ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΤΙΝΑ ΚΑΛΤΑΚΗ
Δεκατρείς ηθοποιοί και μουσικοί από την Κολωνία και το Αμβούργο θα ζωντανέψουν το έργο της βραβευμένης με Νόμπελ Ελφρίντε Γέλινεκ Τα συμβόλαια του εμπόρου / Μια οικονομική κωμωδία. Το αντισυμβατικό θέαμα, που επί τετράωρο θα απλωθεί και θα εξελιχθεί σε όλους τους χώρους της Στέγης Γραμμάτων & Τεχνών, σκηνοθετεί ο 37χρονος σκηνοθέτης Νίκολας Στέμαν (με σπουδές γερμανικής λογοτεχνίας, φιλοσοφίας, θεατρικών σπουδών και σκηνοθεσίας). Η συζήτηση μαζί του είναι αποκαλυπτική των... άλλων Γερμανών, αυτών που ασκούν σκληρή κριτική στην οικονομική πολιτική που επιβάλλει η χώρα τους στα υπόλοιπα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που ζητούν την απομάκρυνση από το καταστροφικό νεοφιλελεύθερο μοντέλο και την «επανίδρυση» της Ευρώπης με μέτρο τις παραδοσιακές αξίες του ανθρωπισμού και της δημοκρατίας.
- H παράσταση «Τα συμβόλαια του εμπόρου» έχει δοκιμαστεί αρκούντως σε θέατρα και φεστιβάλ διαφορετικών χωρών. Πώς αντιμετωπίστηκε, ποια ήταν η κυρίαρχη εντύπωση που προκάλεσε και πώς νομίζετε ότι θα λειτουργήσει στο κοινό της Αθήνας, που πλήττεται άσχημα από την εν εξελίξει οικονομική κρίση;
Πράγματι, έχει παρουσιαστεί στη Γερμανία, την Αυστρία, την Ελβετία και τη Γαλλία, ενώ πρόκειται να πάει και στο Λονδίνο την επόμενη σεζόν – θα έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς θα λειτουργήσει εκεί, σ' ένα κοινό με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά από αυτά του κοινού στην Αθήνα. Μέχρι στιγμής, πάντως, οι θεατές δείχνουν ευγνώμονες για τη δυνατότητα που τους παρέχει η παράσταση να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση με διαφορετικό τρόπο από τον συνήθη «λογικό» και «αναλυτικό».
Κοιτάξτε, είναι πια φανερό ότι όλοι ξεγελαστήκαμε από τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία που υποσχόταν πλούτη και ευημερία σε όποιον την υπηρετούσε, ακολουθώντας τους κανόνες της και παίζοντας έξυπνα. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για κάτι τελείως διαφορετικό: τη μεταφορά του πλούτου από τα χαμηλότερα επίπεδα της κλίμακας στην κορυφή, από τους φτωχούς στους πλούσιους. Η κρίση αποκάλυψε ακαριαία την τεράστια επιχείρηση πλύσης εγκεφάλων που είχε τεθεί σε εφαρμογή από τα τέλη της δεκαετίας του '80. Στην παράσταση πραγματευόμαστε όλα αυτά με τη φόρμα ενός μεγάλου σόου που γυρίζει γύρω από το χρήμα και την οικονομία. Θέλουμε να δείξουμε πόσο ανόητοι φανήκαμε, πώς αφεθήκαμε σε μια βολική αφασία. Ακόμα περισσότερο: θέλουμε να δείξουμε ότι η κρίση δεν είναι κάτι σαν «θεραπευτικό σοκ» στο άρρωστο σύστημα – όπως ο ακραίος φιλελευθερισμός θέλει να το παρουσιάζει, ο ίδιος που το δημιούργησε! Εμείς, λοιπόν, οι καλλιτέχνες δημιουργήσαμε έναν «χώρο» όπου το παράλογο να μπορεί να αποκαλυφθεί, χρησιμοποιώντας όλα τα θεατρικά εργαλεία που έχουμε στη διάθεσή μας – τον τρόπο της κωμωδίας, της τραγωδίας, την τελετουργία, τους μηχανισμούς του entertainment. Έτσι, φαινόμενα και ζητήματα πολύ σύνθετα, που προκαλούν οργή όταν τα συζητάς, η ενέργεια, το πνεύμα και το χιούμορ της σκηνικής δράσης επιτρέπουν να τα κατανοήσεις και να τα αντιμετωπίσεις ευθέως, χωρίς να πάθεις κατάθλιψη.
- Από τις παραστάσεις που έχετε σκηνοθετήσει είναι φανερό πως σας ενδιαφέρει το πολιτικό θέατρο. Ειδικά η παράσταση «Τα συμβόλαια του εμπόρου» αποτελεί καλό δείγμα πολιτικού θεάτρου στο νέο αιώνα. Αλλά τι πραγματικά μπορεί να σημαίνει πολιτικό θέατρο σήμερα;
Δεν μ' ενδιαφέρει να κινήσω τα πράγματα κάνοντας κήρυγμα αλλά με τον δημιουργικό τρόπο της σκηνικής τέχνης. Δεν είναι ο ρόλος του θεάτρου να αντικαθιστά την πολιτική, να δίνει λύσεις που η πολιτική απέτυχε να βρει και να εφαρμόσει. Το θέατρο, όμως, μπορεί να θέσει τις κρίσιμες ερωτήσεις. Να αντιμετωπίσει καταστροφικές συγκρούσεις με μη καταστρεπτικό τρόπο. Να ακυρώσει την απόγνωση και να αφυπνίσει έναν αντισυμβατικό τρόπο σκέψης, βοηθώντας τελικά με ουσιαστικό τρόπο τους θεατές, όχι όπως οι αναλύσεις και οι προκηρύξεις ειδικών και πολιτικών που είδαμε πόσο οικτρά έπεσαν έξω. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που συνέβη όταν παίξαμε στη Γαλλία το 2012, όπου έπρεπε να αντιμετωπίσουμε επί σκηνής μια σύγκρουση που βρισκόταν σε εξέλιξη στον πραγματικό κόσμο: παίζαμε τους αλαζόνες Γερμανούς (όντας ένας γερμανικός θίασος) που έχουν επιβάλλει στην υπόλοιπη Ευρώπη τους δικούς τους οικονομικούς όρους, αντιμετωπίζοντας επί σκηνής τις προκαταλήψεις και την οργή που είχε προκαλέσει ο ρόλος της Γερμανίας στους θεατές. Προκαλώντας τον κόσμο να γελάσει με όλη αυτή την παράλογη συνθήκη που είναι τραγωδία μαζί και γκροτέσκο, μια εντελώς διαφορετική δυνατότητα επικοινωνίας έγινε εφικτή. Γι' αυτό η Γέλινεκ συμπληρώνει τον τίτλο με τη φράση «Μια Οικονομική κωμωδία».
Στην παράσταση, λοιπόν, γίνεται φανερό πως όλοι είμαστε θύτες και θύματα την ίδια στιγμή. Ότι είμαστε θύματα από τη στιγμή που δεχθήκαμε να παίξουμε το παιχνίδι των λίγων που πλουτίζουν εις βάρος των πολλών σε όλο τον κόσμο – και θύτες γιατί ακολουθήσαμε τις επιταγές της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας για πολύ καιρό, αποβλέποντας σε ίδια οφέλη και αδιαφορώντας για τις εγγενείς αντιφάσεις της και τις συνέπειές της. Είχαμε διδαχθεί και πειστεί ότι δεν υπάρχει εναλλακτικό σύστημα από αυτό της ελεύθερης αγοράς χρήματος και αγαθών. Η κρίση δεν είναι ένα αναπόφευκτο φυσικό φαινόμενο αλλά ανθρώπινο έργο και ως τέτοιο μπορεί ν' αλλάξει! Η σκηνή του θεάτρου μπορεί να το δείξει και να πείσει ότι αξίζει να προσπαθήσουμε γι' αυτό.
- Υπάρχει σχέση μεταξύ του κλασικού μπρεχτικού πολιτικού θεάτρου και του μεταμοντερνιστικού σκηνικού ιδιώματός σας;
Αναγνωρίζω σε ό,τι κάνω την παρακαταθήκη του Μπρεχτ. Με δίδαξε πολλά σχετικά με τον ρεαλισμό και την ψευδαίσθηση. Τι σημαίνει τιμιότητα όταν έχεις να κάνεις με το θέατρο, την τέχνη της «εξαπάτησης». Με έχει πείσει ότι το πολιτικό θέατρο πρέπει να είναι διασκεδαστικό. Όπως ο Μπρεχτ, έτσι πιστεύω κι εγώ ότι ο κόσμος μπορεί να αλλάξει και ότι το θέατρο κάτι μπορεί να συνεισφέρει προς αυτή την κατεύθυνση. Βέβαια, ο Μπρεχτ πίστευε στην καθαρή απάντηση που έδινε η μαρξιστική ιδεολογία – παρότι αντιπαρατέθηκε μαζί της έντονα. Σήμερα, ελλείψει ουτοπίας, οι απαντήσεις είναι πολύ πιο σύνθετες. Το θέατρο –για να συμπληρώσω ό,τι έλεγα πριν– είναι το κατάλληλο μέρος για να θέτεις τις σωστές ερωτήσεις με τον σωστό τρόπο, όχι με τον τρόπο των διανοούμενων αλλά με αυτόν των καλλιτεχνών, κινητοποιώντας το μυαλό και το σώμα με τραγούδι, μουσική, λόγο, χορό, προκαλώντας σκέψη και συγκίνηση.
- Υπάρχουν δύο παράδοξα στο έντονο ενδιαφέρον που έχουμε σήμερα για το πολιτικό θέατρο. Το πρώτο αφορά την cultural market, την αγορά των μεγάλων οργανισμών και διοργανώσεων, θεατρικών και άλλων, στην οποία μια παράσταση σαν τη δική σας φυσιολογικά εντάσσεται. Αναρωτιέμαι πώς και πόσο η κριτική που ασκείτε στο ισχύον οικονομικό σύστημα αφορά και την αγορά των παραστατικών τεχνών, που ορίζει λιγότερο ή περισσότερο τον τρόπο που παράγετε το «προϊόν» σας, τις παραστάσεις σας.
Δεν κρύβω στην παράστασή μου τις συνθήκες παραγωγής της και τις πιθανές αντιφάσεις που ενσκήπτουν στην καλλιτεχνική διαδικασία. Αντιθέτως, αποτελούν παράγοντες που με κινητοποιούν δημιουργικά. Η ειλικρίνεια που επιδιώκω προβάλλεται στη σκηνική δράση: οι ηθοποιοί δεν κρύβουν ότι παίζουν και οι ψευδαισθήσεις δεν κρύβουν τους μηχανισμούς τους. Επιπλέον, είμαι ανοιχτός στην αντανάκλαση του πραγματικού σε αυτό που εμείς κάνουμε – και αντιστρόφως, στο πώς δηλαδή αντιδρούν οι θεατές σ' αυτό που τους παρουσιάζουμε. Ειδικά για τις παραστάσεις της Αθήνας, έπρεπε να αντιμετωπίσουμε δύο «ευαίσθητα» ζητήματα: πρώτον, ότι ένας γερμανικός θίασος μιλάει στο ελληνικό κοινό για την κρίση, σχέση που ακόμα και εντός της θεατρικής σύμβασης δεν είναι εύκολη. Και, δεύτερον, ότι οι παραστάσεις έχουν πληρωθεί με χρήματα του Ωνάση, που μπορεί να μη ζει, αλλά παραπέμπει εμμέσως στη «συμβολή» των σημερινών Ελλήνων εφοπλιστών στην τρέχουσα κρίση, που απολαμβάνουν ειδικής, σκανδαλωδώς ευνοϊκής φορολογικής αντιμετώπισης. Μου αρέσει που θα παίξω με αυτές τις πραγματικότητες. Πού μπορούν να αντιμετωπιστούν καλύτερα, πιο δημιουργικά, αυτές οι συγκρούσεις συμφερόντων αν όχι στη σκηνή του θεάτρου;
- Το δεύτερο παράδοξο, για να επανέλθω, αφορά το κοινό παραστάσεων σαν τη δική σας. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αποτελείται από ανθρώπους που διαβάζουν, που γνωρίζουν τι συμβαίνει, που είναι ήδη σοβαρά προβληματισμένοι με την πολιτική και οικονομική κατάσταση – κάποιοι μάλιστα είναι και πολιτικά ενεργοί. Κατά πόσο είναι ένα τέτοιο κοινό «σωστό», κατάλληλο για την παράστασή σας;
Πάντα εντυπωσιάζομαι από το πόσο διαφορετικό μπορεί να είναι ως προς τη σύνθεσή του το κοινό μας. Αν εννοείτε πως κανονικά η παράσταση θα λειτουργούσε καλύτερα σ' ένα ανυποψίαστο κοινό, θα σας απαντούσα ότι δεν νιώθω δάσκαλος που έχει χρέος να διδάξει τις κατώτερες τάξεις. Κάνω θέατρο προσπαθώντας να βρω καταρχάς απαντήσεις για τον εαυτό μου. Έπειτα ποιο, αλήθεια, μπορεί να θεωρηθεί «κατάλληλο» κοινό μιας παράστασης για την οικονομία και τον τρόπο που η νεοφιλελεύθερη σκέψη παραπλάνησε όλον τον κόσμο; Ακόμα και διαβασμένοι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν ακριβώς το παράλογο φαινόμενο του χρήματος, η αξία του οποίου υπάρχει επειδή πιστεύουμε σ' αυτήν. Αν δεν πιστεύαμε στην αξία του χρήματος, το όλον θα κατέρρεε αμέσως. Οι άνθρωποι κερδίζουν και χάνουν εκατομμύρια αγοράζοντας ή πουλώντας χρεόγραφα – πώς στο καλό συμβαίνει αυτό; Πιστεύω ότι θα ήταν μεγάλο λάθος μας να αφήσουμε το οικονομικό πεδίο στα χέρια αυτών που παρουσιάζονται ως ειδικοί. Είναι μέρος του προβλήματος – γι' αυτό μου αρέσει η ιδέα να υπάρχουν στο κοινό τραπεζίτες. Είναι λάθος να τους κάνεις να σκεφτούν και την άλλη πλευρά;
- Τα τελευταία χρόνια ο ευρωσκεπτικισμός μεγαλώνει σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Η Ενωμένη Ευρώπη ήταν μια ουτοπία; Επιπλέον, αυξάνονται τα ποσοστά των φασιστικών/εθνικιστικών κομμάτων. Τι πιστεύετε γι' αυτή την ανησυχητική εξέλιξη που ανακαλεί ζοφερές σελίδες της ευρωπαϊκής ιστορίας;
Οι αξίες πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε η Ενωμένη Ευρώπη ήταν οικονομικές, τελεία και παύλα. Πρόκειται για τεράστιο πρόβλημα (που συνδέεται άμεσα με την αναβίωση του φασισμού και του εθνικισμού, φαινόμενο που έχει κι αυτό οικονομική εξήγηση), από τη στιγμή που χάριν των οικονομικών συμφερόντων ξεχάστηκαν οι παραδοσιακές ευρωπαϊκές αξίες: του ουμανισμού, της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ελευθερίας της σκέψης και του λόγου. Αυτήν τη στιγμή την ευρωπαϊκή ιδέα διαχειρίζονται λάθος χέρια (με «κρυφές ατζέντες»), με λάθος τρόπους και για λάθος σκοπούς. Θα παραιτηθούμε αντί να προσπαθήσουμε να την ξαναφέρουμε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος; Δεν πρέπει να αφήσουμε η κριτική μας στο νεοφιλελεύθερο μοντέλο να γίνει όπλο στα χέρια των ακροδεξιών ηλιθίων. Χρειαζόμαστε μια ισχυρή ευρωπαϊκή κουλτούρα που να ασκεί κριτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση στο όνομα των ευρωπαϊκών αξιών. Αυτά τα ζητήματα θίγει ένα νέο κείμενο 20 σελίδων που η Ελφρίντε Γέλινεκ έγραψε ειδικά για τις παραστάσεις της Αθήνας. Είναι ένας σαρκαστικός μονόλογος που ερμηνεύει ένας Χορός (Γερμανών, προφανώς) που προσβάλλει και διακωμωδεί τους Έλληνες –καθώς εξελίσσεται, η «ελευθερία» της αγοράς μεταλλάσσεται στην «τυραννία» των χρεών, που οδηγεί τη δημοκρατία στο χείλος του γκρεμού. Η Γέλινεκ αναφέρεται στο κείμενο αυτό, που θα κάνει πρεμιέρα στην Αθήνα, μεταξύ άλλων, και στην Πολιτεία του Πλάτωνα.
- Το θέατρο της γενιάς σας έχει «μεγάλο εγκέφαλο αλλά μικρή καρδιά»;
Ποιος το λέει; Γιατί και για ποιον; Δεν σκοπεύω να υπερασπιστώ τον εαυτό μου ως προς μια τέτοια γενίκευση ούτε και μπορώ να μιλήσω εκ μέρους μιας ολόκληρης γενιάς. Πιστεύω ότι πολλά πράγματα που κάνουν οι καλλιτέχνες της γενιάς μου είναι κρύα σαν πέτρα, άλλα υπερβολικά κακόγουστα. Όσο με αφορά, δεν θα μπορούσα να κάνω ένα «διανοουμενίστικο» θέατρο – να υπάρχει σκέψη, ναι, αλλά να είναι ποιητικό και συγκινητικό. Μπορεί τα έργα της Γέλινεκ να δίνουν την εντύπωση ότι παραείναι ιντελεκτουέλ και σύνθετα, αλλά δεν είναι κρύα και χωρίς συναίσθημα – κι αυτό προσπαθώ ν' αναδείξω στις παραστάσεις μου. Στόχος μου είναι να παράγεται στη σκηνή η ενέργεια που να επιτρέπει τη διάδραση εγκεφάλου και καρδιάς. Άλλωστε, ούτε στη ζωή ούτε στην τέχνη μου είμαι «διανοούμενος», στις αισθήσεις στοχεύω.
Nicolas Stemann /Thalia Theater, «Τα συμβόλαια του εμπόρου - Μια οικονομική κωμωδία», 27-29 Μαρτίου 2014 Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών 20:00, Κεντρική Σκηνή Λεωφόρος Συγγρού 107-109 www.sgt.gr
σχόλια