Γιάννης Κουνέλης, «δημιουργός εικόνων» όπως λέει ο ίδιος, «ιταλός ζωγράφος» όπως είναι καταχωρημένος στα λεξικά της σύγχρονης τέχνης, «Έλληνας κι όχι πατριώτης» όπως ομολογεί όταν πεισθεί να μιλήσει για την Ελλάδα, τη χώρα που γεννήθηκε κι έζησε μέχρι τα 17 του χρόνια! Πριν φύγει από την Ελλάδα, απορρίφθηκε από το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, ήρθε σε ρήξη με την βαλκανικής μορφής αστική τάξη της χώρας, παντρεύτηκε και διάλεξε τρένο για να περάσει τα σύνορα της χώρας, με σκοπό να συναντήσει τα πρόσωπα που αγάπησε.. «Ό,τι αγαπάμε μας έλκει» θα πει και θα ομολογήσει ότι η πρώτη του μεγάλη λογοτεχνική αγάπη υπήρξε ο Βαν Γκογκ... «Ακόμα τον αγαπώ...» δεν το κρύβει «και δεν χρειάζεται να σας κρύψω επίσης ότι μπροστά στις ‘Δεσποινίδες της Αβινιόν’ του Πικάσο ομολόγησα ότι η μοντέρνα ζωγραφική υπάρχει, κι αυτό το ταμπλό είναι η αρχή της!».
Τον Γιάννη Κουνέλη τον συνάντησα σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής τα 10 τελευταία χρόνια... Κάθε φορά που συναντιόμασταν, κάτι είχε να μου πει, ανάποδο, αντιφατικό και παράξενο, που μετά από λίγη σκέψη ανακάλυπτα πόσο αληθινό ήταν!
Στο 01 δημοσιεύεται σήμερα μια συνέντευξη που το επιβεβαιώνει. Η συνέντευξη είχε δοθεί στον Θανάση Λάλα
―Πότε φύγατε από την Ελλάδα;
Έφυγα το 1955. Στο τέλος του 1955.
―Και πότε ξανάρθατε έστω και για λίγο;
Μετά από 23 χρόνια.
―Γιατί φύγατε;
Φεύγεις για να βρεις τους άλλους... να τους αγαπήσεις.
―Εσείς φεύγοντας, ποιούς ψάχνατε να βρείτε;
Τον Βαν Γκογκ. Αγάπησα πολύ τον Βαν Γκογκ. Κι ό,τι αγαπάμε μας έλκει... Ένιωθα μια βαθιά συγγένεια. Έπρεπε να φύγω, να πάω να τον συναντήσω. Οι μεγάλες αγάπες μας κινητοποιούν.
―Φεύγοντας, διατηρήσατε τις σχέσεις σας με την Ελλάδα;
Οι σχέσεις μου με την Ελλάδα παραμένουν πάντα στενές. Δεν σημαίνει ότι επειδή είμαι ιταλός ζωγράφος δεν πρέπει να έχω καμιά σχέση με την Ελλάδα. Ίσως ήρθα στην Ιταλία για να παραμείνω Έλληνας!
―Σαν Έλληνας, δεν θα μπορούσατε να πάτε και στην Αμερική;
Θα ήταν γελοίο... Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι η Ιταλία είναι η μητέρα της Αναγέννησης. Και η Αναγέννηση όπως όλα στην Ιταλία έχουν κάτι το ελληνικό. Αυτό είναι το «υπέρ» της Ιταλιάς. Η Ιταλία των κοινοτήτων είναι σαν τις πόλεις-κράτη στην Αρχαία Ελλάδα.
―Ως καλλιτέχνης, τι «κουβαλάτε» απ’ αυτό που λέμε Ελλάδα;
Τ’ αρώματα, όχι τις φόρμες! Τα όσπρια, τον καφέ, τα τσουβάλια...
―Όλα αυτά τα συναντάμε στο έργο σας.. Αυτό είναι αλήθεια..
Όλα. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να γίνει; Αυτά είναι τα παιδικά μου χρόνια.
―Πού γεννηθήκατε;
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στον Πειραιά. Κατάγομαι όμως από τη Μυτιλήνη. Δεν πήγα όμως ποτέ στη Μυτιλήνη. Γεννήθηκα στην Καστέλλα το 1936... Τελείωσα το Δημοτικό και πριν τελειώσω το Γυμνάσιο παντρεύτηκα κι ήρθα στη Ρώμη.
―Τελικώς η Ρώμη απ’ ότι φαίνεται υπήρξε ηθελημένη επιλογή σας...
Εγώ το ξέρω! Εσείς πρέπει να το καταλάβετε! (γέλια). Στη Ρώμη με οδήγησε η ανάγκη μου ως Έλληνα να καλύψω ένα τεράστιο κενό. Το κενό της Αναγέννησης. Η Ελλάδα δεν έζησε την Αναγέννηση. Αυτό το κενό μπορεί να το καλύψει μόνο η Ιταλία σ’ έναν Έλληνα! Η Ελλάδα περνά από το Βυζάντιο στο «τίποτα». Μικρός αγάπησα την καινούργια ζωγραφική που για να την φτιάξεις έπρεπε πρώτα να καλύψεις όλα τα κενά σου!
Θεωρώ τον εαυτό μου, όπως εχω ξαναπεί, έναν τυφλό ζωγράφο, ένα βουβό ποιητή, έναν κουφό μουσικό!
―Ήταν για σας ο Παράδεισος η Αναγέννηση;
Ναι, γιατί τι είναι τελικά ο Παράδεισος; Ό,τι μας λείπει!
―Αλήθεια, θα μπορούσατε να μου πείτε, ποιοί είναι οι σημαντικότεροι άνθρωποι που συναντήσατε φτάνοντας στη Ρώμη; Εννοώ άνθρωποι που σας γοήτευσαν καλλιτεχνικά;
Φτάνοντας στην Ιταλία με γοήτευσε η δουλειά του Μπούρι! Αργότερα γνωρίζοντάς τον καλύτερα διαπίστωσα ότι ήταν ένας γοητευτικότατος άνθρωπος και ιδιαίτερα προχωρημένος –όπως θα λέγαμε σήμερα- για την εποχή του!
―Ο Φοντάνα;
Ο Μπούρι κι ο Φοντάνα εκφράζανε τότε κάτι το ριζοσπαστικό.
―Ήτανε για την Ιταλία ό,τι ο Τζάσπερ Τζονς για την Αμερική;
(σκέφτεται) Για μένα –επειδή το αναφέρατε και προσπαθείτε να κάνετε κάποια σύγκριση- ο Τζάσπερ Τζονς ήταν συντηρητικός για τα δεδομένα της εποχής του... Ο Πόλλοκ ήταν ο πραγματικά ριζοσπάστης της αμερικανικής τέχνης! Αλλά για να επανέλθω στην Ιταλία και στο τι με γοήτευσε φτάνοντας, θα πρέπει να πω ότι δεν θα ξεχάσω ποτέ αυτό που μου έδωσε η μεγάλη αναγεννησιακή ζωγραφική. Ο Μαζάτσο και ο Καραβάτζο. Δύο τρομερές προσωπικότητες που περικλείουν μια σημαντική ιδεολογία που δεν σας κρύβω ότι ερχόμενος σε επαφή μαζί τους ταράχτηκα. Ανησύχησα ιδιαίτερα. Ίσως αυτό να είναι ό,τι σημαντικότερο μου έδωσε η Ιταλία.
―Θυμηθείτε, αν είναι δυνατόν, την πρώτη σας στιγμή που βρεθήκατε σ’ ένα μεγάλο αναγεννησιακό έργο μπροστά...
Ίσως να μην είναι αυτή η πιο σημαντική στιγμή για μένα...
―Ποιά ήταν η πιο σημαντική στιγμή για σας;
Όταν διαπίστωσα –πηγαίνοντας καθημερινά στη σχολή και ψάχνοντας –ότι δεν υπάρχει ένας δρόμος για τη γνώση.
―Και πώς φτάνουμε στη γνώση τελικώς;
Για να κατακτήσουμε τη γνώση δεν πρέπει να πηγαίνουμε πάντα από τα ίδια μονοπάτια. Αυτό είναι το μυστικό.
―Θα μπορούσατε να μου δώσετε ένα παράδειγμα;
Στη ζωγραφική, για να καταλάβεις τη σημασία ενός έργου πρέπει να το δεις κάτω από διαφορετικό φως κάθε φορά. Το απόγευμα ένα κάδρο λέει κάτι και το πρωί κάτι άλλο. Δεν είναι αλήθεια ότι τα κάδρα είναι πάντοτε τα ίδια. Εξαρτάται από το πώς τα βλέπεις κι εσύ! Μια ζωγραφική πάνω σ’ έναν τοίχο, είναι πολύ διαφορετική από μια ζωγραφική σε μουσαμά! Σημαίνει άλλα πράγματα. Το ίδιο συμβαίνει και με μια ζωγραφική που την βλέπεις μέσα στην εκκλησία την ώρα της λειτουργίας ή όχι. Όλα αυτά σημαίνουν πολλά πράγματα. Ο χώρος που εκτίθεται ένα έργο, γενικότερα, είναι πολύ δεμένος με τη σημασία του έργου.
―Οτιδήποτε βρίσκεται μέσα σε μια αίθουσα τέχνης είναι τέχνη;
Πρέπει να αντιμετωπίζεται ο χώρος έκθεσης ενός έργου τέχνης όπως αντιμετωπίζουν στο θέατρο την σκηνή...
―Με την προηγούμενη ερώτηση μου ήθέλα να μου πείτε πόσο το περιβάλλον μπορεί να επηρεάσει ένα έργο και να το αναγάγει σε έργο τέχνης.
Η τέχνη φτιάχνεται από τους καλλιτέχνες κι όχι από το εκάστοτε περιβάλλον.. Χωρίς μ’ αυτό να αρνούμαι την επίδραση του περιβάλλοντος στον καλλιτέχνη και το έργο του!
―Είστε δηλαδή ένας Οδυσσέας; Ταυτίζεστε με τον μύθο του Οδυσσέα;
Δεν μ’ ενδιαφέρει τόσο ο Οδυσσέας, όσο η Οδύσσεια..
―Φεύγοντας έξω, βρίσκετε παρηγοριά διαβάζοντας Όμηρο;
Όχι τον Όμηρο.. Διάβαζα τον Τζόυς! Τον «Οδυσσέα» του Τζόυς, όχι την «Οδύσσεια» του Ομήρου..
―Σας αρέσει το διάβασμα;
Κάποτε διάβαζα περισσότερο.
―Ποιός είναι ο αγαπημένος σας συγγραφέας;
Ο Τζόυς. Και κυρίως ο «Οδυσσέας» του.
―Γιατί;
Αν πίσω από τον Προυστ είναι ο Μπαλζάκ και πίσω από τον Κάφκα ο Ντοστογιέφσκι, τότε ο Τζόυς δεν θα μπορούσε να κάνει τίποτα άλλο από το να γράψει τον «Οδυσσέα» του. Και βέβαια δεν θέλω να σταθώ στη γλωσσική σημασία του «Οδυσσέα» του Τζούς που, στην ουσία, έδειξε όλα τα ελαττώματα της αγγλικής γλώσσας.
―Η θεματολογία είναι που σας έλκει περισσότερο στον Τζόυς;
Φυσικά. Υπάρχουν δύο προϋποθέσεις θεμάτων στον δυτικό πολιτισμό: του Ομήρου και του Βιργίλιου. Ο Όμηρος παρουσιάζει τον θετικό ήρωα: τον Οδυσσέα. Ο Βιργίλιος τον αρνητικό: τον Αινεία.
―Γιατί θεωρείτε τον Αινεία αρνητικό ήρωα;
Είναι. Γιατί είναι ο νικημένος που δεν έχει πια σπίτι... που φεύγει από το σπίτι του. Ο Βιργίλιος είναι αυτός που προετοιμάζει το έδαφος στον Δάντη να έρθει να γράψει την «Κόλαση» που είναι το αποκορύφωμα της αρνητικότητας. Ο Οδυσσέας αντίθετα δεν θέλει ν’ ακούσει για Κόλαση.
―Κατεβαίνει όμως στον Άδη. Έτσι δεν είναι;
Ναι, αλλά επανέρχεται. Όλα λοιπόν τα δυτικά μυθιστορήματα έχουν αυτές τις δύο προϋποθέσεις θεμάτων.
―Μπορείτε να μου πείτε ένα άλλο βιργιλιανό μυθιστόρημα;
Ο «Γαλάζιος Άγγελος», το γερμανικό αυτό μυθιστόρημα, έχει όλο αρνητικούς ήρωες... Καταλήγω λοιπόν στον Τζόυς γιατί διάλεξε ένα ήρωα θετικό. Γι αυτό μ’ αρέσει. Κι αυτό επηρεάζει και τη δομή της γραφής του μ’ αποτέλεσμα να καλυτερεύσει και την αγγλική γλώσσα.
―Σας έχει ποτέ απασχολήσει γιατί είστε με τον θετικό ήρωα κι όχι με τον αρνητικό; Λόγω ιδιοσυγκρασίας;
Όχι. Το πρόβλημα είναι ότι εμείς γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε σε μια κουλτούρα ομηρική και εγώ διάλεξα να ζήσω σε μια κουλτούρα βιργιλιανή, αφού ο Δάντης είναι «παιδί» του Βιργίλιου.. Αυτή η επιλογή μου ήταν πολύ σημαντική.
―Γιατί;
Γιατί, ενώ είχα μεγαλώσει με την ιδέα του θετικού ήρωα, έπρεπε να συνεχίσω να ζω εξοικειωμένος με μια κοινωνία που είχε μεγαλώσει με την ιδέα του αρνητικού ήρωα. Έτσι οδηγήθηκα στη σύνθεση! Αυτό ήταν το κέρδος.
―Θα σας φανεί αφελές ίσως, αλλά πολύ θα ήθελα ν’ ακούσω από σας τι είναι απαραίτητο να διαθέτει ένας καλλιτέχνης για να κάνει τέχνη;
(χαμογελάει). Μια γλώσσα καταρχάς... και να ξέρει τι θέλει να πει. Επίσης να έχει μια στρατηγική ιδέα του μέλλοντος! Αυτό σε κάνει να φτιάχνεις πράγματα. Λες «αυτό δεν είναι έτσι» ή «έτσι ήταν αλλά εγώ θα το ξαναφτιάξω. Θα αφαιρέσω αυτό που νομίζω ότι είναι λάθος και θα φτιάξω ένα νέο πράγμα». 'Ετσι είναι η τέχνη. Ο καλλιτέχνης είναι ένας άνθρωπος που σκέφτεται κι επειδή σκέφτεται, φτιάχνει.
―Όλα τα υλικά είναι χρήσιμα στην τέχνη;
Τα υλικά είναι σαν την τεχνολογία. Έχουν μια ιδεολογική προέλευση. Γι’ αυτό και δεν κάνουν όλα τα υλικά σ’ έναν καλλιτέχνη. Γι’ αυτό ένας καλλιτέχνης χρησιμοποιεί αυτό το υλικό κι όχι ένα άλλο! Η επιλογή των υλικών δίνει ξεχωριστή υπόσταση στον καλλιτέχνη.
―Εσείς, για παράδειγμα, γιατί χρησιμοποιείτε πέτρα, κάρβουνο ή σίδερο;
Το κάρβουνο μεταφέρει μια λογοτεχνική ιδέα μιας εποχής-του κάρβουνου και του σίδηρου-που εγώ δεν είμαι σίγουρος αν τα έζησα ή έχω απλώς ακούσει γι αυτήν! Το κάρβουνο και το σίδερο έχουν ένα μακρύ παρελθόν που εγώ, χρησιμοποιώντας το σήμερα για να φτιάξω τη στρατηγική μου ιδέα για το μέλλον, εξασφαλίζω στο μέλλον ένα παρελθόν!
―Δηλαδή ο καλλιτέχνης είναι κάποιος που, επιλέγοντας συγκεκριμένα υλικά δίνει στη στρατηγική ιδέα του μέλλοντος που έχει στο μυαλό του, ένα παρελθόν συγκεκριμένο;
Κανείς δεν ξέρει να πει με ακρίβεια τι πράγμα είναι ο καλλιτέχνης. Μπορούμε μόνο να μιλήσουμε για τη γλώσσα του καλλιτέχνη.
―Ποιά είναι η δική σας σχέση με το παρελθόν;
Απ’ αυτό αντλώ τη ζωτική μου δύναμη. Χάριν αυτού ζω!
―Γιατί όταν σας ρωτάνε «τι είστε;» απαντάτε ζωγράφος; Ο ζωγράφος δεν είναι και ποιητής;
(χαμογελάει) Θεωρώ τον εαυτό μου, όπως εχω ξαναπεί, έναν τυφλό ζωγράφο, ένα βουβό ποιητή, έναν κουφό μουσικό!
―Έχετε απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι αυτό» που σας έκανε να πάρετε αυτόν τον δρόμο κι όχι έναν άλλο δρόμο στη ζωή;
Ποιός μπορεί να ξέρει τι είναι αυτό που κάνει όλες τις αδυναμίες μας στο τέλος να γίνονται βάρος ασήκωτο και να μας καθορίζουν προς τα πού πάμε...Νομίζω, ότι χωρίς να το θέλουμε, η μια αδυναμία μας πάει και κάθεται πάνω στην άλλη κι αντί να τραβήξεις τον ένα δρόμο τραβάς έναν άλλο! Πολλές φορές έχω πιάσει τον εαυτό μου να αναρωτιέται: «Γιατί τραβάμε έναν δρόμο κι όχι κάποιον άλλον; Τι είναι αυτό που μας οδηγεί να επιλέξουμε έναν δρόμο μπροστά σε χίλιους δρόμους;»
―Έχετε πιάσει ποτέ τον εαυτό σας να απαντάει σε αυτές τις ερωτήσεις;
Νομίζω ότι, τελικώς, το ένστικτο μας οδηγεί. Δεν ξέρω τι άλλο να πω.
―Πώς καταλήγετε στο ένστικτο;
Ο Πωλ Κλέε έλεγε ότι το 70% ενός καλλιτέχνη είναι το ένστικτο... Ε, λοιπόν συμφωνώ μαζί του. Κι εγώ αυτό νομίζω.. Ο καλλιτέχνης τελικώς πάει στα τυφλά.
―Είναι τυφλός δηλαδή;
Ναι. Ο καλλιτέχνης είναι ένας τυφλός που κάποια στιγμή είδε πολύ καθαρά κι έντονα... Θα έλεγα εκτυφλωτικά. Αμέσως μετά τυφλώθηκε, κουφάθηκε, βουβάθηκε κι άρχισε να δημιουργεί. Γι’ αυτό και δημιουργεί μ’ ένα δικό του γλωσσικό κώδικα. Γιατί δεν βλέπει πια. Σίγουρα όμως κάποτε είδε.
―Και τι φτιάχνει πια;
Φτιάχνει αυτό που είδε καθαρά.. Αν μετά τη λάμψη συνέχιζε να βλέπει, ν’ ακούει, να μιλάει, θα ήταν ένας νατουραλιστής. Εφόσον δεν είναι, σημαίνει ότι δεν βλέπει, δεν ακούει, ούτε μιλάει πια.
Ο καλλιτέχνης είναι ένας τυφλός που κάποια στιγμή είδε πολύ καθαρά κι έντονα... Θα έλεγα εκτυφλωτικά. Αμέσως μετά τυφλώθηκε, κουφάθηκε, βουβάθηκε κι άρχισε να δημιουργεί. Γι' αυτό και δημιουργεί μ' ένα δικό του γλωσσικό κώδικα. Γιατί δεν βλέπει πια. Σίγουρα όμως κάποτε είδε.
―Θυμάστε αυτή τη στιγμή της τύφλωσης σας;
Όχι. Λειτουργώντας με το ένστικτο, ανακαλύπτεις πολύ αργότερα αυτό που συνέβη. Την τύφλωσή σου. Ποτέ δεν αισθάνεσαι την τύφλωση σου τη στιγμή της τύφλωσης!
―Πολλοί είναι αυτοί πο υποστηρίζουν ότι το ένστικτο δεν είναι παρά η συσσωρευμένη γνώση..
Όχι, όχι. Δεν θα συμφωνήσω μαζί τους. Το ένστικτο δεν είναι γνώση. Είναι αυτό που λέμε «έμφυτο»! Γεννιόμαστε με ένστικτο! Γι’ αυτό και κάποιος μπορεί να έχει ένστικτο και μην είναι ούτε καν έξυπνος! Ή μάλλον να έχει μια δική του εξυπνάδα η οποία δεν συμφέρει... και να στερείται της εξυπνάδας που συμφέρει να έχει!
―Θα μου πείτε τώρα πως μου ήρθε, αλλά θέλω να σας ρωτήσω. Ο λαός λέει «όπου γης και πατρίς!» Συμφωνείτε;
Η εθνικότητα της γης δεν είναι σημαντική. Η ιδέα είναι σημαντική. Δεν φτάνει, με άλλα λόγια, να πεις ότι έρχομαι από ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο για να πείσεις τον άλλο ότι είσαι διαφορετικός. Για να πείσεις για τη σημασία που κουβαλάς, πρέπει να δείξεις την ταυτότητα σου, που δεν είναι άλλη από τις αξίες σου! Αν είσαι Έλληνας που πηγαίνεις στην Ιταλία και φέρνεις μαζί σου και τις αξίες σου, τις ιδέες σου, τότε αυτομάτως γίνεσαι η γέφυρα μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας.. Το πρόβλημα της Ελλάδας ήταν πάντα οι γέφυρες..
―Παρεπιπτόντως, ο Τσαρούχης υπήρξε γέφυρα ποτέ;
Ο Τσαρούχης ήταν πραγματικός. Έκανε αλεξανδρινή ζωγραφική. Ο Τσαρούχης είναι ό,τι ο Καβάφης στην ποίηση. Η γέφυρα των Νεοελλήνων με τους αρχαίους Έλληνες.
―Ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας; Τι είναι κατά τη γνώμη σας;
Τίποτα... Ήταν ένας που ήθελε να είναι ένας άλλος..
―Κι ο Παρθένης;
(χαμογελάει). Έχει τα ελαττώματα της αστικής τάξης. Είναι φιλογερμανική ή φιλοβρετανική, αλλά παραμένει βαλκανική! Ο Παρθένης δεν είναι Ευρωπαίος ζωγράφος που έχει ρίζα ελληνική. Είναι Έλληνας με γερμανική ρίζα. Και μάλιστα αποκτημένη!
―Ο Μπουζιάνης;
Ο καλύτερος όλων. Αυτός πραγματικά υπήρξε Ευρωπαίος ζωγράφος.
―Πάντως πρέπει να παραδεχτείτε ότι υπάρχει μια μπερδεμένη εντύπωση για την ελληνικότητα της τέχνης..
Για μένα η ελληνική ταυτότητα είναι ο Παρθενώνας. Με τις αξίες του...
―Πέστε μου έναν σύγχρονο Έλληνα καλλιτέχνη που ανταποκρίνεται σ’ αυτή την ταυτότητα της Ελλάδας που αντιπροσωπεύει ο Παρθενώνας.
Ο Σκαλκώτας.
―Η ελληνική σύγχρονη λαϊκή μουσική;
Δεν θέλω να πω ότι δεν έχει κάποια αξία. Αλλά ο συναισθηματισμός χωρίς όρια δεν έχει σχέση με την Ελλάδα. Οι Έλληνες ανακάλυψαν την έννοια της συμμετρίας και της αρμονίας. Πώς έιναι δυνατόν να αρκούνται στη μικρότητα του συναισθηματισμού;
―Έχετε ποτέ σκεφτεί πως ίσως να μην υπάρχει καμιά σχέση ανάμεσα στους Αρχαίους και τους Νεοέλληνες;
Εγώ νομίζω ότι είναι ίδιοι..
―Από πού πηγάζει αυτή σας η βεβαιότητα;
(γέλια). Γεννηθήκαμε μιλώντας την ίδια γλώσσα.. Απλώς πρόκειται για Έλληνές σε κατάπτωση.
―Υπάρχει τρόπος αυτός ο λαός να ακμάσει εκ νέου;
Το πρόβλημα όλων των Ελλήνων είναι να ξαναζήσουν την ιδέα της τραγωδίας. Για να το πετύχουμε αυτό πρέπει να σκοτώσουμε το δράμα.. Το να ξανακερδίσεις τον χώρο της ταυτότητας σου δεν είναι εύκολο... Είναι πιο εύκολο να γράφεις και να πουλάς τον δράμα σου παρά να γράφεις μια τραγωδία! Οι Έλληνες έχουν φτάσει σήμερα στο σημείο να μην καταλαβαίνουν ούτε τις τραγωδίες που γράφουν οι άλλοι... Δυστυχώς...
―Τι θα λέγατε σήμερα σ’ έναν Νεοέλληνα; Θα του συνιστούσατε να φύγει, αν θέλει να ξαναβρεί την ταυτότητα του; Να κάνει δηλαδή αυτό που κάνατε κι εσείς;
Όχι. Θα του έλεγα να μείνει στην Ελλάδα και να κάνει οτιδήποτε. Εγώ, δυστυχώς, δεν μπορώ να ξαναγυρίσω. Το να δίνει όμως κανείς την ζωή του στον τόπο του είναι η αρχή της κουλτούρας.
―Πλησιάζουμε τον Θεό ή αναγκάζουμε τον Θεό να μας πλησιάσει;
Πλησιάζουμε τον Θεό νομίζω.
―Ο Θεός διαμένει στα όρια της φαντασίας;
Έφτασα πολλές φορές στα όρια της φαντασίας αλλά δεν τον είδα... (γέλια)
―Ο Θεός επινόησε τους ανθρώπους, ή οι άνθρωποι τον Θεό;
Μάλλον οι άνθρωποι... εσείς τι λέτε;
―Γιατί οι άνθρωποι έχουν ανάγκη την ύπαρξη των θεών;
Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να τους υπαγορεύσει κάποιος τι είναι «καλό» και τι είναι «κακό». Είναι νομικό κυρίως το πρόβλημα. Ίσως οι πρώτοι νόμοι να τέθηκαν από πάνω...Γι’ αυτό, το πρόβλημα του να κοιτάμε προς τα πάνω ζητώντας βοήθεια ήταν πάντοτε νομικό. Άλλο αν η λύση των προβλημάτων είναι μπροστά μας ή μέσα μας... Εμείς κοιτάμε πάνω.
σχόλια