστεί από τις εξεγέρσεις και τις καταστροφές, με στόχο να ξαναπαραδώσουν τελικά τις ταλανιζόμενες περιοχές στον κόσμο. «Είναι βασικό για εμάς το παράδειγμα που είχαμε από το Λονδίνο και το Ρότερνταμ και τα οφέλη που αποκόμισαν εκεί οι πολίτες από την ουσιαστική και πρακτική αναδιαμόρφωση του κέντρου τους» εξηγεί χαρακτηριστικά μιλώντας στη LifΟ ο διευθυντής του γραφείου της OKRA, Μάρτιν Κνάιτ. «Στην Αθήνα μπορούν να υπάρξουν ακόμα μεγαλύτερα οφέλη. Παρότι η Σταδίου και η Ακαδημίας χαρακτηρίζουν το πιο ζωτικό και αστικό κομμάτι της πόλης, διαθέτουν ελάχιστες εστίες πρασίνου, ανεβάζουν μεγάλη θερμοκρασία το καλοκαίρι και υποφέρουν από το έντονο καυσαέριο. Το σχέδιό μας, καταρχάς, φιλοδοξεί να μετατρέψει τις κεντρικές εστίες πρασίνου σε ένα ευρύτερο πράσινο δίκτυο. Η Πανεπιστημίου θα μετατραπεί σε βουλεβάρτο, με τις γραμμές πρασίνου να ενώνονται με άλλα πράσινα τρίγωνα, διαμορφώνοντας ένα ευρύτερο δίκτυο που θα απλώνεται τους πράσινους λόφους που περιβάλλουν την πόλη (όπως ο Λυκαβηττός). Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να μειωθεί αρκετά η θερμοκρασία, κάτι που ευελπιστούμε να επεκταθεί σε όλο το μητροπολιτικό κέντρο. Εννοείται ότι η στρατηγική του πρασίνου θα συνοδεύεται από τη σωστή άρδευση, γιατί είναι σημαντικό τα φυτά να διατηρούνται σε σωστή και καλή κατάσταση». Πόσο όμως όλα αυτά ωραία αφορούν κατοίκους σε απόγνωση, χτυπημένους ψυχολογικά και οικονομικά από την κρίση; «Για εμάς, είναι βασικό το να δώσουμε κίνητρα στον κόσμο να κατέβει στην πόλη και γι' αυτό το κύριο μέλημά μας είναι ο αντίκτυπος ή, μάλλον, το αποτέλεσμα που θα έχει το έργο στη δημόσια σφαίρα. Αν το κέντρο γίνει πιο ανθρώπινο και ωραιότερο, θα αναπτυχθούν περισσότερες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Γι' αυτό λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη τους συνεκτικούς δεσμούς ανάμεσα στις κοινωνικές, πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες ως εγγενή και αδιαφιλονίκητα στοιχεία στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησης μιας πόλης. Το είδαμε στο Ρότερνταμ, όταν άρχισαν να καταφθάνουν στις αναβαθμισμένες γειτονιές οι γονείς με τα παιδιά τους για βόλτα, κάτι που δεν έκαναν πρωτύτερα. Αυτό ευελπιστούμε να συμβεί και στην Αθήνα, να μη φοβηθεί ο κάτοικος των προαστίων να κατέβει στο κέντρο για βόλτα».
Για την προετοιμασία του στόχου συνεργάζονται ήδη από μήνες τα συναρμόδια υπουργεία Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής και Μεταφορών, Υποδομών & Δικτύων με τους φορείς που θα έχουν σημαντική εμπλοκή και τον συντονισμό του έργου. Για την πραγματοποίηση του διαγωνισμού συνάπτεται σύμβαση του ΥΠΕΚΑ, του ΥΠΥΜΕΔΙ, της Αττικό Μετρό, της Περιφέρειας Αττικής και του Δήμου Αθηναίων με τον χορηγό ( Ίδρυμα Ωνάση) και τόσο στην κριτική επιτροπή όσο και στην επιτροπή παρακολούθησης συμμετέχει ο Δήμος με εκπρόσωπό του.
Το θέατρο των χιλίων δωματίων
Εξού και το ότι οι Ολλανδοί έλαβαν σοβαρά υπόψη τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα, επισκέφτηκαν αρκετές φορές την πόλη της Αθήνας και γύρισαν τις γωνιές της, ενώ συζήτησαν εκτενώς με τους Έλληνες αρχιτέκτονες του Studio 75, με τους οποίους συνεργάζονται στενά για την περάτωση της μελέτης τους. Ρίχνοντας μια ματιά στην επιμονή τους να ανασταίνουν πληγείσες από την κρίση περιοχές ή, τέλος πάντων, εχθρικές προς τους κατοίκους τους, από τη Μόσχα ως την Κοπεγχάγη, τη Βασιλεία και το Ρότερνταμ, ευελπιστούμε ότι αντίστοιχο αρχιτεκτονικό φιλί της ζωής μπορούν να δώσουν στη νεκραναστημένη πόλη, αν και οι ίδιοι επιμένουν να παρομοιάζουν την Αθήνα με την ωραία κοιμωμένη. Συμβολικά, έρχεται στον νου αναπόφευκτα η επαναστατική «νέα Βαβυλώνα» που είχε ιδρύσει στο Άμστερνταμ, θεμελιώνοντας ολόκληρη σχολή κι εκδίδοντας αντίστοιχα περιοδικά ο επίσης Ολλανδός Κονστάντ πριν από έναν αιώνα, κάνοντας, προφητικά τότε, λόγο για ένα «κοινωνικό περιβάλλον που απειλείται από τη χαοτική ρήξη της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων», για την ανάγκη επιστροφής στο κέντρο με παραπάνω πράσινο. Ήταν αυτός που τίναζε στον αέρα τα μεγαλεπήβολα σχέδια των μεγάλων λεωφόρων, όπως έκανε ο Οσμάν στο Παρίσι, και άνοιγε επαναστατικά τον δρόμο στον Ντε Μπορ και στους λετριστές για την ψυχοδυναμική τόνωση της πόλης. «Αν ο αστικός χώρος σχεδιαζόταν έτσι ώστε να ικανοποιεί τις ανάγκες μιας κοινωνίας που διαθέτει ελεύθερο χρόνο, τότε οι φυγές από την πόλη προς την ύπαιθρο δεν θα ήταν αναγκαίες» έγραφε ο Κονστάντ, επιμένοντας στον ψυχαγωγικό και διαδραστικό χαρακτήρα του κέντρου της πόλης. Κάτι αντίστοιχο κάνουν σήμερα οι απόγονοί του από την OKRA, υποστηρίζοντας ότι «η ιδέα των 1.000 δωματίων είναι να δώσουμε πνοή στα κενά κτίρια», εξηγώντας παράλληλα στη LifΟ τι ακριβώς σημαίνει αυτή η μορφή της νόμιμης ανακατάληψης των κτιρίων με τη συναίνεση των ιδιοκτητών, τα οποία, για την ώρα, χάσκουν έρημα και εγκαταλελειμμένα στο κέντρο της πόλης. Μετρώντας τα, μάλιστα, οι Ολλανδοί τα βρήκαν πάνω από τετρακόσια. «Είναι σημαντικό τα κτίρια αυτά να αποκτήσουν ψυχή με δραστηριότητες που θα ταιριάζουν στην πόλη και στο πολύχρωμο τοπίο της». Δεν αποκλείουν ούτε άλλες ενέργειες που μέχρι σήμερα θεωρούνταν παράνομες, όπως το γκράφιτι, αν αυτό πρόκειται να δημιουργήσει περαιτέρω συνδέσεις μεταξύ των κτιρίων και της δημόσιας σφαίρας. «Το πρόγραμμα δραστηριοτήτων θα έχει σχέση με την τέχνη, το θέατρο, τη διοργάνωση ποικίλων πολιτιστικών δρώμενων αλλά -και γιατί όχι;-με την ελληνική φιλοσοφία».
Υλοποίηση του έργου
Στο σημείο αυτό ακριβώς θα συμφωνούσε απόλυτα ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου, ο οποίος επιμένοντας στο αρχαιοελληνικό, δημοκρατικό πρόταγμα και στις σύγχρονες ανάγκες της πόλης, έκανε λόγο για τη «σωκρατική αλογόμυγα» με την οποία παρομοίασε τον ρόλο του Ιδρύματος σε σχέση με την πολιτεία. Το Ίδρυμα ως αλογόμυγα τσιγκλάει την πολιτεία και την αναγκάζει να σκεφτεί τις ευθύνες της απέναντι σε ένα έργο που δεν θα αλλάξει μόνο τον τρόπο που βλέπουμε την πόλη αλλά και την καθημερινότητά μας. Το Ίδρυμα Ωνάση αποφασίζει να χρηματοδοτήσει τον διαγωνισμό και το σύνολο των μελετών και για τον λόγο αυτό συνεργάζεται στενά για την εκπόνησή τους και τη συνολικότερη υλοποίηση του έργου με τον Δήμο Αθηναίων και την Περιφέρεια Αττικής, καθώς και με το υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Κλιματικής Αλλαγής, το υπουργείο Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας, Υποδομών Μεταφορών και Δικτύων αλλά και με την Αττικό Μετρό. Πώς, όμως, είναι τόσο σίγουρο ότι θα βρεθούν τα χρήματα για την υλοποίησή του έργου, από τη στιγμή που τόσα άλλα σχέδια έχουν μείνει μέχρι στιγμής στα χαρτιά; Οι πιο καχύποπτοι μας θυμίζουν τον επίσης διεθνή διαγωνισμό του «Μητροπολιτικού Πάρκου» του Ελληνικού το 2004 και την έκθεση που είχε γίνει στο παρατημένο κτίριο του ανατολικού αεροδρομίου τότε, με τη βράβευση των νικητών. Το σχέδιο έμελλε να μην υλοποιηθεί ποτέ. Το ίδιο έγινε και με τους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς για την πλατεία Θεάτρου. Άλλοι πάλι θυμίζουν ότι το ξεχασμένο όραμα της πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου στοίχειωσε τον Αντώνη Τρίτση και ξαναδιατυπώθηκε, χρόνια αργότερα, από τα χείλη της Τίνας Μπιρμπίλη, με το τότε τετραετές σχέδιο «Αθήνα-2014», που επίσης δεν ευοδώθηκε. Επιπλέον, οι ίδιοι υπενθυμίζουν ότι ακόμα και αν το όραμα για την ανάπλαση του κέντρου είναι σεβαστό και αξιοποιήσιμο, δεν μπορεί εύκολα να τύχει χρηματοδότησης, αφού οι επιδοτήσεις του ΕΣΠΑ δεν δείχνουν να έχουν υψηλή απορρόφηση, γεγονός που εντείνει ακόμα περισσότερο την απαισιοδοξία. Αλλά οι εκπρόσωποι του Ιδρύματος Ωνάση αντιλέγουν πως οι συνθήκες έχουν πλέον ωριμάσει, οι αναλογίες είναι διαφορετικές και ότι το συγκεκριμένο σχέδιο είναι επιτακτικότερο από ποτέ. Μόνο και μόνο η παρουσία του ίδιου του πρωθυπουργού στη συνέντευξη Τύπου που διοργάνωσε το Ίδρυμα αλλά και του Βενιζέλου, του Κουβέλη και εκπροσώπων του ΚΚΕ και του ΣΥΡΙΖΑ «δείχνει, αν μη τι άλλο, την ανάγκη να υλοποιηθεί αυτό το πρόγραμμα» τονίζει ο Αντώνης Παπαδημητρίου. Εν ολίγοις, αναγκάζει τους εκπροσώπους της πολιτείας να δεσμευτούν ότι θα κάνουν ό,τι μπορούν ώστε να βρεθούν τα χρήματα και να υλοποιηθεί το σχέδιο, κάτι που δεν είναι δύσκολο, όπως μας διαβεβαίωσαν -προς έκπληξή μας, είναι αλήθεια-, φορείς του υπουργείου Ανάπτυξης. «Το γεγονός ότι το Ίδρυμα ήταν απολύτως εντάξει σε σχέση με τις ημερομηνίες κατάθεσης της μελέτης, και μάλιστα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, δείχνει ότι δεν αστειεύεται» μας είπε πηγή του υπουργείου. «Και δεν θα το έκανε, αν ήξερε ότι θα μείνει μόνο στα χαρτιά. Η υστεροφημία του Ιδρύματος είναι πολύ σημαντική για να μη φροντίσει για την υλοποίηση του έργου». Άλλωστε, είναι προφανές ότι η ανάπλαση του κέντρου της Αθήνας -τουλάχιστον των σημαντικότερων δρόμων του- είναι η απάντηση του Ιδρύματος Ωνάση στο Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Νιάρχος - μια γόνιμη και δημιουργική κόντρα ανάμεσα στα δύο μεγάλα ονόματα που κρατάει μέχρι σήμερα. Μιλώντας με νούμερα, το έργο φαίνεται να είναι αρκετά οικονομικό, καθώς απαιτεί 30 εκατομμύρια ευρώ για την ανάπλαση, ενώ τα περισσότερα χρειάζονται για την επέκταση της γραμμής του τραμ, ποσό που ωστόσο είναι ανταποδοτικό, όπως μας εξήγησαν οι γνωρίζοντες. Συνολικά το έργο αναφέρεται σε έναν προϋπολογισμό της τάξεως των 80 εκατ. ευρώ και «αν υπολογίσει κανείς ότι βασίζεται σε έναν ευρωπαϊκό διαγωνισμό και όχι σε απευθείας ανάθεση σε ημέτερους, τότε είναι πολύ πιθανόν να μην ξεπεράσει το αρχικό κόστος, γιατί στην περίπτωση αυτή το ποσό θα πρέπει να καλυφθεί από το κράτος σε εποχές όπου δεν υπάρχουν τέτοια περιθώρια» επιμένουν οι έχοντες πείρα από κατασκευαστικά έργα. Ο ορίζοντας της οριστικής περάτωσης του έργου είναι τα τέλη του 2015 και οι αρχές του 2016, ενώ οι μελέτες αναμένονται να έχουν κατατεθεί μέχρι τον Ιούνιο, ώστε να μπορέσει να ενταχθεί σε αυτό ή στο επόμενο ΕΣΠΑ. Όπως μας είπαν οι φορείς του υπουργείου Ανάπτυξης, κάτι τέτοιο είναι εφικτό εφόσον η πρόταση προέρχεται από έναν φορέα με διεθνή απήχηση και ισχύ, όπως είναι το Ίδρυμα Ωνάση. Το συμβολικό κύρος του Ιδρύματος, σε συνδυασμό με την αποφασιστικότητα της πολιτείας να δείξει ότι αυτήν τη φορά θα προχωρήσει από εξαγγελίες σε πράξεις, δίνει ελπίδες ότι η καρδιά της πόλης μπορεί να αρχίσει να ξαναχτυπά. Όπως, άλλωστε, τόνιζε χαρακτηριστικά στην ομιλία του και ο Αντώνης Παπαδημητρίου, μιλώντας και εκ μέρους του Δ.Σ. του Ιδρύματος και της project leader του έργου, Μαριάννας Μόσχου, «Δεν πρόκειται απλώς για πεζοδρόμηση ή δεντροφύτευση. Για κάτι τέτοιο η συνδρομή του Ιδρύματος Ωνάση δεν θα ήταν καθόλου απαραίτητη. Είναι ένα έργο που έχει τη δύναμη να λειτουργήσει ως καταλύτης για να σηκώσουμε λίγο το κεφάλι και να αντιληφθούμε ότι παρά τις αντίξοες συνθήκες, έχουμε τη δύναμη ως πόλη και ως χώρα να οραματιστούμε, να υλοποιήσουμε το όραμά μας». Και αυτό τελικά είναι πιο σημαντικό από οποιαδήποτε αστική μεταμόρφωση, αισθητική παρέμβαση ή πολεοδομικού τύπου στρατηγική. Η Αθήνα είναι οι κάτοικοί της και αυτό που χρειάζονται περισσότερο είναι η πεποίθηση ότι τελικά υπάρχει προοπτική και ότι μπορεί το όραμα να δώσει φτερά στη φαντασία. Αρκεί να είναι επιτέλους αληθινό, ώστε να μετατρέψει τη θεωρία και τα σχέδια σε απτή, πεζή -έστω και πεζοδρομημένη-, πραγματικότητα.
Η ειδική ιστοσελίδα η αφιερωμένη στο Rethink ανανεώνεται διαρκώς και απαντά σε όλα τα ερωτήματα. Ιστότοπος: www.rethinkathens.org.
σχόλια