Φωτ.: Villa del Rosario, Κολομβία, 23 Φεβρουαρίου 2019, Διαδηλωτές στη γέφυρα Simón Bolívar που συνδέει τη Βενεζουέλα και την Κολομβία.
___________________________________________________________
Χονγκ Κονγκ, Αλγερία, Χιλή, Λίβανος, Γαλλία, Κολομβία, Καταλονία, Σουδάν, Ολλανδία, Ισημερινός, Ιράκ, Ιράν, Αϊτή, κ.ά. Είτε μετρήσουμε χώρες είτε ανθρώπους στους δρόμους, οι αριθμοί είναι μεγάλοι για να προσπεράσουμε τις μαζικές και συνεχείς διαδηλώσεις που ξέσπασαν το 2019 στον πλανήτη.
Ούτε τα αποτελέσματά τους υπήρξαν ασήμαντα. Δύο δικτατορίες ανατράπηκαν (Ομάρ αλ-Μπεσίρ στο Σουδάν, Αμπντελαζίζ Μπουτεφλίκα στην Αλγερία), ο άλλοτε πανίσχυρος Έβο Μοράλες εξοστρακίστηκε κακήν-κακώς, τρεις κυβερνήσεις παραιτήθηκαν, η χιλιανή κυβέρνηση δρομολόγησε συνταγματική αναθεώρηση και αποφάσισε τη διάθεση 5,5 δισ. δολαρίων προκειμένου να αντιμετωπιστεί η κοινωνική κρίση. Παρά ταύτα, οι προϋπάρχουσες δομές της εξουσίας ουσιαστικά παρέμειναν ανέπαφες. Οι στρατιωτικοί εξακολουθούν να έχουν τον πρώτο λόγο στο Σουδάν και την Αλγερία, διεφθαρμένες ηγεσίες παραμένουν στη θέση τους, το Ιράν διατηρεί την επιρροή του στον Λίβανο και το Ιράκ, και η Κίνα ελέγχει το Χονγκ Κονγκ.
Τούτων δοθέντων, οι εξεγέρσεις αυτές προκαλούν τις αναλυτικές μας ικανότητες. Δύο ακραίες απόψεις, όμως, πρέπει να αποκλειστούν εξαρχής. Διαγράφοντας κάθε δυνατότητα περαιτέρω διερεύνησης, η ιδέα ότι απλώς συνέπεσαν χρονικά μάλλον προδίδει διανοητική νωθρότητα. Παρόμοια τεμπελιά υποδηλώνουν οι ετικέτες «Αραβική Άνοιξη 2.0» και «Λατινοαμερικανική Άνοιξη», όταν από απλές περιγραφές αναγορεύονται σε ερμηνείες των εξεγέρσεων.
Δύο δικτατορίες ανατράπηκαν (Ομάρ αλ-Μπεσίρ στο Σουδάν, Αμπντελαζίζ Μπουτεφλίκα στην Αλγερία), ο άλλοτε πανίσχυρος Έβο Μοράλες εξοστρακίστηκε κακήν-κακώς, τρεις κυβερνήσεις παραιτήθηκαν, η χιλιανή κυβέρνηση δρομολόγησε συνταγματική αναθεώρηση και αποφάσισε τη διάθεση 5,5 δισ. δολαρίων προκειμένου να αντιμετωπιστεί η κοινωνική κρίση.
Πάντως, η γενική εικόνα παραμένει θολή για όποιον επιδιώκει να εντοπίσει κοινά μοτίβα στις εξεγέρσεις. Το Χονγκ Κονγκ είναι πλούσιο, ο Ισημερινός φτωχός· η Βολιβία του Μοράλες σοσιαλιστική, η Χιλή νεοφιλελεύθερη· το Ιράν έχει θεοκρατικό καθεστώς, η Γαλλία είναι κοσμικό κράτος· το Σουδάν κυβερνούσε ένας αιμοσταγής δικτάτορας, η Ολλανδία είναι ώριμη δημοκρατία ― πόσο εύκολα εντάσσονται τόσο ετερόκλητες περιπτώσεις σε ενιαίο πλαίσιο;
Δεν λείπουν φυσικά οι απόπειρες. Γράφοντας για τη Βολιβία, ο Γιάσα Μουνκ εκθείασε βιαστικά την αποπομπή του Μοράλες ως περίπτωση φιλελεύθερης ανατροπής ενός ακροαριστερού καθεστώτος, εκεί όπου οι περισσότεροι είδαν στην καλύτερη περίπτωση συνταγματική αταξία, και στη χειρότερη κλασικό πραξικόπημα. Ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς ισχυρίζεται ότι πρόκειται για την «πρώτη επανάσταση της παγκοσμιοποιημένης εποχής», ο καθηγητής Μπερτράν Μπαντί ότι οι εξεγέρσεις σηματοδοτούν τη δεύτερη πράξη της παγκοσμιοποίησης, και ο Τάιλερ Κάουεν ότι είναι ξεσηκωμός της νέας ανατρεπτικής δύναμης της εποχής μας, των ψηφιακά διασυνδεδεμένων, δίχως ιδεολογία και πολιτικό πρόγραμμα, «καταναλωτών».
Το πρώτο ενδιαφέρον στοιχείο είναι οι αφορμές που πυροδότησαν τις εξεγέρσεις. Εξαιρώντας την Αλγερία και το Χονγκ Κονγκ, σχετικά ήσσονος σημασίας οικονομικά μέτρα, που υπό άλλες συνθήκες θα περνούσαν με λίγες αντιδράσεις, προκάλεσαν κοινωνικές εκρήξεις. Στον Λίβανο ήταν μια μικρή επιβάρυνση στο WhatsApp, στη Χιλή αύξηση 4% στα εισιτήρια των μαζικών μέσων μεταφοράς, στη Γαλλία μη παράλογες αυξήσεις στα καύσιμα, και στην Κολομβία φήμες για περικοπή των συντάξεων ― γεγονότα δίχως καν το συγκινησιακό φορτίο της αυτοπυρπόλησης του Μοχάμεντ Μπουαζίζι, του Τυνήσιου πλανόδιου οπωροπώλη, η οποία αποτέλεσε το έναυσμα της Αραβικής Άνοιξης. Λόγω της ταχύτητας ανταλλαγής πληροφοριών, ένα συμβάν μπορεί να έχει τάχιστα απρόβλεπτες, πολλαπλασιαστικές συνέπειες στις σημερινές πολύπλοκες κοινωνίες της πληροφορίας, όταν βεβαίως έχουν προηγηθεί αργές και αόρατες γνωσιακές διεργασίες στους αναλυτές. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν ούτε καν ψήγματα θεωρίας που θα βοηθούσαν εκ των προτέρων να αξιολογηθούν τέτοια γεγονότα ως πυροκροτητές ανεξέλεγκτων εκρήξεων.
Όσον αφορά τα αίτια, θα εστιαστώ στο τρίπτυχο οικονομική δυσπραγία, ανισότητες, και διαφθορά στις ελίτ. Ασφαλώς, άλλοι θα δώσουν έμφαση σε άλλα αίτια, λόγου χάριν, σε πολιτικές παραμέτρους, εμφανέστατες στον άξονα Ιράν-Ιράκ-Λίβανος· ή/και στο ολοφάνερο βάρος της Ιστορίας στις περιπτώσεις της Καταλονίας και της Χιλής («Δεν είναι για τα 30 πέσος, είναι για τα τριάντα χρόνια», λένε οι Χιλιανοί).
Οικονομική δυσπραγία
O 21oς αιώνας ξεκίνησε γενναιόδωρα για τις οικονομίες της Λατινικής Αμερικής και τις πετρελαιοπαραγωγές χώρες. Οι τιμές των εμπορευμάτων απογειώθηκαν μεταξύ 2003 και 2013: του πετρελαίου σχεδόν τετραπλασιάστηκε, των μετάλλων τριπλασιάστηκαν, των τροφίμων διπλασιάστηκαν, και των αγροτικών προϊόντων αυξήθηκαν κατά 50%. Ως αποτέλεσμα, η μέση ετήσια μεγέθυνση στη Νότιο Αμερική υπερέβη το 4% στο διάστημα 2003-2011. Το μπουμ των εμπορευμάτων (ενίοτε γνωστό και ως «υπερκύκλος των εμπορευμάτων») οφειλόταν στη μεγάλη ζήτηση των οικονομιών των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότιος Αφρική), πρωτίστως της Κίνας.
Η οικονομικά ανθηρή αυτή περίοδος συμπίπτει με το «ροζ κύμα» της στροφής σε κεντροαριστερές ή αριστερές κυβερνήσεις που κατέκλυσε τη Λατινική Αμερική. Με εμβληματικούς ηγέτες τους Ούγκο Τσάβες, Λούλα ντα Σίλβα και Έβο Μοράλες, καθώς και τον συμπαθή Χοσέ Μουχίκα στην Ουρουγουάη, η πλημμυρίδα είναι ροζ, και όχι κόκκινη, διότι ούτε ο καπιταλισμός αμφισβητείται, ούτε ο πολυκομματισμός. Στην Αριστερά πιστώνονται οι μη αμελητέες κοινωνικές κατακτήσεις· αλλά στην ίδια επίσης χρεώνονται η κακοδιαχείριση που άφησε τις οικονομίες απροστάτευτες στην επερχόμενη ύφεση, καθώς και ο αντιδημοκρατικός εκφυλισμός της διακυβέρνησης του Μαδούρου και του ύστερου Μοράλες.
Αλλά οι βεβαιότητες της συνεχούς ανόδου των τιμών των εμπορευμάτων κάποτε εξαχνώνονται, και μαζί τους τελειώνουν οι ωραίες μέρες. Εξαιτίας της επιβράδυνσης της παγκόσμιας μεγέθυνσης, κυρίως της Κίνας, υπήρξε μείωση της ζήτησης και μεγάλη πτώση των τιμών των εμπορευμάτων γύρω στο 2014, ο εξορθολογισμός της οικονομικής διαχείρισης κατέστη αναγκαίος, και ένα «μπλε κύμα» αυτή τη φορά, μια συντηρητική πλημμυρίδα σάρωσε τις κυβερνήσεις στην περιοχή: από τους έντεκα κεντροαριστερούς ή αριστερούς λαϊκιστές ηγέτες έχουν μείνει τρεις, και πιθανόν σύντομα λιγότεροι.
Παρόμοιες υπήρξαν χοντρικά οι εξελίξεις στη ΜΑΒΑ (Μέση Ανατολή και Βόρειος Αφρική), αλλά με πολλές εθνικές ιδιομορφίες λόγω των γεωπολιτικών εντάσεων. Επί παραδείγματι, ο Λίβανος πέτυχε ανάπτυξη μέχρι και 10% (με τη συμβολή των «παρκαρισμένων» κεφαλαίων των δισεκατομμυριούχων λόγω φορολογίας), αλλά έπεσε απότομα στο 1,5 με 2%. Λόγω του πετρελαίου, το Ιράν είχε επίσης μεγάλους ρυθμούς ανάπτυξης, εξαρτώμενους από την αυστηρότητα των διεθνών κυρώσεων για το πυρηνικό του πρόγραμμα, μετά τις οποίες και μέχρι το 2019 εκτιμάται ότι το ΑΕΠ του συρρικνώθηκε περίπου 10%.
Από τούτη τη σκοπιά, οι εξεγέρσεις θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αμυντικές παρά ως επιθετικές κινήσεις: τα μεσαία και φτωχά στρώματα υπερασπίζονται πρωτίστως το επίπεδο ζωής που είχαν πετύχει, και δευτερευόντως διεκδικούν τη βελτίωσή του. Είναι παλαιόθεν γνωστό: η προοπτική της απώλειας εξοργίζει πολύ, διότι «υποφέρουμε περισσότερο… όταν περιπίπτουμε από καλύτερη σε χειρότερη κατάσταση, από όσο χαιρόμαστε όταν ανεβαίνουμε από χειρότερη σε καλύτερη» (Άνταμ Σμιθ, Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων).
Ανισότητες
Χάρη στην οικονομική άνθηση, η Λατινική Αμερική μείωσε σημαντικά τις ανισότητες: η φτώχεια περιορίστηκε από το 27 στο 12%, και η ανισότητα κατά 11% το διάστημα 2000-2014 (ΔΝΤ, Regional Economic Outlook for Latin America, 2018). Παρά ταύτα, παραμένει παγκοσμίως περιοχή με τεράστιες ανισότητες. Το πιο κραυγαλέο παράδειγμα είναι η Χιλή, η οποία, με το μεγαλύτερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην περιοχή, εκθειάστηκε δικαίως ως πετυχημένο μοντέλο ανάπτυξης. Ωστόσο, οι περισσότεροι Χιλιανοί έχουν συντάξεις ύψους 200-300 δολαρίων, ενώ το επίπεδο τιμών αντιστοιχεί περίπου στο 80% εκείνου των ΗΠΑ· το δε ποσοστό του συνολικού πλούτου των δισεκατομμυριούχων της ως προς το ΑΕΠ είναι το μεγαλύτερο παγκοσμίως, μεγαλύτερο και από αυτό των Ρώσων ολιγαρχών.
Η Μέση Ανατολή διεκδικεί την παγκόσμια πρωτιά στις ανισότητες, σύμφωνα με μια νέα μεθοδολογία μέτρησής τους. Το ανώτερο 10% του πληθυσμού καρπώνεται το 60% του εισοδήματος της περιοχής, και ειδικότερα στον Λίβανο το ανώτερο 1% το 23,4% του εθνικού εισοδήματος. Σε πολλές χώρες, το εισοδηματικό χάσμα μεταξύ αστικών κέντρων και περιφερειών (αγροτικές περιοχές, μικρές πόλεις) έχει διευρυνθεί, γεγονός που εξηγεί ότι η επαρχία καταρχάς τροφοδότησε τις λαϊκές κινητοποιήσεις στο Ιράν. Παρεμπιπτόντως, πρέπει να υπογραμμιστούν ― ιδίως όσον αφορά τα στερεότυπα σχετικά με τους μουσουλμάνους ― αφενός η ταύτιση των αιτημάτων των διαδηλωτών στη ΜΑΒΑ και στις άλλες χώρες· και, αφετέρου, η μεγάλη συμμετοχή των γυναικών, ιδίως στο Σουδάν όπου κατά κανόνα ξεπερνούσε το 50% των διαδηλωτών.
Διαφθορά
Το αίτημα της δικαιοκατανομής και η εναντίωση στη διαφθορά πάνε χέρι-χέρι σε όλες τις διαδηλώσεις στη Λατινική Αμερική και τη ΜΑΒΑ. Σύμφωνα με τη Διεθνή Διαφάνεια, (α) το 65% των κατοίκων αυτών των περιοχών πιστεύουν ότι η διαφθορά είναι γενικευμένη και με αυξητικές τάσεις· και (β) στην κατάταξη 180 χωρών διαβάζουμε, λόγου χάριν, τις εξής αρνητικές επιδόσεις: Λίβανος 138/180, Σουδάν 172/180, Αϊτή 161/180, Γουατεμάλα 144/180.
Στον παρεοκρατικό καπιταλισμό αυτών των χωρών, επιχειρηματίες διασυνδεδεμένοι με την πολιτική εξουσία κατέληξαν να μονοπωλούν τις οικονομικές ευκαιρίες. Τα μεγάλα συμφέροντα δημιουργούν μεγάλα σκάνδαλα, όπως οι δωροδοκίες πολιτικών από τον επιχειρηματικό κολοσσό Odebrecht, τα οποία με τη σειρά τους προκαλούν ονομαστές καθάρσεις (π.χ. το Lava Jato) και πολιτικούς σεισμούς. Ο πρώην ανώτατος εισαγγελέας της Βραζιλίας, Ροντρίγκο Τζανότ,το διατύπωσε με σαφήνεια: «Η Λατινική Αμερική ήταν φημισμένη για τους στρατηγούς της· τώρα είναι γνωστή για τους εισαγγελείς και τους δικαστές της.»
Τα μεγάλα συμφέροντα δημιουργούν μεγάλα σκάνδαλα, όπως οι δωροδοκίες πολιτικών από τον επιχειρηματικό κολοσσό Odebrecht, τα οποία με τη σειρά τους προκαλούν ονομαστές καθάρσεις (π.χ. το Lava Jato) και πολιτικούς σεισμούς.
Υπάρχει, επίσης, και η βασανιστική, καθημερινή, χαμηλού επιπέδου διαφθορά. Η μαγική λέξη στον αραβικό κόσμο wasta («κονέ») συγκεφαλαιώνει την επιβίωση σε έναν κόσμο, στον οποίο δίχως διασυνδέσεις ούτε δουλειά βρίσκεις, ούτε κρεβάτι στο νοσοκομείο, και όπως λέει κάποιος «θα χρειαστείς κονέ ακόμη και την Ημέρα της Κρίσεως». Με διάμεσο ηλικία στη ΜΑΒΑ τα 26,8 έτη (ο μισός πληθυσμός βρίσκεται κάτω από αυτή την ηλικία), οι προοπτικές των νέων για αξιοπρεπή ζωή είναι ισχνές. Το τραγούδι των φανατικών οπαδών της Ιτιχάντ Τάνγκερ, Αυτή είναι χώρα του εξευτελισμού, που ακούστηκε πριν από τρεις μήνες στο στάδιο της στην Ταγγέρη, εκφράζει τα αδιέξοδα που γεννούν η κυβερνητική διαφθορά και η φτώχεια, και οδηγούν τους νεαρούς Μαροκινούς να μεταναστεύουν στην Ευρώπη.
Ίντερνετ και ΜΚΔ
Εάν τα προαναφερθέντα αποτέλεσαν το υπόβαθρο των εξεγέρσεων, η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης υπήρξε καταλυτική τόσο για το ξεκίνημά τους όσο και για τη διόγκωσή τους. Έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι από τότε που η Χίλαρι Κλίντον τα χαρακτήριζε ακόμη «σαμιζντάτ της εποχής μας». Οι πλατφόρμες του Ίντερνετ έχουν εξελιχθεί σε ισχυρότατο εργαλείο για την πρακτική οργάνωση μαζικών κινητοποιήσεων.
Στις εξεγέρσεις της περσινής χρονιάς, όμως, η εξαιρετική επινοητικότητα των διαδηλωτών ανέδειξαν το Χονγκ Κονγκ στο «Εργαστήριο Κάβεντις των εξεγέρσεων». Καλοί γνώστες της τεχνολογίας, οι διαδηλωτές είχαν ως εργαλείο το Telegram για να στέλνουν κρυπτογραφημένα μηνύματα και εφαρμογές· και στρατηγική τους το σλόγκαν «Be water, my fried» ― από τη ρήση του Μπρους Λη “water can flow or it can crash”. Η ευφυία του Δαβίδ απέναντι στον Γολιάθ της εξουσίας: οι διαδηλωτές «έρεαν» από τόπους σε τόπους, διαλύονταν και συγκεντρώνονταν σε άλλο σημείο· «κυλούσαν» από ένα εμπορικό κέντρο στους δρόμους πριν φτάσει η αστυνομία και τους αποκλείσει.
Οι χρήσιμες ιδέες αντιγράφονται γρήγορα. Οι Χιλιανοί αντέγραψαν τα λέιζερ για να τυφλώνουν τους αστυνομικούς και να καταρρίπτουν τους δρόνους, και οι Καταλανοί χρησιμοποίησαν κρυπτογραφημένο μήνυμα στο Telegram για να συγκεντρωθούν στο αεροδρόμιο (ακυρώθηκαν 100 πτήσεις). O μιμητισμός, βεβαίως, αφορά και πιο παραδοσιακές τακτικές, οι Κολομβιανοί εμπνεύστηκαν από παλαιότερες εξεγέρσεις των Βολιβιανών.
Στις εξεγέρσεις της περσινής χρονιάς, η εξαιρετική επινοητικότητα των διαδηλωτών ανέδειξαν το Χονγκ Κονγκ στο «Εργαστήριο Κάβεντις των εξεγέρσεων». Καλοί γνώστες της τεχνολογίας, οι διαδηλωτές είχαν ως εργαλείο το Telegram για να στέλνουν κρυπτογραφημένα μηνύματα και εφαρμογές· και στρατηγική τους το σλόγκαν «Be water, my fried» ― από τη ρήση του Μπρους Λη "water can flow or it can crash": οι διαδηλωτές «έρεαν» από τόπους σε τόπους, διαλύονταν και συγκεντρώνονταν σε άλλο σημείο πριν φτάσει η αστυνομία και τους αποκλείσει.
Εύλογα, η χρησιμότητα των ιντερνετικών πλατφορμών για τους διαδηλωτές αυξάνεται όσο αυξάνεται ο μονοπωλιακός έλεγχος των πληροφοριών. Παρά τη μεγάλη βία που ασκούσε, η Τεχεράνη χρειάστηκε να «ρίξει» πανεθνικά το Ίντερνετ επί πέντε μέρες προκειμένου να αποδιοργανώσει την εξέγερση, και να την πνίξει στο αίμα.
Υπάρχει, επίσης, κάτι πιο γενικό και ανησυχητικό. Όπως επισημαίνει ο πρώην αναλυτής της CIA Μάρτιν Γκούρι στο βιβλίο του The Revolt of the Public, οι ιεραρχικά οργανωμένες κοινωνίες μας δομήθηκαν στον έλεγχο των πληροφοριών, τον οποίο όμως χάνουν συνεχώς (τυπικό παράδειγμα οι εφημερίδες) από τα κοινωνικά δίκτυα που διαπερνούν οριζόντια τους θεσμούς και τους υπονομεύουν. Παραδείγματος χάριν, άρθρο σε νέο επιστημονικό περιοδικό δείχνει ότι οι χρήστες των παραδοσιακών μέσων είναι λιγότερο επιρρεπείς στην παραπληροφόρηση (σχετικά με τον εμβολιασμό) από τους χρήστες των κοινωνικών μέσων δικτύωσης. Οι εξεγέρσεις βασίζονται μεν σε πραγματικά προβλήματα, αλλά ενισχύονται από ψεύδη, συνωμοσιολογικές θεωρίες και ανεξέλεγκτο συναισθηματισμό, με αποτέλεσμα τοπικού χαρακτήρα διαμαρτυρίες να εξελίσσονται σε καταρράκτη που αποδιαρθρώνει το σύστημα. Σημειωτέον, δεν υπάρχει τίποτα που διασφαλίζει ότι ένα πολύπλοκο σύστημα μπορεί να αναδιοργανωθεί αυθόρμητα.
Συνοψίζοντας, οι εξεγέρσεις του 2019 ούτε επεδίωξαν, ούτε μπορούσαν να επιδιώξουν την ανατροπή του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός είναι ο μοναδικός τρόπος παραγωγής παγκοσμίως, και κυρίως ουδείς γνωρίζει τι θα μπορούσε να τον αντικαταστήσει. Η άμεση ή έμμεση αποδοχή αυτού του γεγονότος εξηγεί την απουσία ενός μεγάλου αφηγήματος που να διαπερνά τις εξεγέρσεις· και, συνεπώς, τον βραχυπροθεσμισμό και νιχιλισμό στις ατομικές συμπεριφορές, που όχι σπάνια εκδηλώνεται με πράξεις βανδαλισμού.
Με βάση τα προαναφερθέντα, δεν θα ήταν μακριά από την πραγματικότητα ο ισχυρισμός ότι υπάρχουν κοινά μοτίβα που διαπερνούν αυτές τις παγκοσμιοποιημένες εξεγέρσεις, μολονότι δεν υπάρχει ένα κέντρο που να τις οργανώνει. Άλλωστε, τις παρόμοιες σκέψεις διατυπώνουν διεθνείς οργανισμοί (π.χ. ο ΟΗΕ και το ΔΝΤ), που καταστατικά έχουν συνολική εικόνα των παγκόσμιων διεργασιών.
Κάποιοι φοβούνται ότι ατελή ή αποτυχημένα κράτη μπορούν να ζήσουν περιόδους εσωτερικών αναστατώσεων ανάλογες με την περιώνυμη Εποχή των Αναταραχών στη Ρωσία (1598 - 1613)· πολλούς τους θέλγει η ιδέα του αυταρχισμού· αλλά υπάρχουν και οι συνετοί που πιστεύουν ότι η οργή θα αποσυμπιεστεί αν δημιουργηθούν καλές δουλειές, ώστε διασφαλιστεί σχετικά αξιοπρεπής ζωή στη μεσαία τάξη. Πάντως, με τον αναβρασμό που ήδη επικρατεί, ουδείς θέλει να σκεφτεί τι θα συμβεί, αν επαληθευτούν οι προβλέψεις για επερχόμενη, μεγάλη παγκόσμια ύφεση.
