Από τον Θεμιστοκλή Βάκουλη, Δρ. Αρχαιολογίας, Α' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ
O 5ος αι. π.Χ. υπήρξε μία ακόμα εποχή ακμής για την Αθήνα των ιστορικών χρόνων μετά από αυτήν του αρχαϊκού 6ου αιώνα, που χαρακτηρίστηκε από την τυραννίδα του μετριοπαθούς Πεισίστρατου. Μια εποχή κατά την οποία η Αθήνα βάδισε προς την πολιτική και στρατιωτική της επικράτηση στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου και παράλληλα προς την ολοκλήρωση της δημοκρατίας με την προσδοκία για ανάπτυξη. Ο 5ος προχριστιανικός αιώνας ανέτειλε για την Αθήνα με νωπή τη μεγάλη πολιτειακή αλλαγή. Ήδη από τα 507 π.Χ., μετά την πολιτική επικράτηση του Κλεισθένη, είχε ξεκινήσει ο μακρύς δρόμος της μετάβασης προς τη δημοκρατία. Επρόκειτο για μία διαδικασία που θεωρείται ότι ολοκληρώθηκε στα 462 π.Χ., όταν επί των ημερών του Εφιάλτη, του πολιτικού πατέρα του Περικλή, αφαιρέθηκαν οριστικά οι πολιτικές αρμοδιότητες από τον Άρειο Πάγο, το παλαιό αριστοκρατικό όργανο, για να μεταβιβαστούν στα δημοκρατικά πολιτειακά όργανα. Σχεδόν ταυτόχρονα ξεκινούσε μια μακροχρόνια πολεμική αντιπαράθεση που θα επηρέαζε σε όλα τα επίπεδα –πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό– την ελληνική χερσόνησο και το Αιγαίο, φέρνοντας στο προσκήνιο την Αθήνα.
Η Δηλιακή Συμμαχία και οι Περσικοί Πόλεμοι
Στα 499 π.Χ. η Αθήνα και η Ερέτρια, μόνες από την ηπειρωτική Ελλάδα, εκστράτευσαν στην ανατολική ακτή του Αιγαίου προκειμένου να βοηθήσουν τις ιωνικές πόλεις στην επανάστασή τους ενάντια στους Πέρσες, οι οποίοι τους επέβαλλαν τυράννους. Όταν στα 493 π.Χ. η Ιωνική Επανάσταση καταπνίγηκε, είχαν ήδη τεθεί οι βάσεις για τους Περσικούς Πολέμους που θα ακολουθούσαν. Τρία χρόνια αργότερα, το 490 π.Χ., η πρώτη απόπειρα των Περσών να εισβάλουν στην ηπειρωτική Ελλάδα απέτυχε στην πεδιάδα του Μαραθώνα. Η δεύτερη, δέκα χρόνια μετά, ήταν απόλυτα επιτυχημένη και οδήγησε μάλιστα στην ολοκληρωτική καταστροφή της Αθήνας και άλλων πόλεων της Ελλάδας. Στο επίκεντρο της καταστροφής βρέθηκε και η ίδια η Ακρόπολη με τα οικοδομήματα και τα απειράριθμα αναθήματά της. Όσοι, μάλιστα, συμμετείχαν στην άμυνα κατά των Περσών φέρονται να έχουν ορκιστεί στις Πλαταιές πως δεν θα επισκεύαζαν ποτέ τα κατεστραμμένα ιερά για να μην ξεχαστεί η βαρβαρότητα των Περσών.
Κάποιος θα πίστευε ότι η καταστροφή που έφερε η δεύτερη περσική εισβολή θα ήταν το τέλος της λαμπρής αρχαϊκής πόλης. Οι Αθηναίοι, ωστόσο, γνώριζαν πολύ καλά πώς να μετατρέπουν το μειονέκτημα σε πλεονέκτημα. Η απροθυμία των Ελλήνων να συνεχίσουν τον πόλεμο υπό την ηγεσία της Σπάρτης και η εσωστρέφεια της τελευταίας έφεραν στο προσκήνιο την Αθήνα. Ο ισχυρός της στόλος, που είχε κερδίσει την κομβική ναυμαχία της Σαλαμίνας, αλλά και το γεγονός ότι θεωρούνταν η μητρική πόλη των Ιώνων του Αιγαίου της έδωσαν ηγετικό ρόλο στην αμυντική συμμαχία που ιδρύθηκε στα 479 π.Χ. με έδρα τη Δήλο. Η Δηλιακή Συμμαχία διαμόρφωσε το νέο αμυντικό δόγμα έναντι των Περσών, όμως μετατόπισε το επίκεντρο της δράσης. Οι πολεμικές αψιμαχίες με τους Πέρσες δεν τελείωσαν με τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα και τη Μυκάλη αλλά συνεχίστηκαν εκτός ελληνικής χερσονήσου τα επόμενα τριάντα χρόνια. Ο στόλος της Συμμαχίας, με εκστρατείες στις βόρειες ακτές και στα νησιά του Αιγαίου, στη Μικρά Ασία, την Κύπρο και την Αίγυπτο, επέκτεινε διαρκώς το δίκτυο των συμμαχικών πόλεων, διασφάλιζε την ασφαλή ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο και συντηρούσε το πολεμικό κλίμα. Σε δεύτερο επίπεδο, συντηρούσε και όλους εκείνους τους λόγους για την ύπαρξη και τη συνοχή της ίδιας της Συμμαχίας.
Η κρίση των μέσων του αιώνα
Στα 449 π.Χ. Πέρσες και Δηλιακή Συμμαχία ήλθαν σε ειρήνη με συμφωνία αμοιβαίων υποχωρήσεων. Στις διαπραγματεύσεις πρωταγωνίστησε ο Καλλίας, με το όνομα του οποίου έμεινε γνωστή η συνθήκη. Φαίνεται, μάλιστα, ότι ήταν αναγκαία και για τους δύο, επειδή οι πρώτοι υποχωρούσαν διαρκώς υπέρ της Συμμαχίας, ενώ ο στόλος της δεύτερης, το συγκριτικό της πλεονέκτημα, είχε γνωρίσει μεγάλη καταστροφή κατά την εκστρατεία στην Αίγυπτο.
Όλα όσα ακολούθησαν την ειρήνη σε πολλούς σήμερα θα φαίνονταν απρόσμενα. Η ανεπιτυχής πρόσκληση σε πανελλήνιο συμμαχικό συνέδριο και οι ανωμαλίες στην καταβολή του συμμαχικού φόρου κατά τα έτη 448-7 π.Χ. κατέδειξαν τα προβλήματα συνοχής της Συμμαχίας. Ήταν προφανές ότι πολλές από τις πόλεις-μέλη της δεν έβλεπαν πλέον τον λόγο ύπαρξής της. Η κρίση γενικεύτηκε όταν το 446 π.Χ. επάλληλες επαναστάσεις συμμαχικών πόλεων στη Μικρά Ασία, τη Βοιωτία, τη Μεγαρίδα και την Εύβοια αμφισβήτησαν έντονα την ενότητα. Η Αθήνα όμως του Περικλή, ηγέτη των δημοκρατικών ήδη από το 461 π.Χ., φάνηκε αποφασισμένη να προασπιστεί τη Συμμαχία. Ανέλαβε σειρά ένοπλων εκστρατειών, συχνά υπό την ηγεσία του ίδιου του στρατηγού, και κατέστειλε χωρίς καμία αναστολή –κάποτε με αιματηρό τρόπο– τις επαναστάσεις. Με όρκους πίστης και ψηφίσματα της Εκκλησίας του Δήμου υπαγόρευσε στους συμμάχους όρους καθολικής κηδεμονίας. Επέβαλε δημοκρατικά πολιτεύματα, μετέφερε τη διεξαγωγή δικών από τα τοπικά δικαστήρια στα αθηναϊκά, απαίτησε προσφορές για τη γιορτή των Παναθηναίων, κατάσχεσε γη, εγκατέστησε φρουρές, κυβερνήτες, αποίκους και Αθηναίους κληρούχους, πάντα με έξοδα των συμμάχων. Ήταν η εποχή που η Συμμαχία μετατράπηκε σε Ηγεμονία και οι σύμμαχοι έγιναν υπήκοοι (εικ. 3).
Η Δημοκρατία και ο νέος χαρακτήρας της αθηναϊκής οικονομίας
Στο μεταξύ, ο Περικλής, ήδη από το 454 π.Χ., μετά την καταστροφή στην Αίγυπτο, είχε μεταφέρει το συμμαχικό ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα, φοβούμενος άμεση περσική αντεπίθεση. Παράλληλα, το ανήγαγε σε κεντρικό στοιχείο του πολιτικού του σχεδιασμού για τη μεταμόρφωση της Αθήνας. Αγορεύοντας στην Πνύκα, έπεισε τους Αθηναίους για την τύχη του ταμείου της Συμμαχίας. Φαίνεται πως γνώριζε καλά ότι η οικονομική ανάπτυξη και η ευημερία θα έρχονταν απ' έξω. Το κεντρικό επιχείρημά του ήταν πως το ταμείο ανήκε ουσιαστικά στην Αθήνα, αφού οι σύμμαχοι πρόσφεραν στη Συμμαχία φόρο ως αντάλλαγμα για την ασφάλεια που τους προσέφερε ο αθηναϊκός στόλος. Το ταμείο της Συμμαχίας, μαζί μ' αυτό της πόλης, αποδείχθηκε ένα πρώτης τάξεως εργαλείο για την αλλαγή του χαρακτήρα της αθηναϊκής οικονομίας, κάνοντάς την αναδιανεμητική.
Στο μεταξύ, η Αθήνα ολοκλήρωνε τη διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης της δημοκρατίας της, εξελίσσοντας τον τρόπο επιλογής για τα αξιώματα και τα όργανα της πόλης. Ο παλαιός τρόπος, που αναδείκνυε τους πρόκριτους εκ προκρίτων, είχε περάσει από το στάδιο των κληρωτών εκ προκρίτων για να καταλήξει στην κλήρωση εκ κληρωτών (εικ. 1). Όλες οι εισοδηματικές τάξεις της Αθήνας μπορούσαν πλέον να ανελιχθούν στα πολιτικά αξιώματα και στις δημόσιες λειτουργίες της πόλης και η απονομή σε αυτούς μισθοφοράς (εικ. 2), δηλαδή δημόσιου μισθού, ήταν το πρώτο βήμα. Είχε προηγηθεί η έμμισθη θητεία στον στρατό και τον στόλο και πλέον μεγάλο μέρος των θητών, πολιτών από τη χαμηλότερη εισοδηματική τάξη, έβρισκε επαγγελματική διέξοδο.
Η αναδιανομή συνεχίστηκε με το οικοδομικό πρόγραμμα για την Αθήνα. Αρχικά προγραμματίστηκε η κατασκευή ή επισκευή αμυντικών δομών, δρόμων, δημόσιων κρηνών, του νέου Τελεστηρίου στην Ελευσίνα, ακόμα και της μεγάλης αποθήκης σιτηρών στον Πειραιά, που συνέβαλε στην ανάδειξη της Αθήνας σε σημαντικό κέντρο τέτοιου εμπορίου στο Αιγαίο. Στη συνέχεια ο ηγέτης των δημοκρατικών εισηγήθηκε στην Εκκλησία του Δήμου ένα φιλόδοξο στοχευμένο οικοδομικό πρόγραμμα για την ανακατασκευή της Ακρόπολης, του εμβληματικού δημόσιου χώρου της πόλης. Το πρώτο μεγάλο έργο ήταν η ανοικοδόμηση του Παρθενώνα, ενός εξαιρετικού με αρχιτεκτονικούς όρους ναού στο ψηλότερο σημείο του Βράχου, για την Αθηνά και την Αθήνα. Η απεικόνιση στον γλυπτό διάκοσμο του ναού επιλεγμένων θεμάτων –με έμφαση στις νικηφόρες μυθολογικές μάχες των Ελλήνων κατά των Τρώων, των Αθηναίων κατά των Αμαζόνων, των Ολύμπιων Θεών κατά των Γιγάντων και του λαού των Λαπιθών κατά των Κενταύρων– αποτέλεσε τη συμβολική, όμως σαφή διατύπωση της κυρίαρχης πολιτικής ιδεολογίας της ακμάζουσας πόλης. Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς μέσα στον ναό δεν θα ήταν μόνο δείγμα ευσέβειας αλλά ταυτόχρονα έργο υψηλής τέχνης και μεγάλη επένδυση σε πολύτιμα υλικά για δύσκολες μέρες.
Το δεύτερο μεγάλο έργο ήταν τα Προπύλαια, η νέα μνημειακή είσοδος στην Ακρόπολη. Ο Περικλής φέρεται να εισηγήθηκε ακόμα την κατασκευή ενός ωδείου με μεγάλη χωρητικότητα στη νότια κλιτύ, για να πραγματοποιούνται εκεί οι μουσικοί αγώνες των Παναθηναίων. Αργότερα, μετά τον θάνατό του, το οικοδομικό πρόγραμμα επρόκειτο να συνεχιστεί με την κατασκευή του Ερεχθείου και του Ναού της Αθηνάς Νίκης.
Κατά την εκτέλεση του συνόλου του οικοδομικού προγράμματος εργάστηκε μεγάλος αριθμός επαγγελματιών. Μεταξύ άλλων, λατόμοι, λιθοξόοι, γλύπτες, αρχιτέκτονες, οικοδόμοι, ξυλουργοί, αμαξοποιοί και σχοινοποιοί αμείβονταν για χρόνια, ενώ έμποροι πραγματοποίησαν πάμπολλες συναλλαγές εντός και εκτός Αθηνών για την προμήθεια υλικών. Η διάθεση και κυκλοφορία του χρήματος στην αθηναϊκή κοινωνία δημιούργησε προσδοκία για ευημερία και προκάλεσε ανάπτυξη. Η πολιτική και πολεμική ισχύς της Αθήνας στο Αιγαίο δημιούργησε υπεραξίες κι έφτασε να επιβάλει την αθηναϊκή δραχμή ως βασικό νόμισμα συναλλαγών εντός της Συμμαχίας.
Όταν ξεκινούσε το οικοδομικό πρόγραμμα, υπολογίζεται ότι στη διάθεση του ταμείου της πόλης υπήρχε συνολικά το μυθικό ποσό των 9.000 ταλάντων. Η αποδέσμευση και η διανομή του στην κοινωνία –μέρους ή όλου, δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε με ακρίβεια– ήταν ο λόγος για τον οποίο η αντιπολίτευση κατηγόρησε τον Περικλή ότι σπαταλούσε τα αποθεματικά του ταμείου για να κατασκευάσει χιλιοτάλαντους ναούς. Άλλωστε, δεν κατάφερε να αποφύγει την αντιπολιτευτική λάσπη. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι η λεγόμενη «Δίκη του Φειδία», με κατηγορία την υπεξαίρεση χρυσού κατά την κατασκευή του αγάλματος μετά από συνέργεια του γλύπτη και του στρατηγού, είναι ιστορικό γεγονός. Όμως και αργότερα, τον 4ο αι. π.Χ., η κριτική που ασκήθηκε στον Περικλή επιχείρησε να αποδομήσει το ιστορικό πρόσωπο. Για πολλούς ήταν αυτός που διέφθειρε τον δήμο, κάνοντάς τον τεμπέλη, φλύαρο και φιλάργυρο.
Η επόμενη μέρα
Στα μισά του αιώνα η Αθήνα επρόκειτο να μπει σε έναν νέο κύκλο εξωτερικής αντιπαράθεσης και ταυτόχρονα εσωτερικής συσπείρωσης. Ο εχθρός, ο οποίος έως την Ειρήνη του Καλλία στα 449 π.Χ. πήρε μορφή στο πρόσωπο των Περσών, εξέλιπε. Ωστόσο, ο Α' Πελοποννησιακός Πόλεμος που είχε ξεκινήσει στα 459 π.Χ. και η Τριακονταετής Ειρήνη της Αθήνας με τη Σπάρτη στα 446 π.Χ. διέκριναν πλέον de facto τους Έλληνες σε δύο στρατόπεδα και δημιούργησαν ένα νέο αντίπαλο δέος. Επιβεβαίωσαν έτσι τους λόγους ύπαρξης της Συμμαχίας, την ηγεμονία της Αθήνας και την προσδοκία για έναν νέο κύκλο ανάπτυξης.
ΠΗΓΕΣ
Barringer J.M., Hurwit J.M (eds), Periklean Athens and its legacy: Problems and Perspectives, Austin, 2005 / Boersma John.S., Athenian builbing policy from 561/0 to 405/4 B.C., Groningen, 1970 / Davison C.C., Pheidias: The sculptures and ancient sources, London, 2009 / Figueira Th., The power of money: Coinage and politics in the Athenian Empire, Philadelphia, 1998 / Fornara Ch.W., Samons L.J. II, Athens from Cleisthenes to Pericles, Berkeley, 1991 / Holtzmann, B., Monuments, Cultes et histoire du sanctuaire d' Athèna Polias, Paris, 2003 / Hurwit J.M., The Athenian Acropolis: History, mythology and archaeology from the Neolithic Era to the Present, Cambridge, 1999 / Lewis D. M., Boardman J., Davies J. K., Ostwald M. (eds), The Cambridge Ancient History, Second Edition, Volume V: The Fifth Century B.C., Cambridge, 2006 / Loomis W.T., Wages, welfare costs and inflation in Classical Athens, Michigan, 1998 / Low P. (ed), The Athenian Empire, Edinburgh, 2008 / Meiggs R., Lewis D., A selection of greek historical inscriptions to the end of the Fifth Century B.C., Oxford, 1969 / Neils J. (ed), The Parthenon: from Antiquity to the Present, Cambridge, 2005 / Robinson E.W. (ed), Ancient Greek Democracy: Readings and sources, Blackwell Publishing, Carlton, 2004 / Shear L.Th., Studies in the early projects of the Periklean Building Program, Dissertation, Princeton University, 1966 / Vickers M. J., Pericles On Stage: Political comedy in Aristophanes' Early Plays, Texas, 1997 / Λαγογιάννη-Γεωργακάρου Μ., Μπουραζέλης, Κ. (επιμ.), ΕΔΟΞΕΝ ΤΗΙ ΒΟΥΛΗΙ ΚΑΙ ΤΩΙ ΔΗΜΩΙ: Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της, Αθήνα, 2007 / Σακελλαρίου Μ.Β., Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο, 2004 / Lehmann G.A., Perikles: Staatsman und Stratege im Klassischen Athen: Eine Biograpie, München, 2008 / Samons L.J. II, The Cambridge Companion to the Age of Pericles, New York, 2007 / Tracy, St.V., Pericles: A sourcebook and reader, Berkeley, 2009
σχόλια