Παρά τις εκάστοτε υλοποιούμενες κυβερνητικές πολιτικές και τα εθνικά και ευρωπαϊκά κονδύλια που έχουν δοθεί, η κοινωνική ενσωμάτωση για αρκετές χιλιάδες Ρομά στην Ελλάδα παραμένει ζητούμενο.
Η LiFO χαρτογραφεί τους Έλληνες Ρομά: πόσοι είναι, σε ποιες περιοχές και σε τι συνθήκες ζουν, ποιες πολιτικές εφαρμόστηκαν για την ενσωμάτωσή τους και γιατί δεν έφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αλλά και ποιες απέδωσαν καρπούς.
Είναι χιλιάδες οι Ρομά στην Ελλάδα που ζουν ακόμη σε συνθήκες περιθωρίου, κοινωνικής, οικονομικής και χωροταξικής απομόνωσης. Υφίστανται διακρίσεις και συχνότατα είναι στόχοι ρατσιστικής συμπεριφοράς.
Η οικονομική κρίση, η επέλαση της πανδημίας και εν συνεχεία η ενεργειακή κρίση κατάφεραν ακόμη μεγαλύτερο πλήγμα περιθωριοποίησης, έξαρσης ρατσιστικών συμπεριφορών και οικονομικής ανέχειας: εννέα χιλιάδες οικογένειες Ρομά αδυνατούν να εξυπηρετήσουν στεγαστικά δάνεια που έλαβαν με ευνοϊκούς όρους στις αρχές του 2000 και βρίσκονται αντιμέτωπες με κατασχέσεις, φοβούμενες την επιστροφή τους στους καταυλισμούς.
Οι Ρομά βιώνουν διακρίσεις και αποκλεισμό και στην υπόλοιπη Ευρώπη: σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τέσσερις στους πέντε Ρομά ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Μόνο το 2% φοιτά στην τεχνική και ανώτατη εκπαίδευση, ενώ λιγότεροι από τους μισούς Ευρωπαίους (39%) δηλώνουν ότι νιώθουν άνετα όταν τα παιδιά τους έχουν συμμαθητές Ρομά.
Στην έρευνα του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA) αναφέρεται ότι το 11% των Ρομά στην Ελλάδα δεν έχει πρόσβαση σε ηλεκτρική ενέργεια και το 9% σε καθαρό πόσιμο νερό. Κάποιοι είναι αόρατοι για το κράτος, χωρίς ληξιαρχική πράξη γέννησης ή και αστυνομική ταυτότητα. Ένα πλειοψηφικό ρεύμα της ελληνικής κοινωνίας επιλέγει να μη συνδιαλέγεται μαζί τους. Κι αν ακόμη για λόγους πολιτικής ορθότητας δεν το εκφράζει ανοιχτά, η τάση αυτή αποτυπώθηκε ως ανώνυμη στατιστική καταγραφή σε έρευνα του Eurostat to 2019.
Οι Ρομά βιώνουν διακρίσεις και αποκλεισμό και στην υπόλοιπη Ευρώπη: σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τέσσερις στους πέντε Ρομά ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Μόνο το 2% φοιτά στην τεχνική και ανώτατη εκπαίδευση, ενώ λιγότεροι από τους μισούς Ευρωπαίους (39%) δηλώνουν ότι νιώθουν άνετα όταν τα παιδιά τους έχουν συμμαθητές Ρομά.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατατάσσει την Ελλάδα στα κράτη-μέλη της Ευρώπης με υψηλούς σημαντικούς πληθυσμούς Ρομά. Το Συμβούλιο της Ευρώπης αναφέρει ότι οι Ρομά στην Ελλάδα υπολογίζονται σε 175 χιλιάδες άτομα. Απογραφικά δεδομένα ειδικά για τους Ρομά δεν υπάρχουν, καθώς είναι Έλληνες πολίτες και δεν καταγράφονται με βάση την πολιτισμική τους ταυτότητα. Η πρώτη απόπειρα χαρτογράφησής τους γίνεται το 1999 από τη Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομίας και Στέγασης (ΔΕΠΟΣ Α.Ε.), που κατέγραψε τους χώρους διαμονής και τις στεγαστικές ανάγκες των Ρομά, προτείνοντας εναλλακτικές λύσεις κατοίκησης.
Η αποτύπωση των δεδομένων περιλαμβάνεται στο «1ο Πλαίσιο Εθνικής Πολιτικής Υπέρ Των Ελλήνων Τσιγγάνων», που ξεκινάει το 1996 και αποτελεί ουσιαστικά και την πρώτη ενιαία πολιτική παρεμβάσεων για τους Ρομά, καθώς μέχρι τότε είχαν προηγηθεί, κατά τη δεκαετία του '80, σποραδικά προγράμματα από τη Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, τα οποία, αν και θεωρήθηκαν επιτυχή, ήταν μικρής εμβέλειας. H τελευταία πανελλαδική καταγραφή των Ρομά πραγματοποιήθηκε πρόσφατα από τη Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας.
Η χαρτογράφηση έγινε με στοιχεία των δήμων, οι οποίοι κλήθηκαν με ερωτηματολόγια της Γενικής Γραμματείας να απαντήσουν για τις συγκεντρώσεις Ρομά στις περιοχές της διοικητικής τους ευθύνης. Η καταγραφή εντοπίζει 117.495 χιλιάδες Ρομά. Η κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση αποτυπώνεται με βάση τις «στεγαστικές» συνθήκες διαβίωσης.
Πληθυσμοί Ρομά καταγράφονται συνολικά σε 462 περιοχές, οι οποίες χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία είναι οι άκρως υποβαθμισμένες, όπου οι συνθήκες διαβίωσης είναι οι χείριστες δυνατές, πρόκειται δηλαδή για παραπήγματα, καλύβια με παντελή απουσία όλων των βασικών υποδομών. Στη συγκεκριμένη κατηγορία καταγράφονται 77 καταυλισμοί με 12.216 χιλιάδες κάτοικους. Στη δεύτερη κατηγορία αποτυπώνονται 122 «μεικτοί καταυλισμοί», με 46.838 κατοίκους. Πρόκειται για οικισμούς όπου υπάρχει ανάμειξη σπιτιών με πρόχειρες κατασκευές (παραπήγματα, σκηνές/τσαντίρια, κοντέινερ), οι οποίοι διαθέτουν υποτυπώδη υποδομή και βρίσκονται κυρίως στις παρυφές κατοικημένης περιοχής. Στον τρίτο τύπο κατοικίας, που κατηγοριοποιείται ως «γειτονιά», καταγράφονται 67 οικισμοί με 34.741 κατοίκους. Αφορά «γειτονιές» που βρίσκονται σε μόνιμη κυρίως χρήση, σε υποβαθμισμένες περιοχές του αστικού ιστού, με οικοδομές ή μονοκατοικίες σε συνδυασμό με κοντέινερ. Η τέταρτη κατηγορία καταγράφει 196 περιοχές της χώρας στις οποίες ζουν διάσπαρτα 23.700 Ρομά και βάσει της χωροταξικής κατάταξης είναι προφανώς η πιο ενσωματωμένη κατηγορία από τους 117.495 χιλιάδες που εντοπίζει η καταγραφή. Μια ισχυρή πλειοψηφία, δηλαδή, ζει σε συνθήκες κοινωνικού και χωροταξικού αποκλεισμού.
Πού βρίσκονται οι καταυλισμοί
Οι περιοχές με τους περισσότερους καταυλισμούς (μεικτούς ή μη) βρίσκονται στη Δυτική Ελλάδα, με 46 καταυλισμούς και 15 «γειτονιές», και την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (14 καταυλισμοί και 23 «γειτονιές»). Στην Αττική καταγράφονται 28 καταυλισμοί και 1 «γειτονιά», ενώ στην Πελοπόννησο χαρτογραφήθηκαν 26 καταυλισμοί. Ομοίως και στη Στερεά καταγράφονται 26 καταυλισμοί συν 5 «γειτονιές», στην Κεντρική Μακεδονία 21 καταυλισμοί και 13 «γειτονιές». Οι περιφέρειες με τους λιγότερους καταυλισμούς είναι η Ήπειρος με 8 καταυλισμούς και 3 «γειτονιές» και η Θεσσαλία με 7 καταυλισμούς και 6 «γειτονιές».
Η Αττική
Στην Αττική υπάρχει ο μεγαλύτερος πληθυσμός Ρομά πανελλαδικά, ήτοι 29.360 χιλιάδες, με ποσοστό 25% επί του συνολικού πληθυσμού Ρομά. Η πλειοψηφία των Ρομά στο Λεκανοπέδιο διαβιεί σε συνθήκες χωροταξικού και κοινωνικοοικονομικού αποκλεισμού, καθώς από το σύνολο των 29.360 χιλιάδων, οι 19.203 ζουν σε καταυλισμούς (μεικτούς και μη). Στην υπόλοιπη Ελλάδα, 6 είναι οι περιφέρειες που καταγράφουν τα πιο υψηλά ποσοστά πληθυσμών Ρομά. Πρόκειται για την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη με 20.129 χιλιάδες, τη Θεσσαλία (16.553), τη Δυτική Ελλάδα (15.080), την κεντρική Μακεδονία (14.225), την Πελοπόννησο με 8.800 χιλιάδες και τη Στερεά Ελλάδα με 7.154 χιλιάδες Ρομά. Τέλος, οι περιφέρειες με τις χαμηλότερες συγκεντρώσεις Ρομά είναι του Νοτίου και Βορείου Αιγαίου (340 και 570 άτομα αντίστοιχα), της Δυτικής Μακεδονίας (680 άτομα), των Ιονίων νησιών (1.242), της Κρήτης (1.594) και της Ηπείρου με 1.768 άτομα.
Νέος πληθυσμός
Μόλις το 7,92% του καταγεγραμμένου πληθυσμού Ρομά αντιστοιχεί σε ηλικιωμένους άνω των 65 ετών. Σύμφωνα με τα στοιχεία, το 34% του πληθυσμού αποτελούν παιδιά ηλικίας 0-15 ετών, το 34% γυναίκες άνω των 16 ετών, το 32% άνδρες άνω των 16 ετών. Σχεδόν το 58% του συνόλου, δηλαδή, είναι άτομα ικανά για εργασία, ηλικίας 16-64 ετών. Γι' αυτό και οι πολιτικές ενσωμάτωσης μέσω εργασιακής υποστήριξης αποτελούν προτεραιότητα της Ευρώπης, με αντίστοιχα προγράμματα, μεταφράζοντας και με δημοσιονομικούς όρους την ενσωμάτωση των Ρομά: αύξηση των εισφορών στους κρατικούς προϋπολογισμούς, μείωση της χρήσης κοινωνικών παροχών, θετικός αντίκτυπος στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν και στην αγορά εργασίας.
Οι πολιτικές ένταξης
Στόχευση της χαρτογράφησης στην οποία προχώρησε η Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας με την επικαιροποίηση των διαθέσιμων στοιχείων του 2017, στα οποία προστέθηκαν και οι διάσπαρτες περιοχές στις οποίες ζουν Ρομά, είναι ο σχεδιασμός πιο στοχευμένων δράσεων για την κοινωνική ένταξη των Ρομά, η οποία θα υλοποιηθεί μέσω της Εθνικής Στρατηγικής 2021-2030 για τους Ρομά.
Η στρατηγική αυτή αποτελεί εθνική υποχρέωση της Ελλάδας που απορρέει από το ευρωπαϊκό στρατηγικό πλαίσιο για τους Ρομά, (έως το 2030), το οποίο δίνει τις βασικές κατευθύνσεις για τις αντίστοιχες Εθνικές Στρατηγικές που έχουν υποχρέωση να εκπονήσουν τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. Γι' αυτό, εκτός από τους εθνικούς πόρους, για την υλοποίησή της θα διατεθούν κονδύλια από τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία (Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΕΚΤ+, Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης, ΕΣΠΑ 2021-2027). Όπως επίσης και χρήματα από Ταμείο Ανάκαμψης, αλλά και από άλλα ειδικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τα ευρωπαϊκά κονδύλια και οι Ρομά
Η πρώτη απόπειρα συγκρότησης ενός ενιαίου πλαισίου κυβερνητικής υποστήριξης για την κοινωνική ένταξη των Ρομά πραγματοποιείται στα μέσα της δεκαετίας του 1990 με το 1ο Πλαίσιο Εθνικής Πολιτικής Υπέρ Των Ελλήνων Τσιγγάνων. Στη συνέχεια, το 1996 εκπονείται το Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Δράσης για την Κοινωνική Ένταξη των Ελλήνων Τσιγγάνων (ΟΠΔ), το οποίο παρακολουθείται από επιτροπή του υπουργείου Εσωτερικών, ενώ κεντρικό ρόλο έχει και το γραφείο ποιότητας του τότε πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη. Από το 2011 έως το 2020 έτρεξε η «Εθνική Στρατηγική 2011-2020 για τους Ρομά», η οποία συνοδεύτηκε από δύο σχέδια δράσης (2014-2015 και 2017-2021).
Η υλοποίηση της στρατηγικής για την κοινωνική ένταξη των Ρομά πραγματοποιήθηκε μέσα από ένα ευρύ πλέγμα προγραμμάτων του ΕΣΠΑ 2007-2013 και ΕΣΠΑ 2014-2020, αλλά και του Χρηματοδοτικού Μηχανισμού 2014-2021 του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου, οι δράσεις του οποίου υλοποιούνται αυτή την περίοδο. Φορείς υλοποίησης των προγραμμάτων αυτών ήταν σε αρκετές περιπτώσεις η Περιφερειακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση, μέσω των λεγόμενων ΠΕΠ (Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα του ΕΣΠΑ).
Συγκεντρωτικό νούμερο των εκατομμυρίων ευρώ που ήταν διαθέσιμα στη χώρα μας από την Ευρώπη για τους Ρομά δεν υπάρχει. Κι αυτό γιατί οι συγχρηματοδοτούμενες δράσεις του ΕΣΠΑ στα οποία υπάρχει και εθνική συμμετοχή δεν είχαν πάντα ως διακριτή ομάδα τους Ρομά. Πολλές από αυτές ήταν δράσεις που χρηματοδοτεί η Ευρώπη στους τομείς της απασχόλησης, της εκπαίδευσης και της κοινωνικής ένταξης, οι οποίες, μεταξύ άλλων, εστιάζουν στην κοινωνική - οικονομική ένταξη ευάλωτων ατόμων και ομάδων που αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού ή και περιθωριοποιημένων κοινοτήτων όπως είναι οι Ρομά.
Ομοίως και για τους εθνικούς πόρους, καθώς κοινωνικές πολιτικές που υλοποιούνται από διάφορα υπουργεία, όπως δράσεις απασχόλησης, επιδόματα για ευάλωτες ομάδες, συμπεριλαμβάνουν ως ωφελούμενους και τους Ρομά. Στις αντιπροσωπευτικές δράσεις του ΕΣΠΑ 2014-2020 για τους Ρομά καταγράφονται έργα συνολικού ύψους 16.458.517,61 ευρώ, που έχουν στο επίκεντρο την εκπαίδευση, την καταπολέμηση των διακρίσεων και τη στέγαση, ενώ υπάρχει και το Πρόγραμμα Κοινωνικής Ένταξης και Ενδυνάμωσης των Ρομά που συγχρηματοδοτείται από τον Χρηματοδοτικό Μηχανισμό του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) 2014-2021, ύψους 5.500 εκατ. ευρώ συν 2.200 εκατ. ευρώ εθνικούς πόρους, οι δράσεις του οποίου βρίσκονται σε εξέλιξη και την τρέχουσα περίοδο. Καταγράφονται επίσης έργα ενταγμένα στο Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων για την υλοποίηση και τη βελτίωση υποδομών (ύδρευση, αποχέτευση, οδοφωτισμός) σε οικισμούς-καταυλισμούς επτά δήμων, συνολικού ύψους 7.491.075 ευρώ.
Κανένα αποτέλεσμα
Με συγκεκριμένες εξαιρέσεις, όλα τα παραπάνω δεν άλλαξαν τη συνολική εικόνα των πολλαπλών μορφών αποστέρησης των Ρομά: «Ο γενικός στόχος της Εθνικής Στρατηγικής 2011-2020 ήταν η προώθηση της κοινωνικής και οικονομικής ένταξης των Ρομά στην ελληνική κοινωνία μέσω παρεμβάσεων προώθησης της πρόσβασής τους στη στέγαση, την εκπαίδευση, την απασχόληση και την υγειονομική περίθαλψη.
Παρ' όλα αυτά, αν και οι Έλληνες Ρομά υπάγονται στο Σύνταγμα και τους νόμους του Ελληνικού Κράτους και απολαμβάνουν όλων των ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται για τους Έλληνες πολίτες, τη δεκαετία 2011-2020 σημειώθηκε περιορισμένη πρόοδος στα βασικά πεδία ουσιαστικής κοινωνικοοικονομικής τους ένταξης. Εξακολουθούν να βρίσκονται αντιμέτωποι με ποικίλα εμπόδια, παγιδευμένοι στον φαύλο κύκλο της πολλαπλής στέρησης, της διαγεννεακής φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού», αναφέρει ο Γενικός Γραμματέας Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας του υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων κ. Γιώργος Σταμάτης. Και προσθέτει:
«Βασικό έλλειμμα της εφαρμογής των παρεμβάσεων της Εθνικής Στρατηγικής για την Κοινωνική Ένταξη των Ρομά 2011-2020 αποτελούσε ο αποσπασματικός σχεδιασμός δράσεων, ο χαμηλός βαθμός συντονισμού μεταξύ των συναρμόδιων υπουργείων και φορέων –κυρίως της Τοπικής Αυτοδιοίκησης–, οι περιορισμένες διαδικασίες διαβούλευσης με εκπροσώπους Ρομά και η ελλιπής παρακολούθηση και αξιολόγηση της πορείας εφαρμογής της Στρατηγικής, εξαιτίας της απουσίας ενός συστήματος δεικτών και συλλογής δεδομένων για τη συστηματική αποτίμηση των αποτελεσμάτων και του αντίκτυπου των υλοποιούμενων δράσεων σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο».
Η πρόοδος στην εκπαίδευση
Ο ίδιος αναφέρει ότι «η Ελλάδα βρίσκεται μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. με την πιο εμφατική βελτίωση στον τομέα της εκπαίδευσης, με αύξηση της συμμετοχής των Ρομά στην προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα και στην υποχρεωτική εκπαίδευση. Ωστόσο, το ποσοστό συμμετοχής των Ρομά στην εκπαίδευση σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό αλλά και με άλλες χώρες της Ε.Ε. παραμένει χαμηλό (28%), ενώ παραμένουν ιδιαίτερα υψηλά εξίσου τα ποσοστά μαθητικής διαρροής και νέων εκτός εκπαίδευσης, κατάρτισης και απασχόλησης (NEETs)».
Πίσω από την ανακοπή του κύματος διαρροής των μαθητών Ρομά βρίσκονται οι εκ του αποτελέσματος πετυχημένες δράσεις που ενεργοποιήθηκαν μέσω συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων του ΕΣΠΑ, με φορείς υλοποίησης πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας, από το 1997 μέχρι σήμερα. Στην παρούσα χρονική περίοδο, η σχετική δράση υλοποιείται από το Εργαστήριο Διαπολιτισμικής Αγωγής της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με συμπράττοντες φορείς το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το Πανεπιστήμιο Πατρών και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο.
Το πρόγραμμα υλοποιείται στις Περιφέρειες Αττικής, Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Ηπείρου, Δυτικής Ελλάδας, Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδας, Θεσσαλίας, Ιονίων Νησιών, Κρήτης, Βορείου και Νοτίου Αιγαίου. Διατρέχει 23 νομούς και παρεμβαίνει σε 60 καταυλισμούς-οικισμούς, με τους ωφελούμενους μαθητές Ρομά να ανέρχονται στους 7.103 σε 180 σχολεία. Ο αν. καθηγητής και διευθυντής του Εργαστηρίου Χρήστος Παρθένης, που έχει την επιστημονική ευθύνη του τρέχοντος προγράμματος «Υποστηρικτικές παρεμβάσεις σε κοινότητες Ρομά για την ενίσχυση της πρόσβασης και τη μείωση της εγκατάλειψης της εκπαίδευσης από παιδιά και εφήβους», από πλευράς ΕΚΠΑ, εξηγεί τα πώς και τα γιατί των πολυεπίπεδων παρεμβάσεων.
Στα ενθαρρυντικά απολογιστικά στοιχεία ο κ. Παρθένης καταγράφει τα 46.000 παιδιά Ρομά που πήγαν στα σχολεία και τα 1.800 συνεργαζόμενα σχολεία, ως συνολικό απολογισμό των προγραμμάτων που έχουν υλοποιηθεί. Η τρέχουσα δράση ολοκληρώνεται τον Μάιο του 2022 και πέρα από την πραγματικά σύνθετη προσπάθεια που καταβάλλει το επιστημονικό προσωπικό, καθώς το να εγγραφεί στο σχολείο ένα παιδί Ρομά δεν είναι απλή υπόθεση, η προσπάθεια αναχαίτισης του κύματος διαρροής διακόπτεται όταν το συγχρηματοδοτούμενο πρόγραμμα φτάσει στο τέλος του.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρόγραμμα που έτρεξε αδιαλείπτως από το 2010 έως το 2015 είχε, όπως αναφέρει ο ίδιος, «τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα». Μετά από σχεδόν δύο χρόνια κενό, το επόμενο πρόγραμμα ξεκίνησε στα τέλη του 2017 έως το 2019 και επανεκκίνησε με την τρέχουσα δράση τον Μάρτιο του 2020. «Είναι καταστροφικό να υπάρχουν αυτά τα κενά ανάμεσα στα έργα. Ξεκινάμε ένα έργο μία τριετία ή μία τετραετία, ολοκληρώνεται, και εκεί που έχουμε πετύχει κάποια σημαντικά ποσοστά στη μείωση της διαρροής, σταματάει».
Η περιπέτεια των εγγραφών
Οι παρεμβάσεις του προγράμματος γίνονται απευθείας στις κοινότητες των Ρομά και τους καταυλισμούς, καθώς η υπόθεση των εγγραφών, όπως εξηγεί η Ξένια Λάμπρου, επιβλέπουσα των δράσεων στο πεδίο, δεν είναι απλή υπόθεση: «Πολλοί γονείς δεν έχουν καν τα απαραίτητα δικαιολογητικά, τα οποία μπορεί να αφορούν ακόμη και τη ληξιαρχική πράξη γέννησης». Με μια διεπιστημονική ομάδα, αποτελούμενη από κοινωνικούς λειτουργούς, ψυχολόγους, εκπαιδευτικούς και διαμεσολαβητές, η πλειοψηφία των οποίων είναι Ρομά, προκειμένου να δημιουργηθούν σχέσεις εμπιστοσύνης με την κοινότητα, μιλούν ή ακόμη και επιμορφώνουν γονείς, προκειμένου να αντιληφθούν τη σημασία της εκπαίδευσης για το παιδί τους, και βεβαίως βοηθούν στη συλλογή και την έκδοση των πιστοποιητικών.
Όπως εξηγεί ο κ. Παρθένης, η πρώτη μεγάλη προσπάθεια είναι να εγγραφούν αυτά τα παιδιά στα σχολεία: «Η δεύτερη είναι να τα κρατήσουμε σ' αυτά». Προς αυτή την κατεύθυνση, οι εκπαιδευτικοί του προγράμματος κάνουν απογευματινά μαθήματα, εκτός σχολικού ωραρίου, για να εκλείψουν μαθησιακά κενά και να βελτιωθεί η απόδοση των μαθητών. Παράλληλα, τα παιδιά Ρομά δεν αποκόπτονται από τον υπόλοιπο μαθητικό πληθυσμό, μπαίνοντας σε ειδικές τάξεις διδασκαλίας. «Δεν είμαστε υπέρ των δράσεων σε ξεχωριστά τμήματα και τάξεις. Γιατί χάνουμε αυτό που ονομάζουμε αλληλόδραση. Εμείς θέλουμε να κάνουμε παρέμβαση σε όλο το σχολείο, σε όλα τα παιδιά. Γιατί, όπως έλεγαν οι παλαιότεροι καθηγητές, ένα καλό σχολείο είναι καλό για όλους τους μαθητές. Άρα η παρέμβαση είναι ολιστική», εξηγεί ο κ. Παρθένης.
Τα μαθήματα γίνονται σε παραχωρούμενες σχολικές αίθουσες, στους καταυλισμούς, σε κέντρα κοινότητας ή και σε οποιονδήποτε άλλο χώρο βρεθεί μέσω άλλων φορέων ή οργανώσεων: «Αξιοποιούμε τα πάντα», προσθέτει χαρακτηριστικά. Βασική προϋπόθεση για την απρόσκοπτη ένταξη των παιδιών στο σχολείο, πέρα από την αδιάλειπτη συνέχεια των δράσεων, είναι το ύψος των χρηματοδοτήσεων. Όσο πιο μεγάλος είναι ο προϋπολογισμός, τόσο ανοίγει και η βεντάλια της παρέμβασης, και καθορίζει τον αριθμό του επιστημονικού προσωπικού στα πεδία παρέμβασης, τα οποία μόνο για την Αττική είναι οκτώ, στα οποία δεν συμπεριλαμβάνεται το κέντρο της Αθήνας: «Όταν έχουμε 4 άτομα για να τρέξουν αυτή την περιοχή, από την Αχαρνών έως τα Πετράλωνα, να συναντήσουν τους διευθυντές, να πάνε στα σχολεία, να συναντήσουν τους γονείς, δεν προλαβαίνουν», εξηγεί ο κ. Παρθένης.
Πρώιμοι γάμοι
Η συρρίκνωση των ποσοστών της μαθητικής διαρροής αποτελεί μία από τις βασικές λύσεις για την παύση των πρώιμων γάμων. Πολλά παιδιά Ρομά πριν μπουν στην εφηβεία, σε ηλικία 10, 12 ή και 13 ετών, παντρεύονται. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας, η εικόνα που μεταφέρουν οι δήμοι για τους πρώιμους γάμους είναι ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο που αφορά το σύνολο του πληθυσμού και ότι είναι εξαιρετικά έντονο. Συγκεκριμένα, παρατηρούνται πρώιμοι γάμοι στο 97% του συνολικού πληθυσμού Ρομά. Η Σαμπιχά Σουλεϊμάν, πρόεδρος του Πολιτιστικού Μορφωτικού Συλλόγου Ρομά Γυναικών Δροσερού Ξάνθης «Η ΕΛΠΙΔΑ», εξηγεί ότι οι γάμοι ανηλίκων είναι μια πραγματικότητα για την κοινότητα των Ρομά.
Το Δροσερό βρίσκεται στην Ξάνθη, είναι ένας από τους μεγαλύτερους και παλαιότερους καταυλισμούς Ρομά στην Ελλάδα και, παρά τις προσπάθειες που έχει καταβάλει ο σύλλογος, ακόμη δεν έχει ενταχθεί στο σχέδιο πόλης. Γεγονός που δεν επιτρέπει να αναπτυχθούν ασφαλή δίκτυα και υποδομές στην περιοχή, εντείνοντας τις συνθήκες αποκλεισμού, που οξύνουν φαινόμενα όπως αυτού των πρώιμων γάμων: «Για να αλλάξει αυτό, πρέπει πρώτα από όλα τα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, να πάνε στο σχολείο. Είναι ο μόνος τρόπος για να μπορούν να βρουν δουλειά και να σταθούν στα πόδια τους. Είναι ο μόνος τρόπος για να βγουν από το σπίτι και την κοινότητα που τα πνίγει από την ηλικία των 9, 10, 12-13 ετών».
Εξηγεί ακόμη ότι οι πρώιμοι γάμοι είναι ακόμη πιο οδυνηροί για τις γυναίκες: «Οδηγεί στην καταστροφή. Είναι έρμαιο στα χέρια των ανδρών, που δεν είναι ούτε καν τυπικά σύζυγοί τους. Αν τύχει και είναι καλοί και μείνουν μαζί τους αφού κάνουν παιδιά, ενώ είναι οι ίδιες παιδιά, ίσως κάπως να πορευτούν στη ζωή. Αν, όπως συμβαίνει συχνά, τις αφήσουν για να "παντρευτούν" άλλες, τότε η ζωή τους γίνεται εξαιρετικά δύσκολη, απάνθρωπη θα έλεγα. Η πολιτεία το ξέρει αυτό, αλλά δεν κάνει τίποτα. Δεν παίρνει κανένα μέτρο, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται ο εγκλωβισμός των γυναικών, η φτώχεια, ο αποκλεισμός. Μας λένε για την καταπίεση και κακοποίηση των γυναικών στο Ιράν και σε άλλες χώρες. Δεν μιλάνε για το τι γίνεται στις γυναίκες και τα κορίτσια στις κοινότητες των Ρομά».
Η κοινωνική ένταξη που δεν ήρθε
Μεμονωμένες και αποσπασματικές πολιτικές, πολλές φορές χωρίς τη συμμετοχή των Ρομά, αλλά κυρίως η έλλειψη βούλησης από την Τοπική Αυτοδιοίκηση πρώτου και δευτέρου βαθμού είναι, σύμφωνα με τον πρόεδρο της Πανελλαδικής Συνομοσπονδίας Ελλήνων Ρομά «Ελλάν Πασσέ» Βασίλειο Πάντζο, οι βασικοί λόγοι που οι Ρομά συνεχίζουν να βρίσκονται στο περιθώριο: «Υπήρχαν πρωτοβουλίες από το κράτος, από την Ε.Ε., συστάσεις, γραμμές και χρηματοδοτήσεις. Δυστυχώς όμως όλα αυτά που εφαρμόστηκαν δεν μπόρεσαν να φτάσουν στο πεδίο και στους πραγματικά δικαιούχους».
Στο επίκεντρο των ευθυνών για τις συνθήκες περιθωρίου στις οποίες διαβιούν οι Ρομά θέτει την έλλειψη συνεννόησης και βούλησης δήμων και περιφερειών: «Δυστυχώς οι δήμοι δεν ανταποκρίθηκαν στα καλέσματα των υπουργείων ώστε να εφαρμόσουν άμεσα ολοκληρωμένα τοπικά σχέδια δράσεων, για υγεία, στέγαση, εκπαίδευση, εργασία. Κι αυτό μάς έδειξε ξεκάθαρα ότι πήγε χαμένη μία προγραμματική περίοδος».
Ο ίδιος αναφέρει ότι «οι δήμοι έχουν τη μεγαλύτερη ευθύνη για την κατάσταση που βιώνουμε. Ως δήμαρχος, η αρμοδιότητά του είναι να ξέρει πως είναι οι πολίτες του. Ειδικά αν υπάρχουν ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, θα πρέπει να τις καταγράψει, να τις χαρτογραφήσει και να εφαρμόσει ένα βιώσιμο σχέδιο. Εδώ έχουμε δημάρχους διαχρονικά οι οποίοι επικαλούνται τη δικαιολογία ότι δεν έχουν εκτάσεις να παραχωρηθούν, δεν έχουν το αρμόδιο προσωπικό ή ότι στους Ρομά αρέσει να ζουν έτσι. Η συντριπτική πλειοψηφία δεν στέλνει ένα φορτηγό για τα σκουπίδια τους. Υπάρχει ακραία φτώχεια, αστεγία, ανεργία, αγραμματοσύνη, και τώρα κλιματική και ενεργειακή κρίση. Η ευαλωτότητα των Ρομά είναι πολλαπλή. Υπάρχει πείνα. Εννιά στα δέκα παιδιά πεινάνε».
Εκατοντάδες Ρομά παραλαμβάνουν διαταγές πληρωμής από τις τράπεζες για τα στεγαστικά δάνεια έως 60 χιλιάδες ευρώ που έλαβαν με την εγγύηση του ελληνικού Δημοσίου για το 100% του ποσού. Δόθηκαν μεταξύ του 2003 και του 2006 σε Ρομά που ζούσαν σε καταυλισμούς, για την αγορά πρώτης κατοικίας. Η πλειοψηφία των δανειοληπτών Ρομά δεν μπόρεσε να εξοφλήσει αυτά τα δάνεια και σήμερα αυτά είναι απαιτητά είτε από το ελληνικό Δήμοσιο είτε από τις τράπεζες, στις οποίες δεν έχει καταβληθεί η κρατική εγγύηση.
Δεν γίνονται δικαιούχοι
Όσον αφορά τα προγράμματα και τις προκηρύξεις δράσεων για νέες θέσεις εργασίας, ο κ. Πάντζος εξηγεί ότι ένα μικρό ποσοστό έχει ωφέλεια, δεδομένης της ανασφάλιστης εργασίας και του χαμηλού εκπαιδευτικού επιπέδου: «Βάζουν κάποια κριτήρια και πολλές φορές ζητάνε από μένα, τον Τσιγγάνο, που δεν έχω τελειώσει το σχολείο ή που δεν έχω ένσημα, να έχω τελειώσει το γυμνάσιο ή να έχω εργαστεί. Αυτά δεν υπάρχουν στην κοινότητα. Γιατί το κάνουν, για να τους αποκλείσουν;».
Οι Ρομά και τα δάνεια
Εκατοντάδες Ρομά παραλαμβάνουν διαταγές πληρωμής από τις τράπεζες για τα στεγαστικά δάνεια έως 60 χιλιάδες ευρώ που έλαβαν με την εγγύηση του ελληνικού Δημοσίου για το 100% του ποσού. Δόθηκαν μεταξύ του 2003 και του 2006 σε Ρομά που ζούσαν σε καταυλισμούς, για την αγορά πρώτης κατοικίας.
Η πλειοψηφία των δανειοληπτών Ρομά δεν μπόρεσε να εξοφλήσει αυτά τα δάνεια και σήμερα αυτά είναι απαιτητά είτε από το ελληνικό Δήμοσιο είτε από τις τράπεζες, στις οποίες δεν έχει καταβληθεί η κρατική εγγύηση: «Το Δημόσιο, γνωρίζοντας ότι οι Τσιγγάνοι ήταν ευάλωτη κοινωνική ομάδα και άρα δεν θα μπορούσαν να αποπληρώσουν τα δάνεια, μπήκε εγγυητής στις τράπεζες στο 100% του ποσού. Οι τράπεζες δεν πήραν κανένα ρίσκο. Στην πραγματικότητα δεν ήταν στεγαστικά δάνεια – ήταν στεγαστική πολιτική για μια ευάλωτη κοινωνική ομάδα», αναφέρει ο βουλευτής του Μέρα25 Κρίτων Αρσένης, ο οποίος έχει καταθέσει για το ζήτημα δύο ερωτήσεις στη Βουλή, ζητώντας αντιμετώπιση του προβλήματος για να μη χάνουν οι Ρομά τα σπίτια τους. Και προσθέτει: «Την εικόνα αυτή ενισχύει το ότι τέθηκαν συγκεκριμένα εισοδηματικά κριτήρια –εισόδημα μεταξύ 3 και 12 χιλιάδων ευρώ– αλλά και κοινωνικά κριτήρια, όπως μονογονεϊκότητα και ύπαρξη μελών με αναπηρίες».
Η κυβερνητική πρόταση από την άλλη πλευρά είναι η καταφυγή στον Εξωδικαστικό Μηχανισμό, σύμφωνα με τα όσα ανέφερε στη Βουλή ο αν. υπουργός Οικονομικών κ. Θόδωρος Σκυλακάκης. Εξήγησε ότι εφόσον το χρέος του στεγαστικού δανείου έχει βεβαιωθεί στο Δημόσιο, οι Ρομά μπορούν μέσω του εξωδικαστικού μηχανισμού να ρυθμίσουν το χρέος τους σε 240 δόσεις, με διαγραφή της βασικής οφειλής ως 75% και ως 95% στις προσαυξήσεις. Ενώ ως προς τα πιστωτικά ιδρύματα, ο αριθμός των δόσεων μπορεί να φθάσει έως τις 420, με διαγραφή έως 80% της οφειλής και ως 100% εκ των τόκων.
«Ο νόμος που καλύπτει το ιδιωτικό χρέος δίνει πολύ μεγάλες δυνατότητες, με την προϋπόθεση ότι κάποιος αποκαλύπτει όλα τα εισοδήματα και τηρεί τις προϋποθέσεις αυτού του νόμου. Η δεύτερη προϋπόθεση είναι η ρύθμιση που κάναμε σε σχέση με τις 120 δόσεις. Αυτά τα δύο εργαλεία μπορούν να καλύψουν ικανοποιητικά όλους τους καλής προθέσεως δανειολήπτες», ανέφερε.
Μη λύση
Η πρόεδρος της ΕΚΠΟΙΖΟ κ. Παναγιώτα Καλαποθαράκου αναφέρει ότι το πιο πιθανό είναι η πλειοψηφία των Ρομά να μην είναι επιλέξιμοι να μπουν στον εξωδικαστικό μηχανισμό. «Η ρύθμιση αφορά παλαιά και νέα χρέη από 10.000 ευρώ και πάνω, με την προϋπόθεση να μην οφείλονται σε έναν μόνο φορέα κατά 90%. Άρα, αν κάποιοι από τους Ρομά έχουν χρέος μόνο στην τράπεζα ή στην εφορία, δεν είναι επιλέξιμοι. Όσον αφορά τις δόσεις, ειδικά για τις τράπεζες, δεν σημαίνει ότι όποιος καταφέρει να μπει στη ρύθμιση λαμβάνει και τον μέγιστο αριθμό των δόσεων ή του "κουρέματος".
Εάν, για παράδειγμα, κάποιος είναι 60, 65 ή 70 ετών, τότε οι δόσεις είναι πολύ λιγότερες, ενώ υπάρχουν περιπτώσεις που δεν έγινε κανένα "κούρεμα"». Οι δικηγόροι στους οποίους απευθύνθηκε η Χριστίνα Τσιγκοπούλου, μέλος της Πρωτοβουλίας Ρομά Δικαιούχων Στεγαστικής Συνδρομής, της είπαν ότι η ίδια δεν είναι επιλέξιμη: «Εδώ οι άνθρωποι λαμβάνουν διαταγές πληρωμών και πολλοί από αυτούς είτε δεν είναι σε θέση να τις διαβάσουν είτε πανικοβάλλονται γιατί δεν καταλαβαίνουν τι λένε».
Ο Χρήστος Λάμπρου, ως πρόεδρος της τότε Ομοσπονδίας Συλλόγων Ελλήνων Ρομά, συμμετείχε στην Επιτροπή του υπουργείου Εσωτερικών, που μαζί με το γραφείο ποιότητας του τότε πρωθυπουργού είχε αναλάβει την υπόθεση των δανείων για τους Ρομά: «Αυτό που δεν λέει ο κ. Σκυλακάκης είναι ότι αν κάποιος κάνει εξωδικαστική ρύθμιση με την τράπεζα γιατί το δάνειό του δεν έχει πληρωθεί από το Δημόσιο, θα χάσει την κρατική εγγύηση, απαλλάσσοντας το Δημόσιο από την καταβολή της. Όσον αφορά τον εξωδικαστικό μηχανισμό, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν δημοσιοποιηθεί, το "κούρεμα" στις οφειλές ανέρχεται κατά μέσο όρο στο 20%, στην περίπτωση που κάποιος καταφέρει να ενταχθεί σ' αυτό».
Για τις τράπεζες αναφέρει ότι «αντί να κυνηγούν το Δημόσιο να καταβάλει τις εγγυήσεις, εκδίδουν εξώδικα και διαταγές πληρωμής στους Τσιγγάνους». Κατά τον κύριο Λάμπρου, πρέπει να υπάρξει πολιτική λύση στο πρόβλημα, όπως έγινε και με τα δάνεια των Παλιννοστούντων Ποντίων πριν από έναν χρόνο περίπου, όπου το Δημόσιο πλήρωσε τα δάνεια στα οποία ήταν εγγυητής, έβαλε ένα πλαίσιο δόσεων και δόθηκε η εντολή να σταματήσουν οι οχλήσεις από τις τράπεζες: «Η μη επιστροφή των 50 χιλιάδων αυτών ανθρώπων στους καταυλισμούς θα είναι επ' ωφελεία όλης της κοινωνίας. Οι Τσιγγάνοι της Αγίας Βαρβάρας, για παράδειγμα, κατάφεραν μια κοινωνική ένταξη. Γιατί συνδέθηκαν με την ιδιοκτησία, έχοντας αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης. Το κράτος λοιπόν οφείλει να κάνει κάτι για να μην αποσυνδεθούν από τον κυρίαρχο παράγοντα της ένταξής τους, γυρνώντας 50 χιλιάδες Ρομά πίσω στα τσαντίρια».
Οι διαμεσολαβητές
Ψυχή και συνδετικός κρίκος της ευρύτερης κοινότητας των Ρομά είναι οι Διαμεσολαβητές Ρομά. Είναι οι άνθρωποι οι οποίοι δημιουργούν κλίμα εμπιστοσύνης με την εκάστοτε κοινότητα των Ρομά, στην οποία ενεργοποιούνται δράσεις παρέμβασης. Είναι η ομάδα που δραστηριοποιείται πλην των άλλων υπαλλήλων στα παραρτήματα Ρομά που λειτουργούν στα Κέντρα Κοινότητας των δήμων, τα οποία δημιουργήθηκαν το 2016. Λειτουργούν σε 56 δήμους της χώρας και είναι επίσης μία από τις δράσεις ΕΣΠΑ που έπιασαν τόπο, καθώς την τριετία 2017-2020 εξυπηρέτησαν 49.520 Ρομά. Αποτελούν τη συνέχεια των πρώτων 18 ιατρο-κοινωνικών κέντρων που δημιουργήθηκαν το 1997 και λειτουργούν ως συνδετικός κρίκος με την κρατική διοικητική μηχανή αλλά και τα κοινωνικά προγράμματα του δήμου.
Στην Ένωση Ελλήνων Διαμεσολαβητών Ρομά και Συνεργατών υπάρχουν Ρομά και μη, προσωπικό κοινωνικών επιστημόνων αλλά ακόμη και απόφοιτοι δημοτικού που συμμετέχουν στο πεδίο παρέμβασης, ανάλογα με την προσέγγιση που κρίνεται ότι πρέπει να υπάρξει στην κάθε περιοχή, μας εξηγεί ο πρόεδρος της Ενωσης Ελλήνων Διαμεσολαβητών Ρομά και Συνεργατών κ. Κώστας Παϊτέρης: «Προσπαθούμε να εμφυσήσουμε την αξία της εκπαίδευσης, εργαζόμαστε για την ενδυνάμωση των γυναικών. Οι διαμεσολαβητές είναι ενεργός κρίκος του αγώνα για την καταπολέμηση της εγκατάλειψης του σχολείου και των πρώιμων γάμων. Στόχος μας είναι να αποτελέσουν οι Ρομά ισότιμο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας».
Το γιατί δεν έχει συμβεί αυτό, ο κ. Παϊτέρης πιστεύει επίσης ότι «είναι καθαρά θέμα τοπικής αυτοδιοίκησης. Οποιαδήποτε κυβέρνηση να έχουμε στη χώρα μας, οποιοσδήποτε σχεδιασμός και να γίνει, εξαρτάται από το αν και κατά πόσο θα τον αγκαλιάσει η αυτοδιοίκηση πρώτου και δεύτερου βαθμού. Δυστυχώς πολλοί δήμοι δεν εκμεταλλεύονται τα εργαλεία και τις χρηματοδοτήσεις που τους δίνει η πολιτεία».
Εξηγεί επίσης ότι «η έλλειψη τοπικών οργανώσεων εκπροσώπησης Ρομά σε όλους τους δήμους της χώρας που γνωρίζουν και διαχειρίζονται ζητήματα, ούτως ώστε να συμμετέχουν στις διαβουλεύσεις που τους αφορούν, αποτελεί σοβαρό μειονέκτημα, ή, ακόμη και αν υπάρχουν, η τακτική των δήμων είναι να τις παραγκωνίζει. Με αποτέλεσμα οι δήμοι είτε να μην πιέζονται να κάνουν κάποιες παρεμβάσεις ή αυτές που κάνουν να μην είναι αποτελεσματικές για την επιβίωση αρχικά και την ενσωμάτωση στη συνέχεια των Ρομά».
Οι δήμοι
Για τη σχέση της αυτοδιοίκησης με τους Ρομά και για το κατά πόσον αμφότερες οι πλευρές κάνουν προσπάθειες να μην είναι οι κοινότητες αυτές απομονωμένες, ο πρόεδρος της Κεντρικής Ενωσης Δήμων (ΚΕΔΕ) Δημήτρης Παπαστεργίου λέει ότι πρόκειται για ένα θέμα το οποίο «δεν είναι επιφανειακό, ούτε εύκολο».
Και προσθέτει: «Από τη μία, σαφώς είναι η κοινωνική απομόνωση των κοινοτήτων Ρομά, όπου σε σημεία της χώρας είναι ακραία, με τους ανθρώπους να ζούνε σε παραπήγματα. Κοινωνίες αποκλεισμένες που κάποιες φορές ρέπουν προς την παραβατικότητα (στις περισσότερες περιπτώσεις μικρής κλίμακας), χωρίς αυτό φυσικά να αποτελεί τον κανόνα. Από την άλλη όμως, πρέπει να δούμε και κοινότητες οι οποίες δεν θέλουν να ενταχθούν στην κοινωνία, συνεχίζουν να μη στέλνουν τα παιδιά τους στα σχολεία παρότι σε πολλές περιπτώσεις η πρόσβαση είναι εύκολη, που συνεχίζουν να παντρεύονται και να κάνουν παιδιά από πολύ μικρή ηλικία, που αρκούνται στην επιδοματική πολιτική του ελληνικού κράτους».
Ο ίδιος εξηγεί ότι το θέμα δεν έχει να κάνει με τα κονδύλια που πρέπει να δοθούν για να ενισχυθεί η κοινωνική τους ένταξη, αφού τέτοια στο παρελθόν δόθηκαν και μάλιστα πλουσιοπάροχα. «Απλώς στις περισσότερες περιπτώσεις δεν έπιασαν τόπο». Από την άλλη πλευρά, ο κ. Παπαστεργίου αναφέρεται «και στις καλές περιπτώσεις και παραδείγματα όπου τα χρήματα έγιναν νέοι οικισμοί, τα δάνεια που δόθηκαν δεν πήγαν στην αγορά ερειπίων υποπολλαπλάσιας αξίας απλώς για να εκταμιευτούν τα λεφτά, που οι κοινωνίες των Ρομά συνυπάρχουν αρμονικά με τους υπόλοιπους πληθυσμούς, που ο αναλφαβητισμός, κανονικός αλλά και ψηφιακός, καταπολεμιέται σοβαρά».
Το πρόγραμμα μετεγκατάστασης του Πέλεκα
Από τις τρεις ΚΥΑ που έχουν εκδοθεί για τη δημιουργία οργανωμένων χώρων εγκατάστασης Ρομά, το 2018 και το 2019, η παρέμβαση που βαίνει προς ολοκλήρωση αφορά τους Ρομά στην Πιερία.
Σε λίγο καιρό 56 οικογένειες θα εγκατασταθούν σε έναν νέο οικισμό στη θέση Πέλεκα στον δήμο Κατερίνης. Πρόκειται για ένα πιλοτικό έργο κοινωνικής κατοικίας, το οποίο χρηματοδοτείται από τον Ευρωπαϊκό Χώρο (Νορβηγία, Ισλανδία και Λιχτενστάιν), και υλοποιείται από τον δήμο Κατερίνης. Ο δήμαρχος Κατερίνης Κώστας Κουκοδήμος μας εξηγεί ότι η κοινωνική ένταξη των Ρομά είναι θέμα προσέγγισης. «Υπήρχε πάντα μία στόχευση για επικοινωνία και προσέγγιση από τον δήμο».
Υποστηρίζει, μάλιστα, ότι, τηρουμένων των αναλογιών, «ο υπάρχων οικισμός των Ρομά είναι σε καλή κατάσταση, καθώς ο δήμος συντηρεί τις όποιες υποδομές, και φροντίζει για την υγειονομική καθαριότητα της περιοχής, με τακτική αποκομιδή των σκουπιδών. Θα πρέπει να πάμε κοντά τους. Θα πρέπει να τους ακούσουμε. Να τους αφουγκραστούμε. Λίγη βοήθεια θέλουν. Και βέβαια το πιο σημαντικό είναι να τους δώσεις δουλειά. Αυτήν τη στιγμή ήδη δουλεύουν 18 Ρομά στο κοινωφελές πρόγραμμα του δήμου. Η κοινότητά τους δεν είναι αποκομμένη και τα περισσότερα παιδιά πηγαίνουν σχολείο και υπάρχει μηδενική παραβατικότητα».
Η περίπτωση του Χαλανδρίου
Δυναμική πολιτική κοινωνικής ενσωμάτωσης των Ρομά με ίδιους πόρους εφαρμόζει ο δήμος Χαλανδρίου, με ομόφωνες μάλιστα αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου. Από το 2019 υλοποιεί σχέδιο σταδιακής μετεγκατάστασης των Ρομά από τον καταυλισμό του Νομισματοκοπείου στον αστικό ιστό. Όπως εξηγεί ο δήμαρχος Χαλανδρίου Σίμος Ρούσος, «στόχος μας είναι να δοθεί ένα τέλος στην 50χρονη και πλέον ομηρία που περιλαμβάνει τους ιδιοκτήτες των οικοπέδων όπου βρίσκεται ο καταυλισμός, τους Ρομά που διαβιούν σε άθλιες συνθήκες και τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής».
Μέσω της προσπάθειας αυτής, όπως μας λέει, «καταφέραμε να μεταστεγαστεί το 1/3 (110 άνθρωποι) του καταυλισμού σε σπίτια στο Χαλάνδρι και σε γειτονικούς δήμους, από τον καταυλισμό του Νομισματοκοπείου. Ο μικρότερος καταυλισμός που υπήρχε στο Πάτημα εκκενώθηκε πλήρως, με τη μεταστέγαση 46 Ρομά». Και προσθέτει: «Ο δήμος Χαλανδρίου εφάρμοσε μεθοδικά ένα πολύ συγκεκριμένο σχέδιο για την κατάργηση του καταυλισμού, με παράλληλες δράσεις για την πλήρη κοινωνική ένταξη των Ρομά, σε επίπεδο απασχόλησης, εκπαίδευσης και υγειονομικής φροντίδας. Το αποτέλεσμα είναι χειροπιαστό».
Χωρίς πόρους
Όπως μας εξηγεί, αυτό το διάστημα το σχέδιο μετεγκατάστασης των Ρομά εκτελείται με δυσχέρεια μιας και χρηματοδοτείται αποκλειστικά με πόρους του δήμου. «Μετά από δύο χρόνια επίπονης προσπάθειας, ο δήμος Χαλανδρίου κατάφερε να εντάξει τον Δεκέμβριο του 2019 στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα της Περιφέρειας Αττικής 2014-2020 το "Πιλοτικό Σχέδιο για την Κοινωνική Ένταξη των Ρομά του Δήμου Χαλανδρίου", προϋπολογισμού 850.000 ευρώ. Υπογράφηκε από τον κ. Πατούλη τον Δεκέμβριο του 2019 και δεν εκταμιεύθηκε ούτε ευρώ ποτέ. Οι εκ των υστέρων και με τρία χρόνια καθυστέρηση δικαιολογίες δεν μας καλύπτουν. Η Περιφέρεια Αττικής, εφόσον γνώριζε από τον Ιούλιο του 2020 ότι δεν θα εκταμίευε χρήματα, όφειλε να ενημερώσει και να αναζητήσει άλλες λύσεις. Δεν έπραξε απολύτως τίποτα», αναφέρει.
Ολοκληρωμένες δράσεις
Αν και η Περιφέρεια Αττικής παραδέχεται ότι «η διοίκηση της Περιφέρειας Αττικής σχεδίασε ένα πιλοτικό πρόγραμμα για τους Ρομά του Χαλανδρίου, που προσυπέγραψε και η σημερινή διοίκηση, το οποίο εντάχθηκε στο ΠΕΠ Αττικής», εξηγεί ότι αφορούσε μια πιλοτική δράση επιδότησης ενοικίου για 40 οικογένειες. «Δεν αφορούσε το σύνολο των Ρομά του Χαλανδρίου και τη μετεγκατάστασή τους.
Ως εκ τούτου, ο κ. Ρούσσος δεν μπορεί να ισχυρίζεται στις ανακοινώσεις του πως ευθύνεται η μη χρηματοδότηση από την Περιφέρεια ενός πιλοτικού προγράμματος 40 οικογενειών, που δεν του επιτρέπει να λύσει το πρόβλημα των Ρομά του Χαλανδρίου. Μην κοροϊδεύει τους συμπολίτες του», αναφέρει, μεταξύ άλλων, για το ζήτημα. Και εξηγεί ότι «η Περιφέρεια Αττικής έχει τη θεσμική αρμοδιότητα, μέσω του ΕΣΠΑ, να χρηματοδοτεί ολοκληρωμένες δράσεις που αφορούν τους Ρομά, όπως βελτίωση συνθηκών διαβίωσης, βιωματικά εργαστήρια και παιδικές κατασκηνώσεις, δράσεις για την απασχόληση και αυτοαπασχόληση, ειδικά προγράμματα για γυναίκες Ρομά, καθώς και Κέντρα Κοινότητας με Παράρτημα Ρομά».
Δέκα εκατ. ευρώ για Ρομά από την Περιφέρεια Αττικής
Στο νέο Περιφερειακό Πρόγραμμα Αττικής 2021-2027 που εγκρίθηκε, προβλέπονται περισσότερα από 10 εκατ. ευρώ για δράσεις που αφορούν τους Ρομά. Εποπτεύων φορέας το υπουργείο Εργασίας και η Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Φτώχειας, που εκπόνησε και τη Νέα Εθνική Στρατηγική για τους Ρομά 2021-2030.
Η νέα στρατηγική
Το ερώτημα βέβαια είναι που τίθεται είναι αν, δέκα χρόνια μετά, θα δούμε επανάληψη των ίδιων χαμηλών ποσοστών ένταξης. Και αν η νέα Εθνική Στρατηγική θα λειτουργήσει καλύτερα, χωρίς αποσπασματικές πολιτικές, με σωστή και δίκαιη κατανομή κονδυλίων που θα ικανοποιήσουν πραγματικές ανάγκες ενσωμάτωσης και περιορισμού της φτώχειας. Ο Γενικός Γραμματέας Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Φτώχειας υποστηρίζει ότι αυτό μπορεί να συμβεί, καθώς: «Για πρώτη φορά, διαθέτουμε έναν ολοκληρωμένο μηχανισμό παρακολούθησης και αξιολόγησης της νέας Εθνικής Στρατηγικής μέσα από ένα αξιόπιστο σύστημα δεικτών, επιτρέποντας τη συστηματική παρακολούθηση και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων καθώς και τη συνεχή αναπροσαρμογή των παρεμβάσεων κατά την πορεία υλοποίησής τους, βάσει επιπρόσθετων αναγκών σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο».
Αναφέρει επίσης ότι η νέα Εθνική Στρατηγική «αντικατοπτρίζει για πρώτη φορά μια ολιστική και ολοκληρωμένη προσέγγιση για την άρση των όρων του κοινωνικού αποκλεισμού. Η ΕΣΚΕ Ρομά 2021-2030, διασφαλίζοντας τη συνθήκη "για τους Ρομά με τους Ρομά", είναι το αποτέλεσμα μακράς συμμετοχικής διαδικασίας, στην οποία συμμετείχαν όλα τα αρμόδια υπουργεία και εμπλεκόμενοι φορείς, καθώς και ευρείας διαβούλευσης με αντιπροσωπευτικές οργανώσεις και εκπροσώπους της κοινότητας των Ρομά. Αποτελεί την εφαρμογή τεκμηριωμένης πολιτικής (evidence based policies) που βασίζεται στη συστηματική χαρτογράφηση των Ρομά στην Ελλάδα και στον εντοπισμό των αναγκών των Ρομά σε τοπικό επίπεδο, ώστε να συντονίζεται η ανάπτυξη ειδικών, προσαρμοσμένων στις ανάγκες, τοπικών παρεμβάσεων».
